Συνέχεια από: Πέμπτη 7 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
ΙΧ
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ ΩΣ «ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΜΕΤΡΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ»
Η θέση του Havelock για την «αφαίρεση»
ΟΠΩΣ ΗΔΗ ΕΙΧΑΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ να επισημάνουμε στα προηγούμενα κεφάλαια, ο Havelock, στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει τις θέσεις του, εφαρμόζει με συνέπεια ορισμένες μεθόδους που, σύμφωνα με τη σύγχρονη επιστημολογία, έρχονται έντονα στο προσκήνιο. Ιδίως, κάθε σημαντικό «γεγονός» που προβάλλει ως «αντι-γεγονός» και δεν ταιριάζει στο κατηγοριακό σχήμα του ερμηνευτικού του παραδείγματος, είτε «αποδομείται» («διαλύεται») και απορρίπτεται, είτε ανακατασκευάζεται εκ βάθρων και παρουσιάζεται ως τεχνητό κατασκεύασμα. Έτσι, είδαμε να αντιμετωπίζει τον Πυθαγόρα και τον αρχαίο Πυθαγορισμό, το φαινόμενο της ελληνικής θρησκευτικότητας και τις «αυτομαρτυρίες» του ίδιου του Πλάτωνα· και το ίδιο συμβαίνει με τη θεωρία των Ιδεών και τον νοητό κόσμο, ειδικά δε με την κατανόηση των Ιδεών ως «αληθινού είναι» και ως πραγματικότητας «καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν». Αυτή την πλατωνική οντολογία ο Havelock επιχειρεί να την αδειάσει από κάθε μεταφυσικό περιεχόμενο («να της αφαιρέσει κάθε μεταφυσικό βάθος») και να την υποβιβάσει σε απλές «αφηρημένες έννοιες» με τη σύγχρονη σημασία του όρου.
Αλλά ακριβώς εδώ είναι το σημείο όπου η ερμηνεία του, ριζικά αντι-μεταφυσική και ολοκληρωτικά μειωτική της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών, καταρρέει εξ ολοκλήρου: διότι στον αρχαίο κόσμο η «αφαίρεση» (ἀφαίρεσις) σήμαινε κάτι εντελώς διαφορετικό.
Πριν όμως εξηγήσουμε αυτές τις διαφορές, αξίζει να παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα του Havelock, που δείχνουν καθαρά τη μέθοδό του: την παρουσίαση ενός «γεγονότος» πλήρως ανακατασκευασμένου και τεχνητά παραγόμενου.
Πώς λοιπόν, θα έπρεπε να ερμηνευθεί εκείνη η μετάβαση από το γίγνεσθαι στο Είναι, η οποία, όπως είδαμε, αποτελεί τη μεγάλη διάβαση που πραγματοποίησε ο Πλάτων με τον «δεύτερο πλου» του; Ο Havelock δηλώνει: «Αυτή η γλώσσα περιγράφει τη ρήξη αρχαιότατων νοητικών συνηθειών μνήμης και λόγου που είχαν ασχοληθεί με συγκεκριμένα γεγονότα που “γίνονται”. Αυτή διακηρύσσει την απόκτηση μιας νέας νοητικής συνήθειας, εκείνης της εννοιολογικής σκέψης στραμμένης προς αφαιρέσεις που είναι έξω από τον χρόνο. Έτσι η αριθμητική μας “ελκύει προς το είναι”. Ο διανοούμενος, “εξερχόμενος από τον τρόπο της γένεσης, πρέπει να φτάσει στο Είναι”. Ο νους πρέπει να μάθει να εισέρχεται σε μια νέα συντακτική δομή, εκείνη της μαθηματικής εξίσωσης, προτιμώντας την αντί της αφήγησης. Το περιεχόμενο αυτής της ουσίας, δηλώνει, δεν είναι μια σειρά μεταφυσικών οντοτήτων, αλλά “το μέγα, το μικρό” και ανάλογες κατηγορίες και σχέσεις, δηλαδή “η φύση των αριθμών θεωρούμενη μόνο με τον νου”. Εν συντομία, το περιεχόμενο συνίσταται σε εκείνες ακριβώς τις αφαιρέσεις που έχουν απομονωθεί, υπάρχουσες καθ’ εαυτές επειδή έχουν αποσπασθεί από κάθε άμεσο πλαίσιο και από κάθε συγκεκριμένη κατάσταση».
Και αλλού: «Η φράση “πράγμα καθ’ εαυτό”, με την έμφαση της στην απλή καθαρότητα του αντικειμένου, τρόπον τινά όλου συγκεντρωμένου στον εαυτό του («σαν να βρίσκεται ολόκληρο μαζεμένο μέσα στον εαυτό του») ώστε να απομονωθεί από τη επίδραση με κάθε άλλο πράγμα, δείχνει μια νοητική πράξη που αντιστοιχεί κυριολεκτικά στον όρο λατινικής προέλευσης “αφαίρεση”· δηλαδή αυτό το “αντικείμενο”, που πρέπει να σκεφθεί το “υποκείμενο”συνειδητοποιημένο πλέον για τον εαυτό του, έχει κυριολεκτικά “αποσπασθεί” από το επικό του πλαίσιο και δημιουργηθεί με μια πράξη απομόνωσης και νοητικής ολοκλήρωσης. Για παράδειγμα, οι πολυάριθμες περιπτώσεις (καλυμμένες) ενάρετης συμπεριφοράς συνοψίζονται στην “αρετή καθ’ εαυτήν, πλήρως αυτόνομη”. Αυτή η ιδέα της αρετής έπρεπε να διαχωρισθεί και να αφαιρεθεί από την οπτική ροή γεγονότων και καταστάσεων στις οποίες οι άνθρωποι δρώντες ή πράττοντες βρίσκονται να εκτελούν πράγματα κατάλληλα ή ακατάλληλα. Είναι λοιπόν θεμιτό να δηλώσουμε ότι ο πλατωνισμός απαιτεί σθεναρά από εμάς να σκεφτόμαστε απομονωμένες νοητικές οντότητες ή αφαιρέσεις, να χρησιμοποιούμε αφηρημένη γλώσσα στην περιγραφή και την εξήγηση της εμπειρίας».
Συνεπώς, η πλατωνική «στροφή» από το «γίγνεσθαι» στο «Είναι», σύμφωνα με τον Havelock, «ισοδυναμεί με μια στροφή από τον κόσμο των εικόνων του έπους στον αφηρημένο κόσμο της επιστημονικής περιγραφής, και από το λεξιλόγιο και τη σύνταξη των γεγονότων που είναι αντικείμενο αφήγησης στον χρόνο, στη σύνταξη και το λεξιλόγιο των εξισώσεων, των νόμων, των τύπων και των τόπων που είναι έξω από τον χρόνο».
Η θέση του Havelock είναι, λοιπόν, εκείνη ενός ακραίου «εννοιοκράτη»: οι διάφοροι μεταφυσικοί όροι με τους οποίους ο Πλάτων υποδεικνύει τις Ιδέες του δεν θα αποκάλυπταν τίποτε άλλο παρά τη γλώσσα των κατηγοριών και των καθόλου: «Ο μόνος σύγχρονος όρος που θα εφαρμοζόταν σε όλους ανεξαιρέτως θα ήταν η λέξη “έννοια”. Αυτοί οι όροι πράγματι έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ως κατηγορίες, τάξεις, σχέσεις ή αρχές ή αξιώματα, έχουν δημιουργηθεί από τον νου για να εξηγήσει και να ταξινομήσει τη δική του αισθητηριακή εμπειρία (τη δική του εμπειρία των αισθήσεων), δηλαδή έχουν αφαιρεθεί κατ’ υπόθεση από αυτήν την εμπειρία».
Ο όρος Μορφή ή Ιδέα δεν θα είχε, επομένως, άλλο νόημα από το δραματουργικό, και θα χρησιμοποιείτο για να παραγάγει μια επικοινωνιακή ένταση: «[...] το ιδιαίτερο αποτέλεσμα της θεωρίας των Μορφών είναι να καταστήσει δραματουργικά φανερή τη διάκριση ανάμεσα στη σκέψη με εικόνες της ποίησης και στη αφηρημένη σκέψη της φιλοσοφίας. Στην ιστορία του ελληνικού πνεύματος, αυτή θέτει την έμφαση στη ρήξη μάλλον παρά στη συνέχεια. Έτσι συμβαίνει πάντα με τους επαναστάτες. Στην εποχή τους, και για τους ίδιους και για το κοινό τους, είναι προφήτες του νέου, όχι αναδιαμορφωτές του παλαιού».
Θα αρκούσαν τα κείμενα των συγγραφέων που αναφέρθηκαν στην τελευταία παράγραφο του προηγούμενου κεφαλαίου για να απαντήσουν σε αυτά που λέει ο Havelock. Αλλά θέλησα να υπενθυμίσω μερικά δικά του χαρακτηριστικά αποσπάσματα που επικεντρώνονται στην αφαίρεση, ακριβώς για να χρησιμοποιήσουμε το ερμηνευτικό του σφάλμα με τρόπο μαιευτικό: όπως ήδη θυμήθηκα παραπάνω, είμαι βαθιά πεπεισμένος για την εγκυρότητα της ρήσης του Βάκωνα (του Φράνσις Μπέικον), δηλαδή ότι «η αλήθεια αναδύεται ταχύτερα από το σφάλμα παρά από τη σύγχυση».
Και εδώ το σφάλμα είναι σημαντικό: ο Havelock κατανοεί την «αφαίρεση» με την έννοια που καθιερώθηκε ιδίως από τον αγγλικό εμπειρισμό, ενώ, για τους Έλληνες, η αφαίρεση είχε μια διαλεκτική και μεταφυσική έννοια πολύ ισχυρή, όπως τώρα θα δούμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου