Ο Σωκράτης συνομιλεί με τους φίλους του μέχρι το σημείο του θανάτου
Jacques-Louis David, Ο θάνατος του Σωκράτη, 1787.ΤΙ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΑΠΟ ΤΗ ΨΥΧΗ;
Στον Φαίδωνα του Πλάτωνα , ανάμεσα στις διάφορες έννοιες που εξετάστηκαν, υπάρχει και αυτή της ψυχής. Για όσους δεν ασχολούνται με τη φιλοσοφία, αυτός ο όρος θα μπορούσε να είναι ξεπερασμένος ή μυστικιστικός, καθώς δεν χρησιμοποιείται πλέον στην κοινωνία μας, παρά μόνο σε ορισμένες θρησκείες. Γιατί όμως δεν γίνεται πλέον λόγος για την ψυχή και με ποια άλλη ιδέα την έχει αντικαταστήσει;Ο Σωκράτης συνομιλεί με τους φίλους του μέχρι θανάτου, μη διστάζοντας να φιλοσοφήσει ακόμη και μπροστά στην τελική πρόταση. Στις τελευταίες γραμμές της ζωής του, όπως αναφέρεται στον Φαίδωνα, ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Σιμμία και τον Κέβη. Ενώ ο τελευταίος μετανιώνει για το θάνατό του, ο δάσκαλος της Αθήνας δεν μπορεί παρά να είναι χαρούμενος γι' αυτό. Ο Σωκράτης είναι πεπεισμένος ότι στο θάνατο η ψυχή αποσπάται από το σώμα και επανενώνεται με τους θεούς. Αυτά θα είναι τα θέματα του διαλόγου: η αθανασία της ψυχής και η σχέση που έχει με το σώμα. Πρώτα από όλα υποστηρίζουν ότι η ψυχή διέπεται από νοημοσύνη, η οποία δεν πρέπει να επηρεάζεται από τη σωματικότητα και τις αισθήσεις. «Γενικά, λοιπόν, δεν σας φαίνεται», είπε, «ότι η ενασχόληση ενός τέτοιου ανθρώπου [του φιλόσοφου] δεν κατευθύνεται προς το σώμα, και μάλλον ότι κρατιέται όσο το δυνατόν πιο μακριά από αυτό , και αντ' αυτού κατευθύνεται προς την ψυχή;» (64 ε) Ο φιλόσοφος, ή αυτός που αναζητά την αλήθεια, πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο αποκομμένος από τά αισθητήρια, τά οποία περιορίζουν τον άνθρωπο από το να αποκτήσει πλήρη σοφία. Η ψυχή, στην αναζήτηση της αλήθειας, φεύγει από το σώμα, μπορούμε να πούμε ότι είναι αντίθετη σε αυτό. Όχι μόνο αυτό, ακόμα και στη γνώση η ψυχή είναι αντίθετη με το σώμα και για να καταλάβεις τι είναι σωστό, καλό, όμορφο κ.λπ. είναι η νοημοσύνη που πρέπει να παρέμβει αφαιρώντας αυτό που προέρχεται από τις αισθήσεις. Κατά τη διάρκεια της ζωής είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς πλήρως τη σοφία γιατί πάντα θα παρασύρεται από τις αισθήσεις.
«Αν θέλουμε ποτέ να μάθουμε κάτι στη διαύγειά του, θα πρέπει να γδυθούμε από το σώμα και να δούμε την αγνή πραγματικότητα των πραγμάτων μόνο με την αγνή ψυχή μας. Και μόνο τότε, όπως φαίνεται, θα μπορέσουμε να κατέχουμε αυτό που επιθυμούμε και αγαπάμε, τη σοφία». (66 de)
Γι' αυτό ακριβώς, στο σημείο του θανάτου, ο Σωκράτης δεν φοβάται, ούτε λυπάται: αυτό που πάντα ήθελε ήταν να είναι μόνος, παρέα με την ψυχή του, καθαρή σοφία, χωρίς κανένα σωματικό δεσμό.
Για να γνωρίζουμε είναι απαραίτητο να έχουμε ήδη το καθαυτό πράγμα από μόνο του, το οποίο πρέπει να είναι έμφυτο μέσα στην ψυχή κάποιου. Η ιδέα που έχουμε για ένα συγκεκριμένο πράγμα συμμετέχει στην ιδέα του από μόνη της και αυτό δεν μπορεί να προκύψει με τη γέννησή μας. Η ιδέα από μόνη της είναι κάτι ήδη παρόν στην ψυχή και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο δεν μπορεί να αρχίσει να υπάρχει όταν ο άνθρωπος έρθει στη ζωή, πρέπει να είναι πάντα εκεί.
Για να καταλάβουν αν η ψυχή είναι αθάνατη ή όχι, οι τρεις αναρωτιούνται τι δεν υπόκειται σε φθορά. Ό,τι δεν χάνεται παραμένει πάντα σταθερό και αμετάβλητο, είναι η ίδια η πραγματικότητα των πραγμάτων, που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη σκέψη και τον διαλογισμό.
Από την αντίληψη του Πλάτωνα για την ψυχή αναδύεται η δίψα για αναζήτηση, αυτή της αλήθειας, που ωθεί τον άνθρωπο να καλλιεργήσει την ψυχή του για να είναι όσο το δυνατόν πιο σοφός, να είναι φιλόσοφος. Ο Πλάτων αντιλαμβάνεται την ψυχή ως αυτό που αντέχει, αυτό που υπερβαίνει την εξαφάνιση του σώματος, αυτό που παραμένει μετά το θάνατο και που μας συνοδεύει σε όλη μας τη ζωή. Η ψυχή βρίσκεται σε αντίθεση με το σώμα (αφήνουμε στον αναγνώστη να σκεφτεί αν αυτό είναι δυνατό ή όχι), είναι η μόνη πηγή αυθεντικής γνώσης, αυτό που αξίζει να φροντίσει και να βελτιώσει.
Μετά από αυτή τη σύντομη εξέταση της σύλληψης της ψυχής στον Φαίδωνα , θα θέλαμε τώρα να στραφούμε σε ό,τι έχει απομείνει από αυτή την ιδέα στην κοινωνία μας.Ο όρος ψυχή έχει εξαφανιστεί τελείως από τη γλώσσα μας, δεν τον ακούμε να χρησιμοποιείται, εκλαμβάνεται ως κάτι ανάδρομο ή μη ρεαλιστικό. Υπάρχει ένα είδος δυσπιστίας απέναντι σε αυτόν τον όρο, σαν να είχε νόημα μόνο στα χαρτιά και όχι στην πραγματικότητα. Δεν μιλάμε για την ψυχή γιατί αυτή η πτυχή της ζωής υποβιβάζεται στην προσωπική σφαίρα, δεν υπάρχει χώρος για αυτή την έννοια στη δημόσια ζωή.
Τα μόνα περιβάλλοντα στα οποία στοχάζεται η φροντίδα των ψυχών είναι η θρησκεία και το σχολείο, αλλά κατά τη γνώμη μου αυτό είναι πολύ λίγο. Το κράτος δεν μπορεί να μεταβιβάσει ένα εγγενές μέρος του λόγου για τον οποίο συγκροτείται μια πραγματικότητα που είναι εξωτερική του (ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι), δηλαδή τη θρησκεία. Εάν το κράτος είναι εκείνος ο θεσμός όπου κάποιος προσπαθεί να προωθήσει το καλό για μια συγκεκριμένη κοινότητα, τότε αυτό πρέπει να πραγματοποιηθεί. Το σχολείο εκτελεί μόνο εν μέρει αυτό το καθήκον: πρώτα απ' όλα προορίζεται για μια περιορισμένη ηλικιακή ομάδα και δεύτερον η οικοδόμηση της ψυχής έχει όλο και μικρότερη σημασία. Χωρίς εξαιρέσεις, πηγαίνετε στο σχολείο για να εκπαιδεύσετε δεξιότητες για μια μελλοντική δουλειά, σίγουρα όχι για να είστε σοφοί.
Το δομικό στοιχείο της προώθησης του καλού και της δικαιοσύνης, που πρέπει να αποτελεί μέρος κάθε θεσμού και κρατικής πραγματικότητας, αντικαθίσταται από το κέρδος και την απουσία οποιασδήποτε άλλης αξίας. Οι επιλογές μας δεν καθοδηγούνται από τη σοφία γιατί το καλό δεν είναι αυτό που επιδιώκουμε, το πολύ προσπαθούμε να κάνουμε το δικό μας καλό και ποτέ δεν διανοούμαστε ότι θα μπορούσε να συνδεθεί με αυτό των άλλων. Η αιωνιότητα αντικαθίσταται με την τυχαιότητα και την αμεσότητα της στιγμής, με τη σκέψη ότι αυτό που κάνουμε δεν έχει καμία επίπτωση στον υπόλοιπο κόσμο και την ιστορία.
Κλείνοντας, θα ήθελα να σας προτείνω με τι έχει αντικατασταθεί η ψυχή, δηλαδή μέ τήν συνείδηση.
Είναι το εφετείο του καθενός, το τελευταίο προπύργιο πριν πάρει οποιαδήποτε απόφαση. Ακόμα κι όταν κάνεις κάτι παράνομο και ξέρεις ότι πιθανότατα δεν θα σε πιάσουν, το τελευταίο πράγμα που αντιμετωπίζεις είναι η συνείδησή σου. Κάνεις ορισμένες επιλογές ή όχι μόνο για να μην κουβαλάς ένα συγκεκριμένο «βάρος μέσα σου» για όλη σου τη ζωή.
Η συνείδηση είναι ο καρπός του ξεδιπλώματος της ηθικής μέσα μας και ο τόπος όπου εδρεύει η ηθική μας. Πολλές φορές το μόνο πράγμα στο οποίο πιστεύουμε είναι η συνείδησή μας, ίσως γιατί αυτή είναι στην πραγματικότητα η τελευταία έκκληση που πρέπει να κάνουμε. Το πρόβλημα έγκειται, κατά τη γνώμη μου, στο πώς χτίζεται αυτή η συνειδητοποίηση. Διότι, αν μπορεί νά υποστεί μια καθαρά τυχαία τροποποίηση, ακόμη και αυτό που θά αποφασίσει θα διαταραχθεί και θα αποσυνδεθεί από την υπόλοιπη πραγματικότητα. Αντίθετα, αν μορφωθεί να αναφέρεται στο σύνολο, όταν πρέπει να αποφασίσει, ίσως θα διατρέχει μικρότερο κίνδυνο να διαπράξει βία.
Εδώ φαίνεται σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ δύο τύπων συνείδησης: ηθικής συνείδησης και αληθινής ηθικής συνείδησης. Η ηθική συνείδηση είναι ιδιαιτερότητα γενικά, είναι υποκειμενική, «στην καθολικότητά της που αντανακλάται μέσα της, [είναι] αυτό που θέτει την ιδιαιτερότητα, το καθοριστικό και το αποφασιστικό» (Hegel, Outlines of the Philosophy of Right ) Αντίθετα «η αληθινή ηθική συνείδηση είναι η διάθεση του μυαλού να θέλει αυτό που είναι καλό από μόνο του. Συνεπώς, έχει σταθερές αρχές. και αυτά είναι πράγματι για αυτήν τα καθήκοντα και οι προσδιορισμοί που είναι από μόνοι τους αντικειμενικοί». ( Ibid .)
Το υποκατάστατο της ψυχής, δηλαδή η ηθική συνείδηση, μου φαίνεται ολοένα και περισσότερο σαν έναν γρύλο που μιλάει , κάτι που έχει να κάνει μόνο με εμένα, ένας απλώς εσωτερικός διάλογος, που δεν προέρχεται από μια εμπειρία αποκατάστασης με τόν άλλον. Θα κάνω μια μικρή αμφισβήτηση στην άκρη: ίσως η καθολική θρησκεία βοήθησε πολύ σε αυτήν την αντίληψη της συνείδησης ως κάτι από το οποίο πρέπει να προφυλαχθώ και ποτέ ως κάτι με το οποίο μπορώ να κάνω διάλογο. Με αυτόν τον τρόπο κατανοητή, η ηθική συνείδηση δεν μπορεί να είναι πηγή σοφίας γιατί δεν είναι κάτι που οικοδομεί, αλλά είναι εντελώς τυχαίο. Η σοφία ζει με την αναγκαιότητα πού υπάρχει πίσω από την κατασκευή μιας έννοιας και αυτό δεν μπορεί να περιοριστεί στην προσωπική μου εμπειρία. Η αληθινή ηθική συνείδηση, στην οποία η ψυχή θα ήθελε να ανυψωθεί μέσω της σοφίας, είναι κάτι που πρέπει να θεμελιωθεί και να αναδιοργανωθεί μέσω της σύγκρισης. Το να είσαι αιώνιος είναι μια κατάσταση ειδική για την ψυχή, γιατί δεν μπορεί να περιοριστεί στη ζωή ενός μόνο ατόμου: η σοφία βασίζεται στη σύγκριση και το μοίρασμα.
«Το καλό είναι γενικά η ουσία της θέλησης ως προς την ουσία και την καθολικότητά της, – η θέληση στην αλήθεια της. – είναι επομένως καθαρά και απλά μόνο στη σκέψη και στη χάρη της σκέψης. Ο ισχυρισμός, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει την αλήθεια, αλλά ότι έχει να αντιμετωπίσει μόνο φαινόμενα, - ότι η σκέψη βλάπτει την καλή θέληση, αυτές και παρόμοιες αντιλήψεις αφαιρούν από το πνεύμα κάθε αξιοπρέπεια και ηθική αξία, ως διανοούμενο». (Ibid.)
Συμπερασματικά, μου φαίνεται ότι ο θεσμός, ο χώρος και τό προϊόν συζήτησης και διαμεσολάβησης, πρέπει να βασίζεται στη φροντίδα για την ψυχή, ώστε να μην ασκεί βία στα ίδια άτομα που αποτελούν μέρος του. Το Κράτος, που εκφράζεται στην οικονομία, στην πολιτική, στα σχολεία, στην υγειονομική περίθαλψη, θα πρέπει να είναι ο τόπος παραγωγής του καλού της κοινότητας, ο χώρος όπου εκπληρώνεται η ελευθερία του ατόμου.
«Το κράτος είναι η πραγματικότητα της ηθικής ιδέας, – το ηθικό πνεύμα, νοούμενο ως η ουσιαστική, έκδηλη, αυτονόητη θέληση, που σκέφτεται τον εαυτό της και φέρνει καρπούς ό,τι γνωρίζει και πόσο το γνωρίζει. Στα έθιμα το κράτος έχει την άμεση ύπαρξή του, και στην αυτοσυνείδηση του ατόμου, στη γνώση και τη δραστηριότητα του ίδιου, τη διαμεσολαβούμενη ύπαρξή του, όπως ακριβώς η αυτοσυνείδηση τού ατόμου μέσω της κατάστασης(διάθεσης) του νου έχει στην κατάσταση, όπως και στήν ουσία, τόν σκοπό και τόν καρπό της δραστηριότητάς του, τήν ουσιαστική ελευθερία του». (Ibid.)
Για να είναι κανείς ελεύθερος - χρησιμοποιώντας τα λόγια του Χέγκελ - ή για να είναι σοφός - χρησιμοποιώντας τα λόγια του Πλάτωνα - η ηθική του συνείδηση δεν πρέπει να αντιπροσωπεύει το μόνο χώρο για την αξιολόγηση του τι πρέπει να κάνει - τη σχέση μου με τον γρύλο -, αλλά πρέπει να αφήνει χώρο για την κατασκευή τής ψυχής - για την οικοδόμηση της αληθινής ηθικής συνείδησης - που τρέφεται από τη σωκρατική σύγκριση με τον άλλο: ξέρω ότι πάντα μου λείπει κάτι για να γίνω σοφότερος, ξέρω ότι δεν ξέρω, επομένως πρέπει απαραίτητα να συγκρίνω τον εαυτό μου για να μπορέσω να δώσω μια αιώνια πνοή στην ψυχή μου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου