Το να περιγράψεις τις σκέψεις ενός συγγραφέα σε λίγες μόνο γραμμές δεν είναι ποτέ εύκολο
D AVID H UME: TΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΒΛΕΜΜΑ
ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ
Το να περιγράφεις τις σκέψεις ενός συγγραφέα σε λίγες γραμμές δεν είναι ποτέ εύκολο. Αν δέ, όπως στην περίπτωση του Ντέιβιντ Χιουμ , είναι κάποιος που έχει επηρεάσει τον φιλοσοφικό προβληματισμό και εξακολουθεί να τον επηρεάζει με βαθύ τρόπο, το έργο φαίνεται σχεδόν αδύνατο. Αναγκαζόμαστε να κάνουμε περικοπές, να αποφύγουμε ορισμένες πτυχές, να δώσουμε μια συγκεκριμένη προοπτική.
Νά λοιπόν, προοπτική : αν έπρεπε να συνοψίσω τη φιλοσοφία του David Hume σε μια λέξη, θα έλεγα "προοπτική". Φυσικά, υπάρχουν πολλοί κεντρικοί όροι στον προβληματισμό του Σκωτσέζου φιλοσόφου μας: «συνήθεια», για παράδειγμα, ή «σκεπτικισμός». ή πάλι, «εξάσκηση» Ωστόσο, κανείς δεν καταλαβαίνει πραγματικά το νόημα: το βλέμμα προς τον κόσμο είναι μια προοπτική ματιά. Φαίνεται ασήμαντο, αλλά δεν είναι. Αν πάρουμε αυτό ως σημείο εκκίνησης, τότε μπορούμε να δούμε ότι όλα τα άλλα προκύπτουν από αυτήν τη δήλωση.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα.
Παίζω μπιλιάρδο. Σκοπεύω, χτυπάω το λευκό που κυλά στο πράσινο χαλί και χτυπά μια μπάλα. Αυτό κινείται και μπαίνει στην τρύπα. Σκοπεύω ξανά, χτυπάω το λευκό που αρχίζει να κυλά ξανά μέχρι να χτυπήσει μια άλλη μπάλα, η οποία με τη σειρά της κινείται. Αν χτυπούσα ξανά την άσπρη μπάλλα θα ήξερα ότι θα κουνηθεί, αν ήμουν αρκετά καλός θα χτυπούσε μια άλλη μπάλα, η οποία θα κινούνταν λόγω της πρόσκρουσης κ.λπ.
Γιατί ξέρω; Γιατί μπορώ να προβλέψω τι θα συμβεί;
Θα απαντήσετε: "Το ξέρετε αυτό γιατί γνωρίζετε ότι η σύγκρουση της μπάλας Α στη μπάλα Β προκαλεί την κίνηση της μπάλας Β, και εσείς με τη σειρά σας το ξέρετε αυτό επειδή έχετε μια σειρά από έννοιες, αν και ελάχιστες, μηχανικής κ.λπ.." Πολύ πιθανόν
Ξέρω ότι η μπάλα Β θα κινηθεί γιατί θα χτυπηθεί από την μπάλα Α. Ξέρω ότι η κίνηση του ενός προκαλεί την κίνηση του άλλου. Αλλά γιατί ξέρω ότι υπάρχει αυτή η σχέση; Βλέπω αντικείμενα: ένα τραπέζι, μερικές μπάλες. Δεν βλέπω σχέσεις, σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος. Από πού πηγάζει η ικανότητά μου να βλέπω σχέσεις, να διαβλέπω συσχετίσεις, να προβλέπω γεγονότα;
Ντέιβιντ ΧιουμΚαι η σχέση είναι αέναη, είναι μια συνεχής ροή που αποτελείται από δράσεις και αντιδράσεις, στην οποία προσπαθούμε, πρέπει να προσπαθούμε , να βλέπουμε κανονικότητες.
Γιατί έχουμε αυτή την ανάγκη; Γιά να ζούμε. Φανταστείτε να κάνετε στον εαυτό σας αγωνιώδεις ερωτήσεις κάθε βράδυ όπως: «Θα ανατείλει αύριο ο ήλιος; Θα έχω ακόμα το κεφάλι μου κολλημένο στον λαιμό μου; Θα ξυπνήσω στο κρεβάτι μου ή στην άλλη άκρη του κόσμου;». Ή προσπαθήστε να σκεφτείτε αν έπρεπε πάντα να αμφισβητούμε την εγκυρότητα της βαρύτητας και αντί να βγούμε από την πόρτα βγούμε έξω από το παράθυρο. Η περισσότερο από θεμιτή υποψία είναι ότι δεν θα υπερβαίναμε την πρώτη επιβεβαίωση.
Συνηθίζουμε τον κόσμο. Προσπαθούμε να πιστεύουμε ότι υπάρχουν νόμοι, ότι δεν είναι όλα τυχαία. Και είμαστε τόσο συνηθισμένοι που πιστεύουμε ότι η συνήθεια μας είναι αποτέλεσμα του κόσμου και όχι των αναγκών μας. «Η συνήθεια είναι ο μεγάλος οδηγός της ανθρώπινης ζωής», έγραψε ο φιλόσοφός μας.
Εάν η μπάλα Β κινηθεί, η αιτία είναι η κρούση που υφίσταται η μπάλα Α: αυτός είναι ένας αμετάβλητος νόμος του κόσμου. Γιατί; Ποιός τό είπε; Δεν είναι επίσης αλήθεια ότι μπορούμε να σκεφτόμαστε το αντίθετο από αυτό που υπάρχει στον κόσμο χωρίς να πέσουμε σε ένα κουβάρι αντιφάσεων; Δεν μπορούμε ίσως να σκεφτούμε ότι η μπάλα Α χτυπά την μπάλα Β και αυτή μένει ακίνητη; Πού είναι λοιπόν ο αμετάβλητος νόμος; Μάλλον έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι αν η μπάλα Α χτυπήσει την μπάλα Β τότε η μπάλα Β κινείται. Αλλά είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που ειπώθηκε πριν!
Και δεν μπορούμε ίσως να σκεφτούμε ότι αν αφήσω το στυλό θα επιπλέει στον αέρα; Σίγουρα, είναι περίεργο, αλλά όχι αδύνατο. Τουλάχιστον, όχι με τον ίδιο τρόπο που είναι αδύνατο να σκεφτεί κανείς ότι 2+2=5. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουν συνήθειες που να έχουν σημασία: 2 μονάδες από κάτι που προστίθενται σε 2 μονάδες από κάτι δίνουν 4 μονάδες από κάτι. Το να σκέφτεσαι το αντίθετο είναι φάρσα. Επομένως, πρέπει να διακρίνουμε: οι λογικές αλήθειες (ή για να το θέσω à la Hume: αλήθειες της λογικής) δεν έχουν την ίδια θέση με τις αλήθειες του κόσμου (γνωστοί και ως αλήθειες των γεγονότων). Το πρώτο πρέπει να είναι αληθινό και επομένως είναι πάντα αληθινό , το δεύτερο μπορεί να είναι ψευδές και επομένως είναι συχνά αληθινό . Τι μου εγγυάται ότι είναι συχνά αληθινές; Τίποτα, απλώς η συνήθεια να πιστεύεις ότι είναι.
Van Gogh The Night Café , 1888
Μια πτυχή αξίζει να τονιστεί. Για να προκύψει αυτή η προσοχή στη σχετικότητα όλης της γνώσης (σχετικότητα που, παρεμπιπτόντως, δεν είναι σχετικισμός, εγκατάλειψη κάθε κριτηρίου για να κρίνουμε την επιτυχία μιας θεωρίας, επειδή, όπως είδαμε, το κριτήριο είναι η ικανότητα να γίνει αυτός ο κόσμος κατανοητός ) , δεν γίνεται να επαναπαυόμαστε στο δόγμα, στην «προκατάληψη». Για να το θέσω σε ένα σύνθημα, de omnibus dyshimandum: πρέπει να αμφιβάλλεις για τα πάντα. Εδώ ο Χιουμ ενσαρκώνει κυρίως αυτό το πνεύμα, το φτιάχνει σαν ένα δεύτερο δέρμα, νευρώνοντας τη δική του αντανάκλαση με αυτό το αίμα.
Είπαμε στην αρχή: το να συνοψίζεις τις σκέψεις ενός συγγραφέα σε λίγες γραμμές είναι δύσκολο έργο. Ένας στοχαστής ικανός να «ξυπνήσει από τον δογματικό ύπνο» φιλοσόφους του διαμετρήματος του Immanuel Kant, που εξακολουθεί να κυριαρχεί στα πιο σημαντικά σύγχρονα γνωσιολογικά ρεύματα, θα απαιτούσε σελίδες και σελίδες για να γίνουν πραγματικά κατανοητές και να αφομοιωθούν. Στην πραγματικότητα, δεν αρκεί να αναφέρουμε, όπως κάναμε, την άγρια κριτική που τον κράτησε αφοσιωμένο σε όλη του τη ζωή ενάντια σε κάθε μορφή δογματισμού, που ισχυρίζεται ότι κατέχει την αλήθεια χωρίς ποτέ να αμφισβητεί τις προϋποθέσεις της: επιχείρησε, ακολουθώντας τούς Αγγλους εμπειριστές, να ανιχνεύσουν μια σχεδόν φυσιολογική ανακατασκευή των γνωστικών διεργασιών που αποτελούν τη βάση της γνώσης και επιτρέπουν τη δημιουργία συνδέσεων μεταξύ των παγκόσμιων γεγονότων, ασχολήθηκε με την ηθική, υπερασπιζόμενος αυτούς που αρνούνταν την ελεύθερη βούληση, τής αισθητικής και της ιστορίας. Ένας πολύπλευρος στοχαστής, εν ολίγοις, ουσιαστικός πρόδρομος της φιλοσοφίας του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου