Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (43)

  Συνέχεια από: Τρίτη 8 Ιουλίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

VΙI

Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ «ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΛΟΥ» ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ ΜΕΤΑΑΙΣΘΗΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

Η θεωρία των «Ιδεών» και η διδασκαλία των «Πρώτων και Υπέρτατων Αρχών»

Διπολική δομή της πραγματικότητας σε όλα τα επίπεδα 

ΦΥΣΙΚΑ, ΑΜΕΣΑ ανακύπτει το ερώτημα για ποιο λόγο στην κορυφή της πλατωνικής μεταφυσικής δεν υπάρχει μία και μοναδική πρώτη και υπέρτατη Αρχή, αλλά δύο Αρχές.

Η εξήγηση αυτού του γεγονότος μπορεί να δοθεί μόνο αν κατανοηθεί η ιστορική θέση στην οποία βρίσκεται. 

Το μεταφυσικό πρόβλημα κατ' εξοχήν για τους Έλληνες ήταν για πολύ καιρό το εξής: Γιατί υπάρχουν τα πολλά; Με άλλα λόγια: Γιατί και πώς από το Ένα προέρχονται τα πολλά; 

Το πρόβλημα είχε επιβληθεί ως αποφασιστικό κυρίως μετά τη ριζοσπαστική εμπειρία του ελεατισμού, ο οποίος, αρνούμενος κάθε μορφή μη-ύπαρξης, είχε αρνηθεί κάθε μορφή πολλαπλότητας και είχε αναγάγει όλο το είναι σε ενότητα. 

Στο πρόβλημα αυτό είχαν ήδη προσπαθήσει να απαντήσουν οι λεγόμενοι «πλουραλιστές», δηλαδή ο Εμπεδοκλής (με τη θεωρία των τεσσάρων στοιχείων), ο Αναξαγόρας (με τη θεωρία των ομοιομερών) και ο Δημόκριτος (με τη θεωρία των ατόμων). Ωστόσο, η θέση που παίρνει ο Πλάτωνας σε πρωτολογικό επίπεδο είναι πολύ πιο ριζοσπαστική: προσπαθεί να εξηγήσει την πολλαπλότητα με βάση μια αρχή αντίθετη προς το Ένα, δηλαδή με βάση τη Δυάδα, σύμφωνα με ένα διπολικό μεταφυσικό σχήμα. 

Το Ένα ως πρώτη και υπέρτατη αρχή δεν είναι, προφανώς, το αριθμητικό ένα, αλλά το μεταφυσικό Ένα, δηλαδή μια αρχή που δίνει ενότητα σε όλα τα επίπεδα, καθορίζοντας και ταξινομώντας την αντίθετη αρχή. Το αριθμητικό ένα δεν είναι παρά μια παράγωγος του μεταφυσικού Ενός. 

Η Δυάδα ή η δυαδικότητα δεν είναι το δύο, αλλά, όπως είπαμε, είναι η ρίζα της πολλαπλότητας και της διαφοροποίησης σε όλα τα επίπεδα. Η πλήρης εσωτεριστική φόρμουλα είναι η εξής: «Αόριστη Δυάδα του μεγάλου και του μικρού». Η Δυάδα νοείται ως δυαδικότητα του μεγάλου και του μικρού, με την έννοια ότι είναι άπειρη μεγαλοσύνη και άπειρη μικρότητα, καθώς είναι ασύνθετη τάση προς το άπειρα μεγάλο και το άπειρα μικρό με όλες τις έννοιες, του περισσότερου και του λιγότερου, του μεγαλύτερου και του μικρότερου, και επομένως είναι δομική ανισότητα. Με άλλα λόγια, μπορεί να ειπωθεί ότι η Δυάδα, στους υψηλότερους βαθμούς της, είναι ένα είδος «νοητής ύλης», ενώ στον χαμηλότερο βαθμό της είναι «αισθητή ύλη», όπως θα δούμε. 

Οι δύο Αρχές, όπως κατανοούνται έτσι, είναι επομένως εξίσου αρχέγονες, ακόμη και αν η πρώτη, από την άποψη της αξίας, είναι ανώτερη από τη δεύτερη. Ωστόσο, παρά την αξιακή της υπεροχή, δεν θα είχε δύναμη και παραγωγική αποτελεσματικότητα χωρίς την αντίθετη αρχή. 

Για να είμαστε ακριβείς, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν θα έπρεπε καν να μιλάμε για «δύο» αρχές, αν εννοούμε το δύο με την αριθμητική έννοια. Πράγματι, οι αριθμοί, όπως θα δούμε, είναι μεταγενέστεροι των αρχών και προέρχονται από αυτές, και το δύο δεν μπορεί να εφαρμοστεί στις αρχές παρά μόνο σε μεταφορική έννοια, ή καλύτερα σε πρωτοτυπική έννοια. Περισσότερο από «δυϊσμός» των αρχών θα έπρεπε να μιλάμε για «διπολικότητα», όπως ήδη αναφέρθηκε, σε πρωτολογική έννοια. Αλλά σε αυτό το ζήτημα θα πρέπει να επανέλθουμε αργότερα. 

Και για να ολοκληρώσουμε αυτό το σημείο, ο «διπολισμός» υποδηλώνει τον βασικό άξονα της πλατωνικής αντίληψης του είναι. Κάθε μορφή ύπαρξης προέρχεται από μια συνθετική μεσολάβηση του Ενός, μιας ενοποιητικής, καθοριστικής και αρμονικής αρχής, και της Δυάδας, μιας αρχής της πολλαπλότητας, της διαφοροποίησης, της διαβάθμισης. Ο Hans Krämer, σε ένα βιβλίο που έγραψε κατόπιν πρόσκλησής μου και το οποίο μετέφρασα και προλόγισα, συνοψίζει τέλεια αυτή την αντίληψη με τον ακόλουθο τρόπο: «Η ύπαρξη (το ον), επομένως, είναι ουσιαστικά ενότητα στην πολλαπλότητα. Η λειτουργία των δύο αρχών, επομένως, είναι ανάλογη με εκείνη που προκύπτει από την αριστοτελική διάκριση μεταξύ μορφικής αρχής [εἶδος] και υλικής αρχής [ὕλη]. Το είναι ορίζεται ως αυτό που δημιουργείται από τις δύο αρχές μέσω της οριοθέτησης και του προσδιορισμού της υλικής αρχής από την μορφικής αρχή, και που κατά κάποιον τρόπο είναι σαν ένα μείγμα. Αυτός είναι ο πυρήνας της βασικής οντολογικής αντίληψης του Πλάτωνα. Συνεπώς, οι ίδιες οι αρχές δεν είναι ύπαρξη (το όν), αλλά, ως συστατικά κάθε ύπαρξης (κάθε όντος), είναι προγενέστερες της ύπαρξης και, επομένως, η ενότητα ως αρχή προσδιορισμού βρίσκεται πάνω από την ύπαρξη, ενώ η ακαθόριστη υλική αρχή ως κατά κάποιον τρόπο μη-ον βρίσκεται μάλλον κάτω από την ύπαρξη». 

Και ότι το ον είναι μια μεσολάβηση, ένα «μείγμα» του «καθορισμένου» και του «ακαθόριστου» (του «προσδιορισμένου» και του «αόριστου»), του «ενός» και του «πολλών», δεν μας το λέει μόνο η έμμεση παράδοση, αλλά επανειλημμένα ο ίδιος ο Πλάτωνας. Συγκεκριμένα, στο Φίληβο γράφει: 

Λέμε, κατά κάποιον τρόπο, ότι η ταυτότητα του ενός και των πολλών που καθιερώνεται στις συλλογιστικές διαδικασίες επαναλαμβάνεται παντού και πάντα σε κάθε πράγμα που λέγεται, τώρα και στο παρελθόν. Και αυτό δεν θα σταματήσει ποτέ, ούτε ξεκίνησε τώρα· αλλά κάτι τέτοιο, όπως φαίνεται, είναι μια ιδιότητα των ίδιων των λόγων, αθάνατη και μη υποκείμενη στο γήρας. [...] Οι αρχαίοι, που ήταν καλύτεροι από εμάς και πιο κοντά στους θεούς, μας μετέδωσαν αυτό το χρησμό: ότι τα πράγματα που λέγονται ότι είναι πάντα, αποτελούνται από ένα και πολλά, και έχουν εκ φύσεως όριο και απεριόριστο.(Φίληβος, 15 D-16 E.)