Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης - Χρήστος Γιανναράς (9)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 11 Ιουλίου 2025

Χάιντεγγερ καὶ ᾿Αρεοπαγίτης
ή, Περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού

A' - Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ

1. Ἡ μεταφυσικὴ ἄρνηση τῆς θεϊκότητας τοῦ Θεοῦ (8η συνέχεια)

Ἡ συνοπτικὴ αὐτὴ ἀναδρομὴ στὴν ἱστορικὴ πρόοδο (processus) τοῦ «θανάτου τοῦ Θεοῦ» πρέπει νὰ ἔχει ὡς τελευταία ἐνδεικτικὴ ἀναφορὰ τὸν Ἕγελο (Hegel, †1831). Οἱ βασικές θέσεις τοῦ φιλοσοφικοῦ του συστήματος ἔχουν διατυπωθεῖ στὰ τέσσερα μεγάλα ἔργα του: Φαινομενολογία τοῦ πνεύματος (Phänomenologie des Geistes, 1807), ᾿Επιστήμη τῆς λογικῆς (Wissenschaft der Logik, 1812-16), ᾿Εγκυκλοπαιδεία τῶν φιλοσοφικῶν ἐπιστημῶν (Εnzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, 1817) καὶ Φιλοσοφία τοῦ Δικαίου (Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1821).

Ὁ Ἕγελος ξεκινάει ἐπίσης ἀπὸ τὸν Κάντ, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀμφισβητήσει τὴν ἐμπειρία ὡς αὐτονόητη ἀφετηρία τῆς γνώσης. Ἡ ἐμπειρία ἐπαληθεύεται ἀπὸ τὴ σκέψη γιὰ νὰ ἀποτελέσει γνώση. Καὶ ἐδῶ ἡ σκέψη δὲν εἶναι ἁπλῶς νοητὴ πιστοποίηση καὶ συλλογιστικὴ ἐπεξεργασία τῶν δεδομένων τῆς ἐμπειρίας, ἀλλὰ εἶναι μιὰ διαλεκτικὴ λειτουργία τοῦ πνεύματος, δηλαδὴ ἡ δυναμικὴ αὐτοσυνειδησία τοῦ πνεύματος ἡ ὁποία προκύπτει ἀπὸ τὴν ἀντίθεση στὴν ἀντι-κείμενη πραγματικότητα. Τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα ἀποκτᾶ αὐτοσυνειδησία, δηλαδὴ ὑπάρχει, μόνο στὴ διαλεκτική σχέση μὲ τὴν ἀντικείμενη πραγματικότητα. Κι αὐτό, γιατὶ ἡ πραγματικότητα εἶναι νοητὴ καὶ στὰ γεγονότα ἐκδηλώνεται ἕνα νόημα. Ἔτσι, στὴ διαλεκτικὴ σχέση τὸ πνεῦμα προσδιορίζει (κατα-νοεῖ) τὴν ὕπαρξη τῶν ἀντι-κείμενων ὄντων καὶ γεγονότων, ἐνῶ ταυτόχρονα αὐτοπροσδιορίζεται ἀντιτιθέμενο πρὸς αὐτὰ – ἑπομένως στὴ γνωστικὴ ἐνέργεια τοῦ ὑποκειμένου ἀποκαλύπτεται ἡ ταυτότητα τόσο τοῦ ὑποκειμένου ὅσο καὶ τοῦ ἀντικειμένου. Στὴν προοπτικὴ αὐτὴ ἡ ἴδια ἡ οὐσία τῶν ὄντων εἶναι διαλεκτική, ἡ φύση ἀποτελεῖ τὴν προϋπόθεση τοῦ πνεύματος, τὸ «ἕτερον εἶναι» (das Anderssein) τοῦ πνεύματος.[ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΕΧΕΙ ΑΝΑΓΚΗ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ ΝΑ ΥΠΑΡΞΕΙ. Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΔΙΕΘΕΤΕ ΕΝΑ ΟΡΓΑΝΟ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΠΡΟΣΓΕΙΩΘΕΙ. ΤΟΝ ΝΟΥ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ, ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ. ΜΕ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ;]

Στὴ σχέση του μὲ τὶς καθολικές διαστάσεις τῆς ἀντικειμενικῆς πραγματικότητας τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα ἀπολυτοποιεῖται, ἡ ἀνθρώπινη σκέψη γίνεται ἐνέργεια καὶ ἐκδήλωση τοῦ ᾿Απολύτου Πνεύματος ποὺ ταυτίζεται μὲ τὸν Θεό[ΑΝΑΓΚΑΙΩΣ]. Τὸ σύστημα τοῦ Ἔγελου, ὅπως ὁ ἴδιος τὸ χαρακτήρισε, εἶναι ἡ προσπάθεια γιὰ τὴν κατανόηση τῆς αὐτοδημιουργίας τοῦ ᾿Απολύτου. Ὁ Θεὸς ἐξαντικειμενοποιεῖ τὸν ἑαυτό του στὴ φύση καὶ ἔτσι παίρνει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἡ φύση εἶναι ἡ προϋπόθεση τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ Θεοῦ, ὁ δεύτερος ὅρος τοῦ ᾿Απολύτου, σὲ ταυτότητα μὲ τὸ ᾿Απόλυτο κατὰ τὴ διαλεκτικὴ σχέση. Ὅμως ἡ σύνθεση τῆς διαλεκτικῆς ἀντίθεσης Θεοῦ καὶ κόσμου συντελεῖται μόνο μὲ τὸν τρόπο τῆς ἀνθρώπινης αὐτοσυνειδησίας. Ἡ ἀνθρώπινη αὐτοσυνειδησία εἶναι ἡ μοναδικὴ δυνατότητα γιὰ τὸ ᾿Απόλυτο Πνεῦμα νὰ ἔχει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του μέσα στὸ πεπερασμένο (σὲ σχέση μὲ τὸ ὁποῖο καὶ μόνο ὑπάρχει πραγματικά), ἀλλὰ καὶ ἡ μόνη δυνα τότητα γιὰ τὸ πεπερασμένο νὰ ἔχει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του μέσα στὸ ἄπειρο[ΑΝΑΓΚΑΙΩΣ]. Χωρὶς τὴν αὐτοσυνειδησία τῆς διαλεκτικῆς σκέψης ὁ Θεὸς εἶναι νεκρὸς – ἡ φιλοσοφία τοῦ Ἑγέλου ἀναγγέλλει τὸν «θάνατο τοῦ Θεοῦ», τοῦ Θεοῦ τῶν ἀντικειμενικῶν βεβαιοτήτων τῆς σχολαστικῆς νοησιαρχίας (Glauben und Wissen, 1802). ᾿Αλλὰ βεβαιώνει ταυτόχρονα ὅτι εἶναι στὴ φύση τοῦ Θεοῦ νὰ πεθαίνει καὶ νὰ ἀνίσταται, νὰ κερδίζει τὴν αὐτεπίγνωση γινόμενος σάρκα, δηλαδὴ φύση καὶ κόσμος.[ΤΟ ΑΡΣΕΝ ΚΑΙ ΘΗΛΥ Ο ΑΔΗΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ] Τὸ ἀπόλυτο περνάει στὸ πεπερασμένο, ἀρνεῖται τὸν ἑαυτό του γιὰ νὰ πραγματοποιήσει τὸν ἑαυτό του. Γι' αὐτὸ καὶ μὲ τὴ γνώση ποὺ ἔχουμε γιὰ τὸν Θεὸ καὶ ποὺ ὀφείλουμε στὸν Θεό, ὁ ἴδιος ὁ Θεὸς ἀναγνωρίζει σὲ μᾶς τὸν ἑαυτό του[ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΥΛΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΟΥ].

Ὁ Ἕγελος ταυτίζει τὴ θρησκεία μὲ τὴ φιλοσοφία – τὸ ἀντικείμενο εἶναι κοινό: ὁ προσδιορισμὸς τοῦ ἀπολύτου. Η διαφορὰ εἶναι μόνο στὸ ὄργανο: ἡ φιλοσοφία χρησιμοποιεῖ τὸν ἐννοιολογικό προσδιορισμό, ἡ θρησκεία τὴ μυθικὴ παράσταση.[Η ΛΗΔΑ ΚΑΙ Ο ΚΥΚΝΟΣ] Επιδιωκόμενο τέλος καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις εἶναι ἡ «γνώση τοῦ Θεοῦ», ὕψιστη σφαίρα τῆς ἀνθρώπινης αὐτοσυνειδησίας καὶ αὐτεπίγνωση τοῦ ᾿Απολύτου. «Gott ist es, der im Philosophen philosophiert» – ποὺ σημαίνει τελικὰ πὼς εἶναι ἡ ἀνθρώπινη διάνοια ποὺ ἀνάγεται στὶς διαστάσεις τοῦ θεϊκοῦ.[Ο ΔΙΚΟΣ ΜΑΣ ΗΜΙΘΕΟΣ.]