ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (4)

Συνέχεια από Παρασκευή, 5 Απριλίου 2019

HANS JONAS  -  TECHNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNG

Στους Gertrud και Immanuel Kroeker, στην παλιά, αλλά ποτέ πεπαλαιωμένη φιλία

                                                                   

  Ι. ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

                                                          ( συνέχεια )

                                                 Φιλοσοφικές απόψεις

        Κλείνουμε εδώ την αφήγησή μας για το τυπικό μέρος τής σύγχρονης τεχνολογίας. Πριν περάσουμε στο υλικό μέρος, έχουμε δυό σύντομες παρατηρήσεις για τις φιλοσοφικές όψεις τής εικόνας που σχεδιάσαμε. Η μια αφορά στην αλλαγή θέσης τής γνώσης στην ιεραρχία τής ψυχής, η άλλη στην προώθηση της ίδιας της τεχνικής σε ένα βασικό ζήτημα της ανθρωπότητας.

       Όσον αφορά στη γνώση, είναι προφανές ότι ο διαχωρισμός «θεωρίας» και «πράξης» που ήταν σεβαστός παλαιότερα έχει χαθή και για τις δυό πλευρές. Όσο και να μπορή να παραμένη αμείωτη η δίψα για καθαρή γνώση – η εμπλοκή τής γνώσης στα ύψη και την πράξη τών «βαθυπέδων τής ζωής» έγινε αναπόφευκτη, και η αριστοκρατική αυτάρκεια της αναζήτησης της αλήθειας προς χάριν της αλήθειας έχει ‘ξεπερασθή’. Η ευγένεια ανταλλάχθηκε με τη χρησιμότητα. Για να το πούμε  σύντομα, το τεχνολογικό σύνδρομο επέφερε μια ριζική κοινωνικοποίηση του θεωρητικού πεδίου και το έθεσε στην υπηρεσία τής κοινής ανάγκης. Ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε, με μια παράδοξη παρενέργεια, το σύγχρονο πρόβλημα της σχόλης (του χρόνου ανάπαυσης) για τις μάζες. Εξορισμένη απ’ την παλιά της πατρίδα, τον κόσμο τής σκέψης και του στοχασμού, από τότε που αυτά μετατράπηκαν και υπηρετούν τη δραστήρια πρωτοπορία τής επιστήμης, εμφανίζεται πάλι η σχόλη στο αντίθετο τέλος τού φάσματος ανάμεσα στους καρπούς τού κόπου της –  ένα απροσδιόριστο, εξίσου δωρούμενο όσο και επιβαλλόμενο διαρκές αγαθό με τη μορφή ενός άδειου χώρου, για τον οποίον πρέπει να βρεθή ένα περιεχόμενο. Η επιστήμη, που η ίδια δεν είναι αργή και περιττή, φροντίζει κι αυτή σ’ αυτήν την αναζήτηση – με νέες μορφές «διασκέδασης» (να περνά ο χρόνος), με τις οποίες υπηρετεί ως μέρος τής ίδιας τεχνολογικής «συγκομιδής», που γεννά μετά την ανάγκη. Όλα αυτά αναμένονται απ’ τη «θεωρία» – που υπήρξε άλλοτε η ίδια η υψίστη μορφή δια-ωφελιμιστικών προσπαθειών, και γίνεται σήμερα η υπηρέτρια κάθε επιθυμίας απ’ τον εξωτερικό κόσμο.

      Όσον αφορά στη θέση που παίρνει η ίδια η τεχνολογία στην ανθρώπινη ιεραρχία, υπαινίσσομαι εδώ απλώς και μόνο το «προμηθεϊκό» της γόητρο, που οδηγεί όσους την υπερασπίζονται να προσπαθούν να «ντύσουν» το ατελείωτο έργο της με το κύρος τού υψίστου σκοπού – που σημαίνει να εξυψώσουν σε στόχο αυτό που ξεκίνησε ως μέσον, και πως σ’ αυτόν τον «στόχο» προσδιορίζεται αληθινά η ανθρωπότητα. Τουλάχιστον αυτό «ψιθυρίζεται» (παρ’ όλο που το «παρενοχλούν» πρόσφατα αντίθετες φωνές) και ασκεί τη μαγική του δύναμη στο σύγχρονο πνεύμα. Ως πρόοδος του ανθρώπου κατανοείται το να προχωρά από δύναμη σε δύναμη.

                             Το αντικειμενικό περιεχόμενο της τεχνολογίας

        Απ’ την «τυπική» περιγραφή τής τεχνολογικής κίνησης καθ’ εαυτής δεν μάθαμε ακόμα τίποτα για τα πράγματα με τα οποία ασχολείται, την «ύλη» της ούτως ειπείν. Σ’ αυτήν την «ύλη» θα στραφούμε τώρα, άμεσα δηλ. στα νέα είδη δύναμης, πραγμάτων και σκοπών, που «παραλαμβάνει» ο σύγχρονος άνθρωπος απ’ την τεχνική.

      Η διαδοχή τών τεχνολογιών αντικατοπτρίζει τη διαδοχή τών επιστημών: μηχανική, χημεία, ηλεκτροδυναμική, πυρηνική φυσική, βιολογία. Μιλώντας γενικά, μια επιστήμη είναι τότε ώριμη να μετατραπή σε τεχνολογία, όταν (μιλώντας σύμφωνα με τον Γαλιλαίο) η “via resolutiva”, η ανάλυση έχει τόσο προχωρήσει σ’ αυτήν, ώστε να μπορή να ξεκινήση η “via compositiva”, η σύνθεση απ’ τα ούτως αναλυμένα και «ποσοτικοποιημένα» βασικά στοιχεία. Η βιολογία έχει φτάσει σήμερα να κατασκευάζη με τη μοριακή βιολογία βιολογικά «πλάσματα» ή δημιουργήματα.

                                                           Μηχανική

      Θα ρίξουμε λοιπόν μερικές σύντομες ματιές σε κάποιες απ’ τις φάσεις  τής (μόνιμης και διαρκούς μέχρι στιγμής) τεχνολογικής επανάστασης. Η οποία ξεκίνησε τον όψιμο 18^ον αιώνα με την «εποχή τών μηχανών» τής επονομαζόμενης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία δεν σκόπευε κατ’ αρχάς σε καινούργια προϊόντα, αλλά στην αντικατάσταση της ανθρώπινης (ή και ζωϊκής) εργατικής δύναμης κατά την παραγωγή, τον εφοδιασμό ή την προώθηση των μέχρι τότε αγαθών. Γιατί τα αντικείμενα της σύγχρονης τεχνικής ήταν κατ’ αρχάς τα ίδια με κείνα που αποτελούσαν πάντοτε αντικείμενο της ανθρώπινης επιδεξιότητας και εργασίας: τροφή, ενδυμασία, κατοικία, εργαλεία, μέσα μεταφοράς – όλες οι υλικές ανάγκες και «ανέσεις»  της ζωής. Δεν άλλαξε λοιπόν το προϊόν, αλλά η παραγωγή – σε ταχύτητα, ευκολία και ποσότητα. Οι μηχανικοί αργαλειοί τού Lancashire, που κινούνταν πλέον με τον ατμό, παρήγαγαν τα παλιά, αξιόπιστα υφάσματα. ‘Ένα σημαντικό όμως καινούργιο προϊόν προστέθηκε αμέσως στον παραδοσιακό κατάλογο: οι ίδιες οι μηχανές, που δημιούργησαν για τη δική τους παραγωγή μιαν εντελώς καινούργια βιομηχανία, με όλες τις βοηθητικές παρα-βιομηχανίες της· κι αυτές οι νεοφανείσες οντότητες επέδρασαν με τον δικό τους τρόπο στη συμβίωση ανθρώπου και φύσης, καθώς ήταν κι αυτές οι ίδιες καταναλωτές. Ένα παράδειγμα: Οι ατμοκίνητες υδραντλίες διευκόλυναν την εξόρυξη του άνθρακα, χρειάζονταν όμως απ’ τη μεριά τους πρόσθετο άνθρακα για να θερμανθούν οι ατμολέβητες, και περαιτέρω άνθρακα για τα μεταλλουργεία και τις καμινάδες που παρήγαγαν εκείνους τούς λέβητες, κι ακόμα περισσότερο για την εξόρυξη του αναγκαίου σιδηρομεταλλεύματος, και περισσότερο για τη μεταφορά του στα μεταλλουργεία, και περισσότερο κι απ’ τα δύο – άνθρακα και σίδηρο – για τις απαραίτητες σιδηροτροχιές και σιδηροδρόμους, που παράγονταν στα ίδια μεταλλουργεία κ.τ.λ., περισσότερο για τη μεταφορά τού προϊόντος τών μεταλλουργείων στα μεταλλεία και αντίστροφα, κι ακόμα περισσότερο τελικά για να διανεμηθή ο άφθονος άνθρακας σε καταναλωτές έξω απ’ αυτό το κύκλωμα, «καταναλωτές» που αποτελούνταν όλο και περισσότερο από μηχανές, που υπήρχαν ακριβώς λόγω τής αυξημένης διαθεσιμότητας του άνθρακα και αύξαιναν περαιτέρω την ανάγκη για άνθρακα και μεταλλουργικά προϊόντα – και ούτω καθεξής. Και για να μην το ξεχάσουμε μιλώντας γι’ αυτήν τη μακριά αλυσίδα: Επρόκειτο για την «ολιγαρκή» ατμομηχανή τού James Watts προς άντληση νερού από μεταλλουργικά φρέατα. Αυτό όμως το σύμπλεγμα του περαιτέρω κέρδους – που δεν κινούνταν κατά κανέναν τρόπο σε μιαν ευθεία γραμμή, αλλά αποτελούσε ένα περίπλοκο δίχτυ αμοιβαιοτήτων – παρέμεινε από τότε, αυξανόμενο γεωμετρικά, ως Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τής σύγχρονης τεχνολογίας. Μπορούμε λοιπόν να πούμε γενικεύοντας, πως η σύγχρονη τεχνολογία αυξάνει με γεωμετρική πρόοδο την ανθρώπινη κατανάλωση των φυσικών αποθεμάτων (σε ύλες και ενέργεια), και μάλιστα όχι μόνο πολλαπλασιάζοντας το τελικό προϊόν, τα ίδια δηλ. τα επιθυμητά καταναλωτικά αγαθά, αλλά παράγοντας και προωθώντας επίσης – και ίσως ακόμα περισσότερο – τα μηχανικά βοηθητικά μέσα γι’ αυτό, άρα ως αυτο-καταναλωτής. Και μ’ αυτά τα «μέσα», τις μηχανές, έχει εισάγει μιαν καινούργια κατηγορία αγαθών στον «εξοπλισμό» τού κόσμου μας. Κάτι το οποίο σημαίνει, πως ο ίδιος ο τεχνικός εξοπλισμός αποτελεί ένα εξέχον «γένος» ανάμεσα στα αντικείμενα της τεχνολογίας.

      Σύντομα σταμάτησαν ακόμα και τα τελικά προϊόντα που έφταναν στους  καταναλωτές να είναι τα ίδια, ακόμα κι αν εξυπηρετούσαν ακόμα τις ίδιες παλιές ανάγκες. Ας δούμε το ταξίδι: ο σιδηρόδρομος και το υπερωκειάνειο διαφέρουν ποιοτικά απ’ την ταχυδρομική άμαξα και το ιστιοφόρο, όχι μόνον κατασκευαστικά και ως προς την απόδοση, αλλά και ως προς την εμπειρία τού ίδιου του ταξιδιού, το οποίο το «αντιλαμβάνεται» κανείς εντελώς διαφορετικά στα σύγχρονα μέσα, και μπορεί να γίνη π.χ. αντί για μια ταλαιπωρία μια ευχαρίστηση. Τα αεροπλάνα δεν έχουν βέβαια καμμιάν πλέον ομοιότητα με προηγούμενα μέσα μεταφοράς, εκτός απ’ τον σκοπό να φτάσης από έναν τόπο σε έναν άλλον τόπο, χωρίς καμμιάν όμως εμπειρία αυτού που υπάρχει «ενδιάμεσα» (η οποία και αντικαθίσταται με γεύματα και προβολές ταινιών). Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε ότι τη διάρκεια ζωής αυτών τών μεγάλων και δαπανηρών μηχανημάτων δεν την προσδιορίζει, από πολλές πλευρές, η πραγματική τους χρήση αλλά η συγκριτική τους «παλαίωση». Παρόμοια αντιστοιχία βρίσκουμε και ανάμεσα στους ουρανοξύστες γραφείων από ατσάλι, μπετόν και γυαλί, και τα παλαιότερα οικοδομήματα από ξύλο, τούβλα και πέτρα. Με όλα τα μηχανικά υποσυστήματά τους για φωτισμό, θέρμανση, εξαερισμό, ανελκυστήρες κ.τ.λ. μοιάζουν τα σύγχρονα κτίρια με μιαν πολλαπλή και διαρκώς εργαζόμενη μηχανή· ενώ τα φυσικά υλικά, απ’ τα οποία έχουν κατασκευαστή κτίσματα και εξοπλισμός, δεν αναγνωρίζονται πια, στην ακραία αυτή μετατροπή τους σε τεχνικό προϊόν, απ’ τους ίδιους τους κατοίκους που περιβάλλονται απ’ αυτό.

     ( συνεχίζεται )