Η ώρα του κόσμου 15

Συνέχεια από: Δευτέρα 11 Νοεμβρίου 2019

Η ώρα του κόσμου 

Του Frank Schirrmacher

Αυτό είναι το βέλος τού δασκάλου

Το κράτος τού ποιητή Stefan George, η προδοσία και ο αισθητικός φονταμενταλισμός 3

Την σημαντικότερη μαρτυρία για την μαθητεία του, ο Kommerell δεν την αναφέρει σχεδόν ποτέ: το βιβλίο του που εμφανίστηκε τον Οκτώβριο 1928, «Ο ποιητής ως ηγέτης (Führer) στον γερμανικό κλασσικισμό». Ο Walter Benjamin εξαπέλυσε την αξιοθαύμαστη για την απόρριψη τού βιβλίου κριτική του «Κατά τού αριστουργήματος». Πέραν των διαπιστώσεών του για την ιστορία τής λογοτεχνίας, το βιβλίο τού Kommerell ήταν μια προσπάθεια να δικαιώσει ιστορικά την απαίτηση τού George και να σκιαγραφήσει τα όρια τής νέας αυτοκρατορίας (Reich). Ο George είχε υπερασπιστεί την χρήση τής έννοιας τού ηγέτη στον τίτλο του βιβλίου. Η αιτιολόγηση του δείχνει, πως ο πολιτικός συνειρμός που προκαλεί η έννοια του είναι σαφής: «η χρήση τού σύγχρονου και πολύσημου όρου Führer, είναι ακατάλληλη, εάν δεν αναφέρονται οι προϋποθέσεις, για να περιγράψει την εποχή του Goethe».

Παραμένει ασαφές, εάν ο Kommerell συνειδητοποίησε ποτέ τον εξέχοντα πολιτικό χαρακτήρα τού νεανικού του έργου. Οι μεταγενέστερες προσπάθειες αποστασιοποίησής του πάντως δείχνουν ότι το καταλάβαινε. Η «ελλιπής λαϊκή ωριμότητα», η οποία σύμφωνα με την κατανόηση τού Kommerell, από την εποχή του Klopstock οδηγούσε τούς ποιητές να βρουν καταφύγιο στους κύκλους φίλων, είναι ένα αμφίσημο επιχείρημα. Αν ο κύκλος τού George ήταν απλώς μια αναπλήρωση τής ελλιπούς εθνικής βούλησης, ο στόχος τον οποίο ήθελε να επιτύχει, δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί εντός του κύκλου. Το «σήμερα τής κυριαρχίας του δασκάλου», έτσι γράφει, υπόσχεται «ένα τρυφερά σοβαρό αύριο, όπου η νεότητα αισθάνεται την γέννηση τής νέας πατρίδας με πυρακτωμένη ενότητα και το κουδούνισμα των προηγουμένως πολύ βαθιά θαμμένων όπλων». Το βιβλίο τού Kommerell βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο στο τελευταίο κατώφλι τής απαίτησης πού είχε ο George ως προς την επίδρασή του- χωρισμένο μόνο με ένα λεπτό τοίχο από τον αποκηρυγμένο εξωτερικό κόσμο. Το ότι ο συντάκτης του, που μέχρι το 1933 αποδεχόταν τον εθνικοσοσιαλισμό, αναγνώρισε την αμφισημία, δεν αποδεικνύει τίποτε άλλο καλύτερα, από τον θρύλο που ίδιος διέδωσε, ότι δηλαδή το βιβλίο του το υπαγόρευσε ο George.

Τα αίτια τής ρήξης δεν μπορούν πια να αναπαρασταθούν με σαφήνεια. Μέλη τού κύκλου μιλούσαν μια ιδιαίτερη μικροψυχία και άμετρη φιλοδοξία, με την οποία ο Kommerell οικοδομούσε την καριέρα του. Ο ίδιος αιτιολογεί την αποστροφή του με το κείμενο του Friedrich Wolters «Ο Stefan George και τα φύλλα περί τέχνης», το οποίο θεωρεί πως είναι θρασύ και πως στοχεύει σε χειρονομίες υποδούλωσης. Εκεί ο George υψώνεται σε «κύριο τού παρόντος», αλλά επειδή ο Kommerell ανύψωσε τον ποιητή George στο ίδιο ύψος, η αιτιολόγηση του είναι τρωτή. Η ρήξη πάντως πρέπει να προκάλεσε έκπληξη στον George. Όταν ο Kommerell έλαβε την είδηση από τον φίλο του Johann Anton, πως θα κληθεί να αναλάβει μια θέση στο συμβούλιο τού «Συλλόγου για την συνέχιση τού έργου τού Stefan George», μιλά για αλλαγές, «τις οποίες, όντας πια γνώστης, μπόρεσε να παρακολουθήσει εδώ και τρία χρόνια», και αρνείται την θέση. Στο σύντομο γράμμα εμφανίζεται περισσότερο από μια φορά η φράση «υποχρέωση προς ειλικρίνεια», που τον εξαναγκάζει να ομολογήσει την χαμένη του πίστη. Απελπισμένα γράμματα του Johann Anton τού υπενθυμίζουν την απειλή τού George, πως όποιος τον προδώσει, θα το μετανιώσει κάποια μέρα. Ο Kommerell όμως μιλά τόσο ξεκάθαρα, όσο κανένα από τα μέλη τού κύκλου, για «τις αμέτρητες μικρές επιθέσεις και ταπεινώσεις», για τις αυτονόητες εξυπηρετήσεις, και στην αυτοκτονία τού Anton, η οποία ακολούθησε, είδε χωρίς αμφιβολία το ξεκίνημα τής εκδίκησης τού George.

Αυτό που ακολούθησε, ακόμα και εκεί όπου γινόταν με επιστημονική αντικειμενικότητα, ήταν η συνεχιζόμενη αντιμετώπιση τού George. Το ότι δημοσίευσε ένα βιβλίο για το χιούμορ τού Jean Paul, ήταν ένα είδος σιωπηλής εκδίκησης. «Πλήρης έλλειψη χιούμορ είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για τέτοια κρυστάλλινη καθαρότητα», είχε κάποτε σημειώσει για τον George. Το τέλος τής σχέσης πρέπει να τό κράτησε σε μια σύντομη σημείωση, όπου αναφέρεται στην εναρκτήρια ομιλία του ως τακτικός καθηγητής: «Αντικείμενο: Hofmannsthal». Γιατί ο Hofmannsthal ήταν ο πρώτος που ο George ήθελε να κερδίσει, και ήταν ο πρώτος αποστάτης. Για να αποφύγει τα πλοκάμια τού George, ο Hofmannsthal τού έδωσε το ποίημα «Για κάποιον, που περνάει». Η σαφής επιθυμία του, να απομακρυνθεί, πλήγωσε πολύ βαθιά τον George, όπως είναι γνωστό. Στην εναρκτήρια ομιλία τού Kommerell για τον Hofmannsthal, βρίσκεται η πρόταση: «Ας είναι και για μας περαστικό το πέρασμα του».

Ο Kommerell μας μετέφερε την πιο αμείλικτη περιγραφή τής εξουσίας του George. «Η όλη συμβίωση», έτσι περιγράφει τις συναντήσεις τού κύκλου, «βασιζόταν σε μια πλήρη απάρνηση τής προσωπικής αυτό-αίσθησης, που ταιριάζει και είναι κατάλληλη το πολύ για ένα αγόρι, αλλά όχι για ένα άνδρα…Είδα εμένα και άλλους ταπεινωμένους». Αλλά ακόμα και χρόνια μετά τον θάνατο τού George (1933), αναφέρει σε επιστολές του εφιάλτες, όπου πρέπει να δικαιολογηθεί. Σύμφωνα με μια απόκρυφη μαρτυρία, είπε λίγο πριν πεθάνει, στην επιθανάτιο κλίνη, την εξής πρόταση: «Αυτό είναι το βέλος τού δασκάλου (πρωτομάστορα)».

Ο Peter Hoffmann, στην βιογραφία τού Stauffenberg (προσπάθησε να σκοτώσει τον Χίτλερ), που εκδόθηκε το 1992, αποκαλύπτει εκπληκτικά στοιχεία για τις πολιτικές πεποιθήσεις τού κύκλου κατά τις δεκαετίες ’20 και ’30. Τα στοιχεία αποδεικνύουν, αν όχι μια εγγύτητα, πάντως μια εκπληκτική και καταθλιπτική ταύτιση μεταξύ τού George, κάποιων μελών τού κύκλου και τού εθνικοσοσιαλισμού. Μια μέχρι τότε άγνωστη, και από την έρευνα αγνοημένη επιστολή, την οποία ο Kommerell απηύθυνε το 1930 στον Johann Anton, στις 24 Ιουλίου 1930, μάς δείχνει τον ιστορικό τής λογοτεχνίας κατά την ανάγνωση ενός βιβλίου: «Διαβάζω τον πρώτο τόμο τού Mein Kampf, τού Χίτλερ. Άμετρα στενοκέφαλος, αλλά όχι χωρίς ένστικτο. Αυστριακός, «λαός», με κανένα τρόπο προλετάριος. Και ως Αυστριακός έχει την οξυδέρκεια για το απλό σωστό, όπου ο «ευφυής» κάτω των 50, μπρος στην διάνοια ενός ισότιμου, δυνατότητες τού αδύνατου επινοεί. Συχνά εκπληκτική συμφωνία με το δικό σου δικό μου! Εν τω μεταξύ, μου λείπει ο δεύτερος τόμος, το πρόγραμμα! Δεν πρέπει να το παραγνωρίζουμε: έκανε πράγματι πολλά. 10 χρόνια- και μόνο αύξηση. Κομματικά ένα πραγματικό δεδομένο, και ένστικτα με τα οποία μπορεί να χειριστεί πράγματα. Ποιος θα ήθελε να είναι οπωσδήποτε εδώ. Εγώ διαχωρίζω: στο πνευματικό ποιητικό (επίπεδο) κάνω τον σταυρό μου μπρος στην κομματική αίρεση-στο πολιτικό επίπεδο είμαι τελείως αναίσθητος. Εδώ ισχύει μόνο το μέσο και το επίπεδο». «Χαίρομαι», μετά από μια ομιλία του Hugenberg (έλεγχε τον τύπο στην Δημοκρατία της Βαϊμάρης και προώθησε την ναζιστική προπαγάνδα)«τους Ναζί, παρά τα όποια ζητήματα. Είναι μια πέτρα- αλλά ποιος χτίζει;» Η εικόνα τού τρομαγμένου διανοούμενου, που σταυροκοπιέται εν πνεύματι μπρος στον Χίτλερ αλλά πολιτικά τον εκλέγει, ίσως να μην λέει τίποτα για τις μορφές κοινωνικοποίησης εντός τού κύκλου, αλλά μας λέει για τα ψυχικά κίνητρα, που οδήγησαν κάποια μέλη στο κόμμα, την περίοδο τής Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Συνεχίζεται