ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (6)

Συνέχεια από Πέμπτη, 30 Μαΐου 2019

HANS JNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNGONAS  -  TECH

                                                                   

Ι. ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

                                                                     ( συνέχεια )

                                               Ηλεκτρική τεχνική ισχύος

Κατ’ αρχάς ο ηλεκτρισμός χρησιμοποιήθηκε στην τηλεγραφία, που δεν ανήκε ήδη πλέον στο απευθυνόμενο στην εργασία ‘βασίλειο’ τής τεχνικής ισχύος. Αλλά και κατά την αξιοποίηση τού ηλεκτρισμού λίγο αργότερα στον παραδοσιακό ήδη σκοπό τής μηχανικής κίνησης (καθώς και στη θερμική παραγωγή φωτός), η φύση τής καινούργιας δύναμης καθεαυτής υπήρξε επαναστατική. Το διακριτικό της γνώρισμα συνίστατο στην ιδιαίτερη κινητικότητά της, την ευκολία μεταφοράς, μετατροπής και διανομής: μια άυλη πραγματικότητα, χωρίς όγκο και βάρος, παρεχόμενη με ταχύτητα στιγμής στο σημείο χρήσεώς της, σε οποιαδήποτε απόσταση. Δεν είχε υπάρξει τίποτα το παρόμοιο μέχρι τότε κατά την ενασχόληση τού ανθρώπου με την ύλη, τον χώρο και τον χρόνο, το οποίο να καθιστά δυνατή μεταξύ τών άλλων την αναφερθείσα επέκταση τής μηχανοποίησης σε κάθε σπίτι. Η σύνδεση σε ένα συγκεντρωτικό δίκτυο εξαρτούσε ταυτόχρονα, όπως ποτέ μέχρι τώρα, την ιδιωτική ζωή απ’ την τρέχουσα λειτουργία ενός δημοσίου συστήματος σε κάθε, πράγματι, στιγμή (ο ηλεκτρισμός δεν μπορεί να αποθηκευτή όπως το κάρβουνο και το πετρέλαιο ή όπως η ζάχαρη και το αλεύρι). Έπρεπε όμως να συμβή κατ’ αρχάς κάτι πολύ πιο ανορθόδοξο: η μετάβαση απ’ την ηλεκτρική στην «ηλεκτρονική» τεχνική, την οποίαν απλώς προανήγγειλε η υπερπόντια τηλεγραφία και της οποίας η ανάπτυξη στον αιώνα μας (τον 20^ο) συνιστά ένα καινούργιο επίπεδο αφηρημένων μέσων και σκοπών. Πρόκειται για τη διαφορά ανάμεσα στην τεχνική τής ισχύος και την τεχνική τών ειδήσεων, της οποίας το αντικείμενο, η πληροφορία, είναι το πλέον ασύλληπτο.

                Ηλεκτρική τεχνική τών ειδήσεων και τής πληροφορίας

Η ηλεκτρονική αποτελεί, θεωρητικά όπως και πρακτικά, μιαν εν γένει καινούργια βαθμίδα στην επιστημονικο-τεχνική επανάσταση. Κάθε τι προηγούμενο μοιάζει σχεδόν ‘χονδροειδές’ και, ούτως ειπείν, «φυσικό» μπροστά στη λεπτολογία τής θεωρίας και τη λεπτότητα τού εξοπλισμού τής ηλεκτρονικής. Προς επιβεβαίωση, ας παρατηρήση κανείς τούς τεχνητούς δορυφόρους, που ‘περικυκλώνουν’ τώρα τη Γη. Οι οποίοι μιμούνται κατά κάποιο τρόπο την ουράνια μηχανική: τους νόμους τού Νεύτωνα, ‘γνωστούς’ εδώ και μερικούς αιώνες, αποδεδειγμένους τελικά μέσα απ’ το κοσμικό πείραμα! Η αστρονομία, η γνησιότερα θεωρητική επί αιώνες ανάμεσα στις φυσικές επιστήμες, ‘κατήντησε’ τώρα μια πρακτική τέχνη! Πρόκειται ασφαλώς για ένα μεγάλο ‘γεγονός’, μια κορυφαία ‘πράξη’, που αποτελεί ωστόσο, παρ’ όλη την επιβλητικότητα τών δυνάμεων και τη δεξιοτεχνία τών υπολογισμών της, τη λιγότερο ενδιαφέρουσα πλευρά τών καινούργιων ουρανίων σωμάτων (που ανακαλύπτει), τα οποία εξακολουθούν να εμπίπτουν, εννοιολογικά και πραγματολογικά, στο ‘βασίλειο’ της κλασσικής μηχανικής. Αυτό που πραγματικά ενδιαφέρει τη σύγχρονη αστρονομία είναι τα όργανα, τα τεχνητά μέσα που τη ‘μετακινούν’ στο διάστημα, και όσα τα όργανα αυτά πραγματοποιούν: το να μετρούν, να καταχωρούν, να αναλύουν και να υπολογίζουν· να παραλαμβάνουν, να επεξεργάζονται και να μεταβιβάζουν αφηρημένα δεδομένα, ολόκληρες μάλιστα ‘παραστάσεις’ τών κοσμικών αποστάσεων – χωρίς να υπάρχη τίποτα σ’ ολόκληρη τη φύση που να έχη προαναγγείλει, έστω και «από μακριά», το είδος τών πραγμάτων που διασταυρώνονται τώρα το ένα με το άλλο στις ‘ουράνιες σφαίρες’. Η «πρακτική αστρονομία», με την οποία και απομιμείται ο άνθρωπος τη φύση, δεν παρέχει παρά το όχημα προς κάτι άλλο, με το οποίο και υπερβαίνει ο άνθρωπος κυριαρχικά τη φύση. Η ‘οργανοποίηση’ ή κυριαρχία τών οργάνων ξεπερνά ασύγκριτα όλα τα πρότυπα και τις χρήσεις τής γνωστής μας φύσης. Έτσι και η ηλεκτρονική τεχνική δημιουργεί ένα πραγματικό ‘βασίλειο’ αντικειμένων, που δεν αποτελούν μίμηση και που η σαφής εφεύρεση ή επινόησή τους προσθέτει συνεχώς και άλλα. Ενώ και οι σκοποί που αυτά τα αντικείμενα εξυπηρετούν, αποτελούν κι αυτοί προϊόντα εφεύρεσης. Η τεχνική ισχύος (η δυναμική τεχνική) και η χημεία ανταποκρίνονταν ως επί το πλείστον σε φυσικές ακόμα ανθρώπινες ανάγκες: τη διατροφή, την ενδυμασία, την κατοικία, τη μετακίνηση κ.τ.λ. Η τεχνική τής επικοινωνίας ανταποκρίνεται όμως σε ανάγκες πληροφόρησης και ελέγχου, που δημιουργούνται μόνο μέσω τού ίδιου του πολιτισμού, με τον οποίον κατέστη κατ’ αρχάς δυνατή μια τέτοια τεχνολογία και για τον οποίον καθίσταται κατόπιν απαραίτητη. Το νέο είδος τών μέσων παράγει συνεχώς νέου επίσης είδους σκοπούς, που γίνονται και τα δυό, μέσα και σκοποί, τόσο αναγκαία για τη λειτουργία τού πολιτισμού που τα παρήγαγε, όσο άχρηστα θα ήταν για κάθε προηγούμενο πολιτισμό. Με ένα εγγενές (ενυπάρχον) ωστόσο παράδοξο: ότι αυτός ακριβώς ο πολιτισμός είναι που απειλεί να «ξεπεράση» τον δημιουργό του, καθώς ο αυξανόμενος π.χ. αυτοματισμός (ένας θρίαμβος της ηλεκτρονικής) τού αποσπά τις θέσεις εργασίας, με τις οποίες αποδείκνυε μέχρι τότε το ότι ήταν, ακριβώς, άνθρωπος. Και με την ακόμα μεγαλύτερη απειλή ότι η «υπερένταση» της φύσεως που μας περιβάλλει θα μπορούσε αργά ή γρήγορα να φτάση σ’ ένα (ανεπίστρεπτο) σημείο καταστροφής.

                                                       Βιοτεχνολογία

Η τελευταία φράση θα μπορούσε να συνιστά ένα αρκετά δραματικό συμπέρασμα. Δεν τελειώνει ωστόσο ακόμα εδώ η επισκόπησή μας. Μια περαιτέρω, τελευταία ίσως βαθμίδα τής τεχνολογικής επανάστασης, ‘αναμένει’ να εμφανισθή. Οι προηγούμενες βαθμίδες (που τις περιήλθαμε μόνον επιμέρους) βασίζονταν στη φυσική και είχαν να κάνουν μ’ αυτό το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να καταστήση ωφέλιμο προς χρήση απ’ το απόθεμα της άψυχης φύσης. Τί συμβαίνει όμως με τη βιολογία; Και τί συμβαίνει μ’ αυτόν που τη χρησιμοποιεί; Μήπως βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας τεχνολογίας, που βασίζεται στη βιολογική γνώση και μας εφοδιάζει με μια «κατευθυντήρια τέχνη» (μια «τέχνη χειρισμού»), που έχει τον ίδιον τον άνθρωπο ως αντικείμενο; Κάτι που κατέστη, με την εμφάνιση της μοριακής βιολογίας και την ‘αντίληψή’ της για τον γενετικό προγραμματισμό, μια θεωρητική δυνατότητα – αλλά και μια ηθική δυνατότητα, με τη μεταφυσική εξουδετέρωση του ανθρώπου. Μια ‘εξουδετέρωση’, που μας επιτρέπει μεν να κάνουμε ό,τι επιθυμούμε, μας αρνείται όμως ταυτόχρονα την καθοδήγηση και τη διδασκαλία για να γνωρίσουμε τί να επιθυμούμε. Καθώς η ίδια η διδασκαλία τής εξέλιξης, της οποίας ένας ακρογωνιαίος λίθος είναι η γενετική, μας στέρησε μιαν ανθρώπινη εικόνα που ίσχυε μέχρι τότε (εφ’ όσον όλα προήλθαν αδιαφοροποίητα, από τύχη και αναγκαιότητα), καί έτσι μπορούν και οι πραγματικές τεχνικές να μας βρουν, μόλις ετοιμαστούν, ασυνήθιστα ανέτοιμους να τις χρησιμοποιήσουμε υπεύθυνα. Η αντι-ουσιαστικότητα της κυρίαρχης θεωρίας, που δεν γνωρίζει παρά τα πρακτικά αποτελέσματα μιας εξελικτικής σύμπτωσης και καμμιάν ισχύουσα, αυθεντική ουσία, που θα τα επικύρωνε, παρέχει στο Είναι μας, στην ύπαρξή μας, μιαν ελευθερία χωρίς κανόνες. Έτσι η τεχνολογική ‘πρόσκληση’ τής σύγχρονης μικροβιολογίας χαρακτηρίζεται τόσο από μια φυσική αποπεράτωση όσο και από μια μεταφυσική αποδοχή. Αν υποθέσουμε πως θα έχη αναλυθή πλήρως κάποια στιγμή ο γενετικός μηχανισμός και θα έχη αποκρυπτογραφηθή οριστικά η γραφή του, τότε θα μπορούμε να επιχειρήσουμε να ξαναγράψουμε το ‘κείμενο’! Υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις τών βιολόγων για το πόσο κοντά είμαστε σ’ αυτήν τη δυνατότητα· λίγοι όμως βιολόγοι φαίνεται να αμφισβητούν το δικαίωμα εξάσκησής της. Κρίνοντας με βάση τη ρητορική τών ‘προφητών’ της, η ιδέα τού «να αναλάβουμε οι ίδιοι την εξέλιξή μας» ενθουσιάζει ακόμα και ανθρώπους τής επιστήμης.

                                                Η μεταφυσική πρόκληση

Σε κάθε περίπτωση, η ιδέα να επεξεργαστούμε την ανθρώπινη σύσταση, ή «να σχεδιάσουμε τούς απογόνους μας», δεν είναι πια φανταστική· την απαγορεύει ωστόσο ακόμα ένα απαράβατο ‘ταμπού’. Θα έπρεπε άραγες να φτάσουμε σε μιαν τέτοιαν επανάσταση, θα έπρεπε να ξεκινήση να καταγίνεται πράγματι η τεχνολογική δύναμη με τα στοιχειώδη εκείνα «πλήκτρα», με τα οποία θα είναι υποχρεωμένη να παίζη για γενιές και γενιές τη μελωδία της η ζωή – πιθανώς η μοναδική μελωδία μέσα στο Σύμπαν - ; Θα υπάρξη άραγες τότε μια συνείδηση κι ένας συλλογισμός για την αξία, ή και το τίμημα τής ανθρώπινης επιθυμίας, μια συνείδηση δηλ. τής «εικόνας τού ανθρώπου» – που θα προσδιορίση και την απόφαση – , πιο επιτακτική και πιο επείγουσα από κάθε συνείδηση που απαιτήθηκε ποτέ απ’ τη λογική τών θνητών ανθρώπων; Η (σύγχρονη) φιλοσοφία είναι, ας το παραδεχτούμε, οικτρά απροετοίμαστη γι’ αυτήν την πρώτη κοσμική της εργασία.

( συνεχίζεται με το επόμενο κεφάλαιο, «Γιατί η σύγχρονη τεχνική αποτελεί αντικείμενο της ηθικής» )