Συνέχεια από: Τρίτη 26 Δεκεμβρίου 2023
ΚΑΙ ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
HEIMSOETH HEINZ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ ― Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ
3. Πλάτωνας καὶ Ἀριστοτέλης
Ἔτσι, ἀπὸ τὸ βασικὸ ἐκεῖνο μοτίβο ποὺ δὲν χάθηκε ποτὲ τελείως, τὸ μοτίβο ποὺ εἰσήγαγαν ὁ Ἀναξίμανδρος καὶ οἱ πυθαγόρειοι, καθὼς καὶ ἀπὸ τὴν ἀξίωση ποὺ προέβαλαν οἱ Ἐλεάτες, γεννήθηκε ὁ δυϊσμὸς τῶν μεγάλων ἑλληνικῶν συστημάτων. Ὁ δυϊσμὸς αὐτὸς δὲν ὑποχώρησε ποτὲ σὲ δεύτερο πλάνο μπροστὰ στὴν ἰδέα τῆς ἑνότητας, πρὸς τὴν ὁποία ἔτειναν, παρ᾽ ὅλ’ αὐτά, οἱ πάντες. Ὁ Πλάτωνας ἀπέδωσε στὴν ἐπίφαση τὰ δικαιώματά της: ἔγινε φαινόμενο, μέσον μεταξὺ δύο πόλων. Ἐκεῖνο ποὺ λάμπει καὶ θυμίζει τὸ ἀληθινὸ ὂν μέσα στὰ φαινόμενα εἶναι ἡ Ἰδέα. Αὐτὸ ὅμως μέσα στὸ ὁποῖο ἐμφανίζεται ἡ Ἰδέα, αὐτὸ ποὺ τὴ σύρει στὴ φαινομενικότητα, εἶναι ὁ χῶρος, τὸ συστατικὸ κάθε ὑλικῆς, αἰσθητῆς καὶ συντυχιακῆς ὕπαρξης. Μέσα στὴν ἔννοια τοῦ κόσμου ἀναπτύσσεται μιὰ βαθιὰ ἔνταση, τὴν ὁποία τρέφουν διαιρέσεις θρησκευτικῆς προέλευσης.[Κινούμενη άμμος. Η ΙΔΕΑ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΑΓΑΘΟ, ΣΤΟ ΚΑΛΛΟΣ, ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΟΣΜΗΜΑ]. Οἱ αἰώνιες μορφὲς φωτίζουν τὴν ὕπαρξή μας, τὴ φωτίζουν ὅμως πάντοτε θαμπά, παραμορφωτικά· φέρουν τὸ κέλυφος τῆς αἰσθητικότητας καὶ τὰ δεσμὰ τῆς μεταβολῆς καὶ τοῦ θανάτου.[Η ΑΥΤΟΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, Η ΨΥΧΗ, ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ, ΜΑΧΕΤΑΙ ΤΗΝ ΣΑΡΚΑ ΤΟΥ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΘΟΝΟΥ]. Τὸ Ἀγαθὸ εἶναι ὁ ἥλιος ποὺ φωτίζει τὸ σύνολο τοῦ Ὄντος, ὁ πατέρας τῶν Ἰδεῶν• μέσα στὴν πραγματικότητά μας, ὅμως, τὸ φῶς τοῦ ἥλιου αὐτοῦ παλεύει μὲ τὶς σκοτεινὲς δυνάμεις τῆς ὕλης-χώρου, μὲ τὸ ὑπεναντίον τι τῷ ἀγαθῷ. Στὸ ἔδαφος αὐτοῦ τοῦ τελευταίου βλασταίνει, μέσα μας καὶ μέσα σὲ ὅλα τὰ ὄντα, καθετὶ ἄστατο καὶ ἀπροσδιόριστο, καθετὶ ἄσκοπο, μηχανικὸ καὶ ἄμορφο – κάθε πτώση καὶ κάθε κλίση πρὸς τὸ κακό. Ἡ ζωὴ [Ο ΝΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΕΙΑ] ποθεῖ τὴν κάθαρση, δηλαδὴ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν ὕλη,[ΤΗΝ ΖΩΗ ΧΩΡΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ] ἡ ὁποία μᾶς τραβᾶ αἰωνίως πρὸς τὰ κάτω καὶ ποτὲ δὲν συναρμόζεται πλήρως μὲ τὶς μορφὲς – ποθεῖ νὰ διαφύγει ἀπὸ τὸν κόσμο τῶν αἰσθήσεων καὶ ἀπὸ τὴ ζωὴ μέσα στὸν χρόνο, καὶ νὰ μεταβεῖ σὲ ὅσα εἶναι αἰώνια καὶ ἔχουν ἀληθινὴ ἀξία: ἡ μεγάλη διαλεκτικὴ ἐργασία τοῦ ὕστερου Πλάτωνα δὲν ἐξάλειψε τὸν δυϊσμὸ αὐτόν, ὁ ὁποῖος ἀγγίζει τὸ ἀπόγειό του στὴν ἐν λόγω θεωρία γιὰ τὴ ζωή. Ἡ συγκεκριμένη θεωρία περὶ κοσμικῆς[ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΘΑΥΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΟΣ ΚΑΘΟΤΙ ΧΩΡΙΣ ΤΟ ΕΓΩ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΝΙΚΗΣΕ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΣΙΟΥ] ἀντιθετικότητας συνέχισε νὰ παίζει ἀποφασιστικότατο ρόλο στὴν ἐπίδραση ποὺ ἄσκησε ὁ Πλάτωνας κατὰ τὶς ἐποχὲς ποὺ ἀκολούθησαν, ὣς τὸν ὕστερο Μεσαίωνα καὶ τοὺς Νεότερους Χρόνους.
Ἡ ἄρνηση τοῦ Πλάτωνα νὰ ἀποδώσει πραγματικὸ «εἶναι» στὴν πρωτογενὴ ἀρχὴ τῆς ἄμορφης ὕλης δὲν ὑπονομεύει τὸν δυϊσμό. Γιατὶ ἀκόμα καὶ ἂν ἐδῶ ἔχουμε μὴ ὄν, τοῦτο τὸ «μὴ ὂν» δὲν εἶναι ἕνα «τίποτα» (οὐκ ὄν). Ὅταν οἱ Ἰδέες, σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴ δική μας πραγματικότητα, ἀποκαλοῦνται «ὄντως ὄντα», ὁ ἐπιτατικὸς προσδιορισμὸς δείχνει μονάχα ὅτι ἀναζητᾶται ἕνας τρόπος νὰ συμπλακοῦν τὸ Ἀγαθὸ καὶ τὸ Τέλειο μὲ τὸ Ὂν βαθύτερα καὶ στενότερα ἀπ’ ὅσο συμπλέκονται μαζί του τὸ Κακὸ καὶ τὸ Ἀκάθαρτο. Ἀκόμα καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι τελικὰ ἡ Ἰδέα τοῦ Ἀγαθοῦ κεῖται πέραν καὶ ἐπέκεινα τοῦ Ὄντος δὲν συνεπάγεται γιὰ τὸν Πλάτωνα ὅτι τὸ ἀρνητικὸ –καὶ παρ᾽ ὅλ’ αὐτὰ ἐνεργὸ στὴν ἀντίστασή του– στοιχεῖο τῆς ὕλης-χώρου πηγάζει ἀπὸ τὴν Ἰδέα αὐτή. Τὸ κακὸ αἰσθητὸ στοιχεῖο προέρχεται ἀπὸ τὸ μὴ ὄν: τὸ γεγονὸς αὐτὸ δίνει καὶ πάλι ἐλπίδες στὸν ἠθικὸ ἀγώνα γιὰ ὑπέρβαση, στὴ θρησκευτικὴ ἀναζήτηση. Ὅμως αὐτὸς ὁ κόσμος καὶ αὐτὴ ἡ ζωὴ δὲν θὰ ἦταν ἔτσι ὅπως εἶναι, μεικτὰ καὶ ἀκάθαρτα, κυριαρχούμενα ἀπὸ τὸν θάνατο καὶ τὴ χρεία ποὺ χαρακτηρίζουν τὰ αἰσθητά, ἂν τὸ μὴ ὂν δὲν ἦταν τίποτε καὶ μόνο τὸ Ἀγαθὸ διέθετε «εἶναι».[ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟΥ ΤΟΥ ΝΤΟΡΙΑΝ ΓΡΕΥ]
Μολονότι στὸ πεδίο τῆς ἠθικῆς ὁ Ἀριστοτέλης δὲν ἀντιλαμβάνεται τὴν ἀντίθεση μὲ τόσο ἀκραῖο τρόπο, μολονότι παραμένει πολὺ πιὸ κοντὰ στὰ ἐπίγεια, ὁ δικός του μεταφυσικὸς δυϊσμὸς παραμένει ἐξίσου ξεκάθαρος μὲ τὸν πλατωνικό. Δὲν ὑπάρχει τίποτε τὸ πραγματικὸ ποὺ νὰ μὴν ἀποτελεῖ μεῖγμα τῶν δύο στοιχείων, τῆς ὕλης καὶ τῆς μορφῆς. Ἡ ἀντίθεσή τους εἶναι ἀπόλυτη. Κανένα δὲν ἀνάγεται στὸ ἄλλο: ἡ μορφὴ δὲν δημιουργεῖ ὕλη καὶ ἡ ὕλη δὲν γεννᾶ ἀπὸ μόνη της μορφή. Πραγματικότητα προκύπτει μόνο ἐκεῖ ποὺ συναντοῦν ἡ μία τὴν ἄλλη.
Βέβαια, καὶ στὸν Ἀριστοτέλη, τὸ πρωτεῖο τὸ ἔχει τὸ Ἀγαθό. Μόνο ἡ μορφὴ φέρει ἤδη καθεαυτήν, κατὰ τὴν ὕψιστη ἐκδήλωσή της ὡς θεῖος νοῦς (τὸν ὁποῖο μποροῦμε νὰ παραβάλουμε μὲ τὸ Ἓν Ὂν τοῦ Παρμενίδη ἢ μὲ τὴν Ἰδέα τοῦ Ἀγαθοῦ), πλῆρες καὶ αὔταρκες «εἶναι». Στὶς συνήθεις περίπτωσεις, ὅμως, ἡ ὕπαρξη μπορεῖ νὰ ὑφίσταται μόνο ὡς μείξη τῶν δύο ἀρχῶν: καθεαυτές, τόσο ἡ καθαρὴ μορφὴ ὅσο καὶ ἡ καθαρὴ ὕλη ἀποτελοῦν προϊόντα ἀφαίρεσης. Ἡ καθαρὴ ὕλη δὲν διαθέτει αὐθεντικὸ «εἶναι» καὶ συγκεκριμένη πραγματικότητα: εἶναι ἁπλή, ἀόριστη δυνατότητα, χωρὶς σκοπὸ καὶ δύναμη, πρότερη κάθε πραγματικότητας, μὴ ὄν. Μὲ τὴ μορφή, ὅμως, τὰ πράγματα ἔχουν ἀλλιῶς. Στὸ ἀνώτατο τρόπον τινὰ ὅριο τοῦ ὄντος –μὲ τὸ κατώτατο νὰ εἶναι ἡ ὕλη– ἡ μορφὴ εἶναι• ἀποτελεῖ πλῆρες καὶ ἀπόλυτο ὄν, μορφὴ τοῦ ἑαυτοῦ της, ἀπαλλαγμένη ἀπὸ κάθε πρόσμιξη μὲ τὴν ὕλη: εἶναι ὁ ἕνας, ἀποτραβηγμένος ἀπὸ τὰ ἐγκόσμια, Θεός. Πρὸς αὐτόν τὸν Θεό, τὸν νοῦν, ποὺ νοεῖ μόνο τὸν ἑαυτό του ἀλλὰ ὄχι τὸν κόσμο, ποὺ ἐμμένει στὸν ἑαυτό του καὶ ποὺ ἡ ὕλη τοῦ εἶναι ἀπολύτως ξένη καὶ ἀχρείαστη, τείνουν τὰ πάντα ὡς στὸ ὑπέρτατο ὄν.[ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΟΜΩΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ]
Καὶ σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση, ἐνῶ ἡ ἀντίθεση θεωρεῖται ὡς κάτι τὸ ἔσχατο, δίνεται τὸ προβάδισμα στὸ ἕνα της μέλος, τὸ ὁποῖο ὑπερέχει σὲ «εἶναι»: ὁ ἕνας καὶ μοναδικὸς νοῦς εἶναι ὂν μὲ πληρέστερη ἔννοια ἀπὸ καθετὶ ἄλλο. Ἀντιθέτως, ἡ ὕλη δὲν εἶναι ὄν, καὶ δὲν φτάνει στὸ ἐπίπεδο τῆς πραγματικότητας• ἁπλῶς αἰωρεῖται ὡς ἀόριστη δυνα τότητα καὶ εἰσάγεται σὲ κάποια ὑπόσταση τὴν ὁποία συνέχει μιὰ μορφή. Ὅμως οὔτε καὶ ὁ θεϊκὸς νοῦς εἶναι ἀπὸ μόνος του ὁλόκληρο τὸ Ὂν καὶ ἡ μοναδικὴ ἀρχὴ ὅλων τῶν πραγμάτων. Πάντοτε, μέσα στὰ πράγματα, τὸ στοιχεῖο τῆς μορφῆς συνυπάρχει μὲ τὴν ὕλη.[ΦΥΤΕΥΕΤΑΙ ΣΑΝ ΣΠΟΡΟΣ, ΣΑΝ ΔΥΝΑΜΕΙ ΟΝ] Ἡ μορφὴ ἀποτυπώνεται στὴν ὕλη σὰν σὲ κάτι ποὺ τῆς ἀντιστέκεται παθητικὰ καὶ τὸ ὁποῖο, τελικά, ἀποφεύγει νὰ πάρει σχῆμα. Ὅλα ὅσα γεννιοῦνται καὶ ζοῦν, φέρουν τὸ σημάδι τῆς διττῆς καταγωγῆς τους.[Η ΜΟΡΦΗ ΣΑΝ ΣΠΟΡΟΣ ΠΟΥ ΔΕΧΕΤΑΙ ΝΑ ΠΕΘΑΝΕΙ ΚΑΙ ΝΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ, ΣΑΝ ΨΥΧΗ, ΔΟΞΑΖΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΥΛΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ, ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ].
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΑ ΑΙΩΝΙΑ ΠΑΙΔΙΑ, ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΠΟΥ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ ΔΟΞΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΛΗΘΙΝΟ ΘΕΟ ΣΑΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥΣ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου