Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία   
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής 
Ο σύγχρονος οριενταλισμός
Η αποικιακή γνώση και η νέα συγκριτική επιστήμη της θρησκείας

Λαϊκός οριενταλισμός: το παγκόσμιο συμβούλιο των θρησκειών του 1893

Ταυτόχρονα και σε συμφωνία με την ακαδημαϊκή παραγωγή περί ινδικών και κινέζικων παραδόσεων, βρίσκουμε και ένα αυξανόμενο κοινό που ενδιαφέρεται για την γενική πνευματικότητα, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ένα βασικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, είναι το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Θρησκειών, το οποίο έλαβε χώρα επ’ ευκαιρία της έκθεσης του 1893 στο Σικάγο. Το γεγονός αυτό είχε σκοπό τον εορτασμό των εξής: της ανοικοδόμησης του Σικάγου, μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1871, των 400 χρόνων της «ανακάλυψης» του δυτικού ημισφαιρίου από τον Κολόμβο, και της υπεροχής της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης (ένα νέο κράμα Προτεσταντισμού, Καθολικισμού και Ιουδαϊσμού, το οποίο μπόρεσε να προκύψει μόνο μέσω της σύγκρισης με τις παραδόσεις της νότιας και ανατολικής Ασίας)²⁷. Οι αντιπρόσωποι των δέκα μεγάλων παραδόσεων (Κονφουκιανισμός, Ταοϊσμός, Σιντοϊσμός, Ινδουισμός, Βουδισμός, Τζαϊνισμός, Ζωροαστρισμός, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός και Ισλάμ) συναντήθηκαν για 17 μέρες, για να συζητήσουν περί των θρησκειών τους, ενώπιον ενός κοινού, με έντονη την παρουσία του τύπου. Παρά το ενοποιητικό και φιλελεύθερο χριστιανικό πρόγραμμα, του παγκόσμιου συμβουλίου, τα μέσα έδωσαν προσοχή στην σχετικά μικρή αντιπροσωπία από την Ασία (20 αντιπρόσωποι των 7 παραδόσεων). Ιδιαίτερα οι αντιπρόσωποι από την νότια Ασία, όπως ο Swami Vivekananda και ο Anagarika Dhammapala έγιναν διάσημοι σε μια νύχτα. Χάριν στην ρητορική τους δεινότητα χρησιμοποίησαν το παγκόσμιο συμβούλιο ως εξέδρα, για να διαδώσουν το αντί-ιμπεριαλιστικό, πνευματικό τους μήνυμα, το οποίο εξήρε την πνευματικότητα των ασιατικών παραδόσεων, κατηγορώντας των Χριστιανισμό για προσηλυτιστική βία. Η επιτυχία τους στα αμερικάνικα μέσα ενημέρωσης είχε τόση απήχηση, ώστε διαδόθηκε στο κοινό που ήταν στην πατρίδα τους, και τους ετοίμασε τον δρόμο για τα μεταρρυθμιστικά και εθνικιστικά τους προγράμματα. 

Ο τόνος αυτής της εθνικιστικής πνευματικότητας διαγράφεται σαφώς στην εναρκτήρια ομιλία του Swami Vivekananda, του κύριου αντιπροσώπου του Ινδουισμού και σημαντικού στοχαστή, που συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:

«Αδελφές και αδελφοί της Αμερικής,

Γεμίζει την καρδία μου με άρρητη χαρά το να ανταποκριθώ στο θερμό και καρδιακό καλωσόρισμα που μας προσφέρατε. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της αρχαιότερης μοναχικής τάξης στον κόσμο. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της μητέρας των θρησκειών. Σας ευχαριστώ εν ονόματι των εκατομμυρίων και εκατομμυρίων Ινδουιστών όλων των τάξεων και αιρέσεων. 

Ευχαριστώ επίσης μερικούς από τους ομιλητές, που αναφερόμενοι στους εκπροσώπους από την Ανατολή, σας είπαν πως αυτοί οι άνδρες  από τα μακρινά έθνη δικαιολογημένα τιμώνται ως φέροντες την ιδέα της ανοχής σε διάφορες χώρες. Είμαι περήφανος που ανήκω σε μια θρησκεία που δίδαξε στον κόσμο τόσο την ανοχή όσο και την γενική (παγκόσμια) αποδοχή. Δεν πιστεύουμε μόνο στην παγκόσμια αποδοχή, αλλά αποδεχόμαστε όλες τις θρησκείες ως αληθείς. Είμαι περήφανος που ανήκω σε έθνος που έδωσε προστασία στους κατατρεγμένους και τους πρόσφυγες  από όλες τις θρησκείες και έθνη της γης. Είμαι περήφανος που σας λέω, πως συγκεντρώσαμε στους κόλπους μας  το καθαρότερο υπόλοιπο των Ισραηλιτών, που ήρθαν στην νότια Ινδία, και βρήκαν καταφύγιο σε μας, την χρονιά που ο ιερός ναός τους καταστράφηκε από την ρωμαϊκή τυραννία. Είμαι περήφανος που ανήκω στην θρησκεία που προστάτεψε και ακόμα θρέφει τα απομεινάρια του μεγάλου έθνους των ζωροαστριστών. Θα σας παραθέσω μερικές γραμμές από ένα ύμνο, που θυμάμαι πως επαναλαμβάνω εξ απαλών ονύχων, και που επαναλαμβάνεται καθημερινά από εκατομμύρια ανθρώπινα όντα: «καθώς τα διάφορα ρεύματα, που έχουν την πηγή τους σε διαφορετικά μέρη, όλα φέρνουν τον νερό τους στην θάλασσα, πηγές με διαφορετικές τάσεις, όσο διαφορετικές και να φαίνονται, στραβές ή ίσιες, όλες οδηγούν σε Σένα.»

Η παρούσα συνάντηση, μια από τις πιο μεγαλόπρεπες που έλαβε ποτέ χώρα, είναι από μόνη της μια δήλωση προς τον κόσμο, της θαυμάσιας διδασκαλίας που κηρύσσει η Γκίτα: «όποιος έρθει σε μένα, μέσω οποιασδήποτε μορφής, τον φτάνω. Όλοι οι άνδρες που αγωνίζονται σε δρόμους που έχουν τέλος οδηγούν σε μένα.» Αποσχιστικότητα, στενοκεφαλιά, και ο τρομακτικός της απόγονος, ο φανατισμός, για καιρό κατέχουν αυτήν την όμορφη γη. Γέμισαν την γη με βία, την πότισαν με αίμα, συχνά ανθρώπινο αίμα, κατέστρεψαν πολιτισμούς, και οδήγησαν έθνη σε απόγνωση. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι φοβεροί δαίμονες, η ανθρώπινη κοινωνία θα ήταν πολύ ανώτερη από ότι είναι τώρα. Όμως ήρθε η ώρα τους. Ελπίζω πως η καμπάνα που ήχησε σήμερα το πρωί, προς τιμήν της συνάντησης, να είναι η καμπάνα που σημαίνει τον θάνατο του φανατισμού, όλων τω διώξεων με το σπαθί ή την πένα, και όλων των μη ευγενών αισθημάτων μεταξύ των προσώπων που έχουν τον ίδιο σκοπό²⁸.»

Το πιο κτυπητό στην ομιλία αυτή είναι η δήλωση πως ο Ινδουισμός είναι μια θρησκεία που διδάσκει την παγκόσμια ανοχή. Προφανώς δεν αναφέρεται στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των Ινδουιστών και Μουσουλμάνων, κάτω από την αποικιοκρατία. Αναφέρεται αντίθετα σε μικρές μειονότητες των Ιουδαίων και Πάρσι, ως παραδείγματα ινδουιστικής ανοχής. Ο Vivekananda ήταν η μεγάλη επιτυχία του παγκόσμιου συμβουλίου, όπως και η περιοδεία διαλέξεων του στις ΗΠΑ μετά την συνάντηση. Μπορούμε να πούμε πως συσκεύασε την ινδική γιόγκα ως «πνευματικότητα» για το ακροατήριο στην Δύση. Αυτή την συσκευασία την πήρε στην Ινδία, και άλλαξε ριζικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις περί «πνευματικής άσκησης». 

https://amethystosbooks.blogspot.com/2014/04/15.html

Το πνεύμα της εποχής

Οι Gandhi, Kandinsky, Vivekananda, Tagore, Liang Qichao, Taixu και Chen Yingning απήχαν κόσμους ολόκληρους ο ένας από τον άλλο, όμως η παγκόσμια έννοια τηςπνευματικότητας ήταν κρίσιμη για τον καθένα, στην απάντηση που έδωσε ο καθένας τους στην μεταμόρφωση της οποίας υπήρξε μάρτυρας. Η ασάφεια αυτής της έννοιας επιτρέπει την χρήση της από μια μεγάλη ποικιλία καλλιτεχνών, στοχαστών, πολιτικών ακτιβιστών, από τους Αμερικανούς υπερβατικούς όπως οι Emerson, Thoreau και Whitman, μέχρι τους Ευρωπαίους εκπροσώπους της αφηρημένης τέχνης όπως οι Kandinsky και Mondrian, μέχρι τους νέο-κονφουκιανούς στοχαστές όπως ο Tu Wie-ming και πολιτικούς ηγέτες όπως ο Gandhi. Η κηδεία του Walt Whitman, με αναγνώσματα των λόγων του Κομφούκιου, του Ιησού Χριστού και του Gautama Buddha, είναι ένα παράδειγμα κοσμοπολίτικης πνευματικότητας, και δεν αρκεί να πούμε πως η πνευματικότητα αυτή βασίζεται σε εσφαλμένη μετάφραση κειμένων από διάφορες παραδόσεις⁴³. Παρομοίως, μπορεί κανείς να ερμηνεύσει την πνευματικότητα του Gandhi και τα «πειράματα του με την αλήθεια» ως ελαττωματικές μεταφράσεις της ινδουιστικής σκέψης. Αυτό όμως υποδεικνύει μια στενή αντίληψη περί μεταφράσεως. Θα μπορούσαμε μάλλον να δούμε αυτές τις κινήσεις ως προσπάθειες δημιουργίας γεφυρών μεταξύ ριζικά διαφορετικών εννοιολογικών συμπάντων, με σκοπό την δημιουργία ευκαιριών μη βίας. Αυτή βέβαια δεν είναι ολόκληρη η ιστορία. Η έννοια της πνευματικότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης για να κάψει γέφυρες. Είναι εθνικοποιημένο ή ταυτισμένο με κάποια φυλή, με σκοπό να εξυπηρετήσει την θεμελίωση της ανωτερότητας κάποιας ομάδας ή του εθνικισμού. Το πνεύμα του έθνους ή της φυλής σημαίνει την ουσιώδη ποιότητα αυτής της ομάδας σε αντίθεση προς την «νοοτροπία σκλάβου» άλλων κατώτερων ομάδων. Το τελειότερο παράδειγμα είναι η χρήση του αποκρυφισμού και αναφορές στον εσωτερισμό και στην γερμανική μυθολογία από τους ναζί⁴⁴.

Όπως τα αντίστοιχα τους στη Δύση, έτσι και οι πνευματικότητες στην Κίνα και Ινδία, βρίσκονται έξω από την οργανωμένη θρησκεία. Φορείς τους είναι διανοούμενοι οι οποίοι μπορεί να έχουν τάσεις προς την «δεξιά πτέρυγα» ή την «αριστερή πτέρυγα», είναι ενωμένοι όμως στην προσπάθεια τους για την αναμόρφωση των παραδόσεων τους, ώστε να ταιριάζουν στην παγκόσμια αντίληψη περί πνευματικότητας. Ταυτόχρονα όμως δεν χάνουν την σκοπιά τους τις συνεισφορές των εθνών τους. Αυτός ο συνδυασμός εθνικισμού και παγκοσμιότητας, όπως ενσαρκώθηκε σε μορφές όπως οι Tagore και Liang Qichao, είναι το χαρακτηριστικό της πνευματικότητας της Ασίας. Γύρω από αυτόν τον μαγικό κύκλο των διανοουμένων και καλλιτεχνών, συμβαίνει μια πολύ πιο πλατιά μεταρρύθμιση στην Ινδία και την Κίνα, η οποία επηρεάζεται από την διαπραγμάτευση περί πνευματικότητας. Μορφές όπως οι Vivekananda και Taixu είναι καλά παραδείγματα τέτοιων προγραμμάτων μεταρρύθμισης, που έχουν ως αποτέλεσμα νέες μορφές μοναστικής πράξης και «αφιερωμένης» θρησκείας. Αυτά τα παραδείγματα είναι προσπάθειες επαναπρόσληψης μερικών από τις δημιουργικές ενέργειες της μοντέρνας πνευματικότητας στα πλαίσια των θρησκευτικών διαμορφώσεων. Η έννοια της πνευματικότητας είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική σε όλες αυτές τις προσπάθειες. 

https://amethystosbooks.blogspot.com/2014/03/9.html

Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής

Ο σύγχρονος οριενταλισμός

Η άλλη διδασκαλία, με την οποία μπορεί να συγκριθεί το έργο πάνω στις σανσκριτικές παραδόσεις, είναι το έργο των Quentin Skinner και John Pocock πάνω στην αγγλική πολιτική θεωρία. Οι επιστήμονες αυτοί δεν επικεντρώνονται στις έννοιες αλλά στην θεωρία (discourse). Σύμφωνα με τον Pocock, discourse είναι «μια πολύπλοκη δομή που περιλαμβάνει ένα συγκεκριμενό λεξιλόγιο, γραμματική, ρητορική, αλλά και ένα σύνολο χρήσεων, υποθέσεων και συμπερασμάτων, που συνυπάρχουν στον χρόνο, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν από μια ημί-εξειδικευμένη κοινότητα χρηστών της γλώσσας, για πολιτικού σκοπούς. Η κοινότητα αυτή ενδιαφέρεται, και επεκτείνεται μερικές φορές μέχρι εκεί, για την διατύπωση κοσμοθεωριών ή ιδεολογιών»¹². Το κεντρικό στοιχείο στην ιστορία της θεωρίας, είναι η ιδέα ότι υπάρχουν πολλές θεωρίες ταυτόχρονα, και πως αυτές έχουν τις χρήσεις τους και τις επιδράσεις τους, που μπορούν να μελετηθούν, ώστε να αποκτηθεί μια καλύτερη γνώση της συγκεκριμένης μορφής ζωής (Lebensform), για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο που χρησιμοποίησε ο Wittgenstein για την ιστορία. 

Είναι σαφές, πως για να προσεγγίσει  κανείς τα προγράμματα που έχουν αναπτυχθεί για την μελέτη της ιστορίας της αγγλικής και γερμανικής discourse, απαιτείται μια μεγάλη σειρά πηγών και υψηλό επίπεδο κατανόησης των συναφειών, εντός των οποίων αυτές οι discourse διαμορφώθηκαν και μεταμορφώθηκαν. Το πρόγραμμα του Koselleck ανακάλυψε για παράδειγμα, πως ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο Fortschritt(πρόοδος) ήταν ο Κάντ. Και πόσο ισχυρή έχει γίνει αυτή η έννοια! Αυτή είναι καινοτομία, αλλά η μεταμόρφωση είναι το ίδιο σημαντική. Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη έχει παραμείνει σημαντική μέχρι τις μέρες μας. Πρέπει λοιπόν κάποιος να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους οι έννοιες του έχουν μεταμορφωθεί στις μεταγενέστερες τους χρήσεις.

Η κρίσιμη διαφορά μεταξύ του έργου πάνω στα σανσκριτικά και του γερμανικού και αγγλικού προγράμματος, είναι ο ρόλος της αποικιοκρατίας. Το γερμανικό και το αγγλικό πρόγραμμα ασχολούνται με τον ερχομό της νεωτερικότητας, ενώ το σανσκριτικό σύστημα γνώσης (SKS), ασχολείται με τον ερχομό της αποικιοκρατίας. Στα εισαγωγικά σημειώματα του SKS τονίζεται πως πως υπάρχει μια αιτιώδης σχέση μεταξύ του ερχομού της αποικιοκρατίας και της εξαφάνισης της συστηματικής σκέψης του σανσκριτισμού. Αυτό μας υποδεικνύει ένα ρήγμα πολύ πιο ριζικό από τις μεταμορφώσεις της θεωρίας και των εννοιών που συνόδευσαν τον ερχομό της νεωτερικότητας στην Ευρώπη. Κάτι παρόμοιο ισχύει και για την Κίνα προς τέλος του 19^ου αιώνα, όταν οι Κινέζοι διανοούμενοι έπρεπε να απαντήσουν στο ερώτημα, εάν ήθελαν να επαναπροσδιορίσουν τον Κονφουκιανισμό ως βάση του γνωσιακού τους συστήματος ή να υιοθετήσουν την δυτική αντίληψη της ιστορίας, και ειδικά τον εξελικτισμό. Κινέζοι στοχαστές, όπως ο Liang Qichao (1873-1929),  κατά την περίοδο της πολιτισμικής μεταρρύθμισης προς το τέλος του 19^ου αιώνα, αναφέρονταν τόσο στην βουδιστική αντίληψη περί ιστορίας ως αλληλεπίδρασης, που συνέδεε την κινέζικη ιστορία με την παγκόσμια ιστορία, όσο και στην νέο-καντιανή αντίληψη¹³. Η αποικιοκρατία, τόσο στην περίπτωση της Ινδίας όσο και της Κίνας, προσφέρει ένα καθεστώς γνώσης.

Δεν λέμε ότι οι κινέζικες και ινδικές παραδόσεις δεν ανέπτυξαν μεθόδους ιστορικής μελέτης των κειμένων, ώστε να ξεχωρίζουν ποια είναι αυθεντικά και ποια όχι. Η συζήτηση όμως πάνω σε αυτά τα θέματα συνδέουν πάντοτε την αυθεντικότητα με την αυθεντία. Για να καθαρίσουν τα κείμενα από μεταγενέστερες προσθέσεις και παρερμηνείες, πρέπει να καθοριστεί μάλλον η αυθεντία της πηγής παρά η ιστορία του κειμένου. Η αναζήτηση όμως των πηγών δεν είναι ποτέ ξέχωρη από την ιστορία της αναζήτησης. Μια πραγματική φράση του Κονφούκιου «βρίσκεται» ή «εγκαθιδρύεται» στις διαμάχες με άλλους ερμηνευτές της παράδοσης. Η αναζήτηση των πηγών του δυτικού ρομαντισμού έχει πολλά κοινά με τα προηγούμενα, διαφέρει όμως στο ότι ισχυρίζεται πως έχει επιστημονική ουδετερότητα και πως είναι μια κοινώς αποδεκτή σύγκριση. Οι απαιτήσεις περί αυθεντίας φεύγουν από το κέντρο των παραδόσεων, και πάνε σε κέντρα μάθησης που βαθμιαία αυτονομούνται. Με αυτή την έννοια, η ιστορία της εκκοσμίκευσης των πανεπιστημίων της Δύσης σχετίζεται απευθείας με την ιστορία της συγκρητιστικής θρησκείας και της φιλολογίας των ανατολικών κειμένων. Η ιστορία ως επάγγελμα, με πρόφαση την ουδετερότητα και εξωστρέφεια είναι σημάδι της νεωτερικότητας, που με πολύπλοκους τρόπους εμπλέκεται με την ιστορία του εθνικισμού και και του ιμπεριαλισμού. Αυτή είναι και η βάση της αυθεντίας του Müller και του Legge, σε σχέση με την αυθεντία των ύστερων ερμηνευτών του Qing, ή των Βραχμάνων μεταρρυθμιστών του 19^ου αιώνα. Οι ισχυρισμοί αυτοί περί αυθεντίας, δεν έγιναν μέσα σε εντελώς ξεχωριστούς κόσμους, αλλά είναι ενσωματωμένοι στις πολυπλοκότητες των συναντήσεων που επέφερε η αποικιοκρατία. Οι νέο-κονφουκιανοί και οι Βραχμάνοι μεταρρυθμιστές του 19^ου αιώνα, πρέπει να συνδεθούν με την αυξανόμενη αυθεντία της δυτικής επιστήμης, ώστε να αποκτήσουν ένα πλεονέκτημα στις εσωτερικές τους συζητήσεις. Από την άλλη, οι οριενταλιστές της Δύσεως, δεν μπορούν να απομακρυνθούν πλήρως από τις χριστιανικές τους παραδόσεις και συνάφειες, καθώς επιδιώκουν ακαδημαϊκούς σκοπούς.

Κεφάλαιο 3 δ

Η επαναδιατύπωση των παραδόσεων στα πλαίσια της αποικιοκρατικής συνάντησης των πολιτισμών

Είναι προτιμότερο από το να μιλούμε περί «επινόησης του Ινδουισμού» κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα, να σημειώσουμε πως οι ινδουιστικές παραδόσεις ήδη υπήρχαν για πολύ καιρό, και απλώς επαναπροσλήφθηκαν και επαναδιατυπώθηκαν κατά τις συζητήσεις που έγιναν εκείνη την περίοδο¹⁴. Ένα παράδειγμα επαναδιατύπωσης μας το δίνει ο Brian Pennington, ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία αλληλεπίδρασης των Βρετανών ιεραποστόλων και Ινδών στοχαστών, μέσω της ανάγνωσης(προσεγγίζει) της θρησκευτικής εφημερίδας Samacar Candrika της αντί-μεταρρυθμιστικής οργάνωσης Dharma Sabha από την Καλκούτα και του περιοδικού Missionary Papers της Church Missionary Society. Στα γραπτά αυτά μπορούμε να παρακολουθήσουμε λεπτομερώς την κατασκευή της θρησκείας και στις πλευρές της αποικιοκρατικής συνάντησης. Μερικά μέρη της ιστορίας είναι ήδη βεβαιωμένα, όπως για παράδειγμα ο τρόπος με τον οποίο ο αναθεματισμός του Ινδουισμού από τους Προτεστάντες αντικατοπτρίζει την αντίθεση τους προς τον Καθολικισμό. Ο Pennington επισημαινει ορθώς, πως τα θεολογικά θέματα περί εικόνας και λατρείας αναζωπυρώνουν σε βάθος ανησυχίες που σχετίζονται με την ιεραποστολή, και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, πως αγγίζουν κεντρικά στοιχεία εννοιολόγησης της νεωτερικότητας. Ο Προτεσταντισμός βέβαια, θεωρήθηκε ανέκαθεν ως ο ιστορικός τόπος σκέψης περί του σκεπτόμενου υποκειμένου, άμεσης πρόσβασης και περί μεσολάβησης (agency). Στον προτεσταντικό προσηλυτισμό, οι ιεραπόστολοι φροντίζουν για την κάθαρση από απρεπείς μορφές μεσολάβησης. Η κάθαρση αυτή θεωρείται ως απελευθέρωση από μια εσφαλμένη κατανόηση της φύσης. Οι προτεσταντικές αυτές θέσεις είναι παραδειγματικές για την θεώρηση (discourse) του μοντέρνου εαυτού, τόσο στην Δύση, όσο εν τέλει και παγκοσμίως. Αυτά τα θέματα είναι κρίσιμα για κάθε ιεραποστολικό πρόγραμμα. Προβάλλουν ερωτήματα περί υλικότητας και υπερβατικότητας, που τροφοδοτούν τις κατασκευές πνευματικότητας του 19^ου αιώνα, οι οποίες αντιτάχθηκαν στον υλισμό, όπως ήδη περιγράψαμε. Καταλήγουν επίσης και στις κατασκευές της νοησιαρχίας και μεσολάβησης(agency), όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 5¹⁵. Ένα άλλο σημαντικό θέμα συνδέεται επίσης άμεσα με τα προαναφερθέντα: η τάση να ορίζεται η Χριστιανική θρησκεία όχι μόνο ως παγκόσμια, αλλά και ως διανοητική (rational). Η ιδέα πως ο Χριστιανισμός δεν είναι οπισθοδρομικός, αλλά βρίσκεται σε αρμονία με την επιστημονική πρόοδο, γίνεται κεντρικό στοιχείο του ύστερου εξελικτισμού της Βικτωριανής περιόδου. Η φύση της μοντέρνας νοησιαρχίας πρέπει να διερευνηθεί  περεταίρω στους προτεσταντικούς προγόνους της, αλλά και στις συνέπειες που είχε για την εκκοσμίκευση. Δεν κατασκευάζεται μόνο η φύση της θρησκείας, αλλά η και η φύση του εκκοσμικευμένου και της εκκοσμίκευσης (κεφάλαιο 6). 

https://amethystosbooks.blogspot.com/2014/03/12_20.html

ΕΔΩ ΚΑΤΟΙΚΗΣΕ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΤΗΚΕ Ο ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ. Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΟΝ ΚΑΘΟΛΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΤΡΕΜΠΕΛΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΑΓΓΛΟΣΑΞΩΝΙΚΗΣ ΝΟΗΣΙΑΡΧΙΑΣ.
ΕΑΝ Η ΙΔΙΟΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΘΑΡΣΗ Ο ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΘΕΩΣΗ, ΠΟΣΟ ΔΙΑΦΕΡΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΟΥΔΙΣΜΟ;