ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (5)

Συνέχεια από Δευτέρα, 6 Μαΐου 2019

HANS JONAS  -  TECHNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNG

                                                                

  Ι. ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

                                                          ( συνέχεια )

                                                     Χημεία

      Το τελευταίο ‘σημείο’ – η μετατροπή υλών ή ουσιών – ας μας χρησιμεύση ως σημείο αναφοράς για το πώς θα ονομάσουμε ένα τεχνολογικό ‘γένος’, λίγο νεώτερο απ’ το μηχανικό (που κατασκευάζει μηχανές), με το οποίο και ξεκίνησε η βιομηχανική επανάσταση: το χημικό ‘γένος’, το πρώτο που αποτελεί εξ ολοκλήρου έναν καρπό τής επιστήμης. Εισήλθε στη βιομηχανία με τις συνθετικές χρωστικές ουσίες, υποκαθιστώντας ακόμα περιορισμένες ή δαπανηρές φυσικές ύλες, των οποίων οι επιθυμητές φυσικές ιδιότητες έπρεπε να ‘αντιγραφούν’ όσο το δυνατόν εγγύτερα.  Το ίδιο ισχύει ακόμα και για τις συνθετικές, υφαντές ίνες, που ανήκουν σε μιαν πολύ μεταγενέστερη φάση τής χημικής τεχνολογίας, και που αντικαθιστούν παντού σήμερα σε τόσο μεγάλη έκταση το μαλλί και το βαμβάκι τών προαναφερθέντων αργαλειών τού Lancashire. Εδώ μπορεί άρα να υφίσταται ακόμα η παλαιότερη ιδέα, ότι η τέχνη «μιμείται» τη φύση. Αλλά με τις πετροχημικές τεχνικές ύλες γενικώς, στην περιοχή τών οποίων εισήλθαμε με το παράδειγμα των τεχνικών ινών, προχώρησε πράγματι η τέχνη, από ύλες – υποκατάστατα, στη δημιουργία καινούργιων πραγματικά ουσιών, με ιδιότητες που δεν παρουσιάζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο σε καμμιά φυσική ουσία (ή στην πατροπαράδοτη επεξεργασία της) και οδηγούν επομένως σε τρόπους χρήσης, τους οποίους δεν είχε σκεφτή κανείς ποτέ προηγουμένως, η δυνατότητα τών οποίων φέρνει όμως τώρα καινούργιες τάξεις αντικειμένων προς χρήση στο προσκήνιο.  Στη χημική, μοριακή δηλ. κατασκευή, ‘πράττει’ η ανθρώπινη μηχανική τέχνη περισσότερα απ’ ό,τι στη μηχανική κατασκευή, η οποία και συνθέτει τα δημιουργήματά της από φυσικά σώματα του δικού μας ‘αξιακού’ μεγέθους: Η χημική κατασκευή παρεμβαίνει βαθύτερα, μέχρι τις υπερδομές τής ύλης, απ’ την οποία και αποκτώνται νέες, «εξειδικευμένες» ουσίες, με προγραμματισμένες δηλ. ιδιότητες χρήσης, ανακατατάσσοντας αυθαίρετα τα μόριά της. Κι αυτό συμβαίνει, ας το προσέξουμε, απαγωγικο-συνθετικά απ’ το κατώτατο βασικό στρώμα, τα πλήρως αναλυμμένα τελικά στοιχεία, σύμφωνα με μια πραγματική via compositiva (συνθετική οδό), αφού έχει περατωθή η via resolutiva (αναλυτική οδός), πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι οι επί μακρόν εξασκούμενες και στηριγμένες στην επιτυχία και τη δοκιμή εμπειρικές πρακτικές (όπως η σύμμειξη μετάλλων απ’ τη ‘μπρούντζινη’ ακόμα εποχή – αλλά και το ψήσιμο ήδη τού πηλού, το ψήσιμο του ψωμιού και η ζύμωση του κρασιού), με τις οποίες και μεταβάλαμε πάντοτε φυσικές ύλες προς ανθρώπινη χρήση. Η συνθετικότητα ή η δημιουργική κατασκευή σύμφωνα με κάποιο αφηρημένο σχέδιο προχωρά στα εσώτατα της ύλης. Κι αυτό προμηνύει περαιτέρω και ανησυχητικές δυνατότητες στη μοριακή βιολογία, για τις οποίες και θα μιλήσουμε αργότερα.

                                   Οι μηχανές ως διαρκή αγαθά

  

       Στο μεταξύ οι ίδιες οι μηχανές, που ήταν αρχικά ως είδος αμιγώς  «αγαθά τού κεφαλαίου», είχαν βρη το δρόμο τους στη σφαίρα τών καταναλωτών και είχαν γίνει είδη προσωπικής και οικιακής, αν και έμμεσα οικονομικής επίσης χρήσης (τα ηλεκτρικά πλυντήρια απελευθέρωσαν π.χ. εργατικό προσωπικό, που έπλενε μέχρι τότε τα ρούχα στα σπίτια, και που εξήλθε έτσι στη γενική αγορά εργασίας, ενώ και οι ‘νοικοκυρές’ μπόρεσαν να ασκήσουν κάποιο επάγγελμα, κ.ο.κ.). Αυτός ο άνευ προηγουμένου νεωτερισμός στην ιστορία τής ατομικής διαβίωσης αναπτύχθηκε πλήρως σε ένα μαζικό φαινόμενο στον δυτικό κόσμο. Βασικό παράδειγμα αποτελεί φυσικά το αυτοκίνητο, αλλά πρέπει να προσθέσουμε σ’ αυτό και όλο το ‘οπλοστάσιο’ οικιακών (ηλεκτρικών ως επί το πλείστον) συσκευών, που είναι σήμερα πιο συνηθισμένες στον ρυθμό ζωής τού σύνολου πληθυσμού, απ’ ό,τι υπήρξαν η κεντρική θέρμανση και το τρεχούμενο νερό πριν εκατό χρόνια. Κι εμείς είμαστε ολοένα και περισσότερο «μηχανοποιημένοι» στις καθημερινές μας ασχολίες και ‘διασκεδάσεις’, ενώ προστίθενται συνεχώς καινούργιες «μηχανές», εφ’ όσον δεν τις αναστέλλει η έλλειψη ενέργειας.

      Σύμφωνα με το είδος τους αυτές οι συσκευές, μεγάλες ή μικρές, απ’ το αυτοκίνητο μέχρι την ηλεκτρική ξυριστική μηχανή, αποτελούν «μηχανές» με την ακριβή έννοια, ότι εργάζονται μετατρέποντας ενέργεια σε μηχανική κίνηση, ενώ τα κινητά μέρη τους ανήκουν σε οικεία μεγέθη τού εξωτερικού μας  κόσμου.  Ένα άλλο ωστόσο επιπλέον και ριζικά διαφορετικό είδος τεχνικών συσκευών απέκτησε μια θέση στην ιδιωτική μας ζωή και εξαπλώνεται σ’ αυτήν·  συσκευές, που δεν μας εξοικονομούν μυϊκές δυνάμεις και δεν μας απαλλάσσουν από κάποια εργασία, που δεν «εργάζονται» καν με μια φυσική έννοια, και δεν σκοπεύουν εν μέρει ούτε καν να μας χρησιμεύσουν σε κάτι, αλλά υπηρετούν (δαπανώντας ελάχιστη ενέργεια) τις αισθήσεις και το πνεύμα μας:  το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, το μαγνητόφωνο, η αριθμομηχανή – όλες οι οικιακές παραφυάδες τής ηλεκτρονικής βιομηχανίας, της πιο νέας ‘εποίκου’ στην τεχνολογική σκηνή. Διαφέρουν δε αυτές οι συσκευές, τόσο ως προς το άυλο και απευθυνόμενο στη συνείδηση προϊόν τους, όσο και ως προς την αθέατη και «μη μηχανική» στην πραγματικότητα φύση τού έργου τους, από όλες τις μακροσκοπικά και σωματικά κινούμενες μηχανές κλασσικού τύπου.

      Πριν όμως ασχοληθούμε μ’ αυτήν την ‘πλούσια’ σε συνέπειες μετάβαση απ’ τη δυναμική τεχνική, το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, στην τεχνική τής είδησης και της πληροφορίας, που ισοδυναμεί σχεδόν με μια δεύτερη τεχνολογικο-βιομηχανική επανάσταση, πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο φυσικό της θεμέλιο: τον ηλεκτρισμό.

                                                     Ηλεκτρισμός

      Στην προέλαση της τεχνικής προς όλο και μεγαλύτερη ‘τεχνητότητα’, ‘αφαίρεση’ και ‘λεπτότητα’, η ‘αποκάλυψη’ του ηλεκτρισμού αποτελεί ένα αποφασιστικό βήμα. Εδώ πρόκειται για μια καθολική φυσική δύναμη, που δεν «φανερώνεται» ωστόσο εκ φύσεως στον άνθρωπο. Από μόνη της, και δίχως τη σύμπραξη του ανθρώπου, δεν συνιστά μια φυσική εμπειρία (εκτός απ’ τον κεραυνό). Η καθεαυτή «φανέρωσή» της έπρεπε να περιμένη την επιστήμη, που ‘πρόσφερε’ αυτήν την εμπειρία προετοιμάζοντάς την μεγαλοφυώς. Εδώ   άρα ‘παραπέμφθηκε’μια πιθανή τεχνολογία , για να φανερωθή το «αντικείμενό» της, δηλαδή η ίδια η ‘οντότητα’ με την οποία θα εργαζόταν, στην επιστήμη – η πρώτη περίπτωση, όπου προηγήθηκε απολύτως από κάθε πράξη η θεωρία και μόνον, και όχι η συνήθης εμπειρία (κάτι που επαναλήφθηκε αργότερα με την πυρηνική ενέργεια).  Και τί οντότητα! Η θερμότητα και ο ατμός, που μπορούμε να παρατηρήσουμε «αυτούσια» τη δύναμή τους ολόγυρα στον κόσμο, είναι ‘οικεία’ αντικείμενα της αισθητής εμπειρίας· η ύλη τής χημείας παραμένει ακόμα η συγκεκριμένη, σωματική ύλη, που γνώριζε πάντοτε η ανθρωπότητα. Αλλά ο ηλεκτρισμός είναι ένα αφηρημένο αντικείμενο, ‘ασώματο’, άυλο και αθέατο· και στη χρήσιμη μορφή του ως «ρεύμα», αποτελεί εξ ολοκλήρου μια διαμορφωμένη ΄πραγματικότητα’, που παράγεται από απλή μετατροπή  ‘χονδροειδέστερων’ μορφών ενέργειας (τις περισσότερες φορές από τη θερμότητα, μέσω τής κινήσεως). Η θεωρία του έπρεπε να είναι πράγματι ουσιαστικά πλήρης, πριν μπορέση να ξεκινήση ‘στα σοβαρά’ η πρακτική του χρήση.

     ( συνεχίζεται )