Συνέχεια από: Σάββατο 9 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
ΙΧ
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ ΩΣ «ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΜΕΤΡΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ»
Η σημασία που είχε η «αφαίρεση» στη σκέψη της αρχαιότητας γενικά και στον Πλάτωνα ειδικότερα
Ο όρος ἀφαίρεσις, για τον Πλάτωνα, σημαίνει «αφαίρεση», «αποστέρηση», «γύμνωση» (σε ακριβή αντίθεση με τον όρο πρόσθεσις, που σημαίνει «πρόσθεση», «προσθήκη»), τόσο με έννοια κοντινή στη μαθηματική (αφαίρεση/πρόσθεση), όσο –στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει– και με τεχνική διαλεκτική σημασία. Βεβαίως μπορεί κανείς να μεταφράσει το ἀφαίρεσις με τον όρο «αφαίρεση» ή «αφαίρεση/αφαίρεση νοητική» (δηλ. «αφαίρεση» ως «αφαίρεση ιδιοτήτων» = «αφαίρεση»), διευκρινίζοντας όμως ότι το σημασιολογικό πεδίο που καλύπτει ο όρος αυτός στον Πλάτωνα είναι εντελώς διαφορετικό από το σύγχρονο: η διαλεκτική «αφαίρεση» οδηγεί, στο αποκορύφωμά της, στον κεντρικό πυρήνα του πλατωνικού συστήματος, δηλαδή στην Ιδέα του Αγαθού, που είναι και η ίδια η πηγή του είναι.
Για να κατανοήσουμε όμως επαρκώς τη ριζική διαφορά προοπτικής στην οποία πρέπει να σταθεί κανείς ώστε να μη παρερμηνεύσει τα πλατωνικά κείμενα, θεωρώ σκόπιμο να υπενθυμίσω δύο ακραία παραδείγματα, φαινομενικά αντίθετα μεταξύ τους αλλά στην πραγματικότητα συγκλίνοντα στο κεντρικό σημείο, που μπορούν να φανούν ιδιαίτερα διαφωτιστικά.
Στην ιστορία του πλατωνισμού, η «αφαίρεση» με την ελληνική έννοια φτάνει στο άκρο της στον Πλωτίνο. Το περίφημο ρητό του, που βρίσκεται στην κορυφή της μυστικής του εμπειρίας και δείχνει τη μέθοδο που πρέπει να ακολουθηθεί για την ένωση με το Ένα, δηλαδή το Απόλυτο, χρησιμοποιεί ακριβώς αυτήν την ορολογία: ἄφελε πάντα (ἄφελε προέρχεται από το ρ. ἀφαιρῶ, απ’ όπου και ἀφαίρεσις), που σημαίνει «απομάκρυνε τα πάντα», δηλαδή «γυμνώσου από τα πάντα». Μπορεί κανείς επίσης να το αποδώσει ως «αφαίρεσε τα πάντα», «αφαίρεσε τον εαυτό σου από τα πάντα» ή «αφαίρεσε τα πάντα από τον εαυτό σου»: η μεταφυσική αφαίρεση οδηγεί στην ίδια την ουσία, στον πιο αληθινό και κεντρικό πυρήνα του ανθρώπου, απομακρύνοντας οτιδήποτε άλλο, για να ενωθεί με το Απόλυτο· και είναι ολοφάνερη η τεράστια διαφορά αυτής της «αφαιρετικής» διαδικασίας από τη σύγχρονη εμπειριστική.
Από μια άποψη στον αντίποδα βρίσκεται η θέση του Αριστοτέλη· πρόκειται όμως για μια θέση που, σε σχέση με αυτήν του Πλωτίνου, βρίσκεται τελικά στο ίδιο επίπεδο. Ο Αριστοτέλης μας ενδιαφέρει εδώ ιδιαίτερα, διότι δεν αποδέχεται τον «υπερβολικό ρεαλισμό» του Πλάτωνα, και επομένως δεν δέχεται την ύπαρξη μαθηματικών όντων ως τύπο όντος που υπάρχει καθ’ εαυτό, όπως επίσης δεν αποδέχεται την ύπαρξη Ιδεών ή Μορφών καθ’ εαυτές· απέχει όμως πολύ από το να τα μειώσει σε απλές έννοιες. Η «αφαίρεση» στον Αριστοτέλη οδηγεί στην «απομάκρυνση», στην «αφαίρεση» από τα πράγματα μιας σειράς χαρακτηριστικών, μέχρι να φτάσει στις μαθηματικές τους δομές, απομονώνοντάς τες από τις άλλες ιδιότητες· αλλά αυτές οι δομές υπάρχουν στα ίδια τα πράγματα, έχουν δηλαδή σαφή πραγματικότητα. Η Julia Annas, παρότι βρετανικής παιδείας και προερχόμενη από τον χώρο της αναλυτικής φιλοσοφίας, επισήμανε πολύ εύστοχα ότι «αν εμείς τείνουμε να κατανοούμε το “αφηρημένο” ως “απλώς αφηρημένο” ή ως το αντίθετο του “συγκεκριμένου”, αυτό ριζώνει στις προκαταλήψεις μας, ο Αριστοτέλης εννοεί κάτι εντελώς διαφορετικό». Πράγματι, η αφαίρεση στον Αριστοτέλη σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό απ’ ό,τι εννοούν οι Άγγλοι εμπειριστές και η νοοτροπία των σύγχρονων και νεότερων φιλοσόφων (η οποία, ως προς αυτό, έχει παραμείνει ριζικά εξαρτημένη από αυτούς).
Για τον Αριστοτέλη, λοιπόν, η αφαίρεση είναι «απομάκρυνση» ή «αφαίρεση» ορισμένων στοιχείων από άλλα, τα οποία όμως έχουν τη δική τους σαφή πραγματικότητα. Τα μαθηματικά όντα δεν εξαρτούν την ύπαρξή τους μόνο από το γεγονός ότι κάποιος τα σκέφτεται, δηλαδή από την ίδια τη νόηση, αλλά από την πραγματική τους ύπαρξη στην αισθητή πραγματικότητα. Ενώ για τον Πλάτωνα τα μαθηματικά όντα υπάρχουν καθ’ εαυτά ως πραγματικότητες ανεξάρτητες από τον κόσμο της εμπειρίας, για τον Αριστοτέλη υπάρχουν κατά τρόπο εξαρτημένο από τον αισθητό: δεν είναι ουσίες που υπάρχουν αφ’ εαυτών, έχουν εξαρτημένο τρόπο ύπαρξης, κι όμως υπάρχουν, και τα γνωρίζουμε ακριβώς «αφαιρώντας» τα, δηλαδή «απομονώνοντάς» τα από τα άλλα, αλλά ακριβώς επειδή έχουν σαφή πραγματικότητα.
Η Julia Annas σχολιάζει: «Μακριά από το να είναι αφαιρετισμός, αυτό είναι, μάλλον, μια αφελής μορφή ρεαλισμού. Ο μαθηματικός εξετάζει ένα αντικείμενο που βρίσκεται στον κόσμο, π.χ. έναν άνθρωπο όπως εγώ, και τον θεωρεί ως κάτι εκτατό ή αδιαίρετο κ.λπ. Κατόπιν παραβλέπει τις ιδιότητές μου που μπορούν να συλληφθούν μέσω των αισθήσεων, για να μελετήσει πιο προσεκτικά τις γεωμετρικές και αριθμητικές μου ιδιότητες. Με αυτό δεν δηλώνεται καθόλου ότι αυτές οι ιδιότητες δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα, ούτε ότι δεν μου ανήκουν πραγματικά, ούτε ότι είναι κατά κάποιον τρόπο κατώτερες από τις ιδιότητες που γίνονται αντιληπτές μέσω των αισθήσεων. Και ακόμη περισσότερο, αυτό δεν συνεπάγεται ότι οι ιδιότητες αυτές γίνονται για μένα πραγματικότητα μόνο εκ των υστέρων, όταν ο μαθηματικός τις μελετήσει».
Αναφέρθηκα στα μαθηματικά όντα, επειδή ο Αριστοτέλης αναφέρεται ρητά στη διαδικασία της αφαίρεσης στο πλαίσιο αυτής της συγκεκριμένης προβληματικής· αλλά η ίδια συλλογιστική ισχύει, και μάλιστα πολύ περισσότερο, για τις Μορφές και για καθετί άλλο.
Η θέση του Πλάτωνα είναι, προφανώς, πολύ πιο σύνθετη, αλλά η αφαιρετική διαδικασία παραμένει η ίδια: οδηγεί πάντοτε και μόνο στην ανακάλυψη πραγματικών όντων, όχι απλών νοημάτων, και επομένως σε κάτι εντελώς διαφορετικό από ό,τι οδηγεί η αναγωγιστική διαδικασία του Havelock.
Συμπερασματικά: η αφαίρεση με την κλασική έννοια οδηγεί όχι σε απλές έννοιες, αλλά σε όντα, στην ίδια την ύπαρξη. Συνεπώς, η νέα σύνταξη που εισάγει ο Πλάτωνας και που επαναστατεί σε σχέση με εκείνη του έπους(τού μύθου) οφείλεται στην ανακάλυψη μιας νέας διάστασης του είναι, ανακάλυψη στην οποία έφτασε με τον «δεύτερο πλού».
Ας δούμε λοιπόν από πιο κοντά πώς, με την αφαιρετική διαδικασία, ο Πλάτωνας φτάνει στον ορισμό του Αγαθού-Ενός.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου