ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Τρίτη, 19 Δεκεμβρίου 2023
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΟΙ ΕΠΙΣΤHΜΕΣ ΚΑΙ Η ΕΥΦΡAΔΕΙΑ
IΙ. Η ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΜΥΘΟ - 3
Εκείνο το οποίο όμως θα ήταν απαραίτητο να εξερευνήσουμε είναι το περιεχόμενο της νέας και σημαντικής ηθικής παράδοσης που συνδέεται με τη μετεμψύχωση. Δεν θα περιοριστούμε στην απαγόρευση της κρεοφαγίας, παρότι η χορτοφαγία είναι εξαιρετικά αρχαία παράδοση και βασίζεται στην εκτίμηση ότι μια ανθρώπινη ψυχή μπορεί να είχε κατοικήσει στο παρελθόν στο σώμα ενός ζώου, καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Στους Πυθαγορείους πάντως του 4ου αιώνα επιβίωναν πολλοί κανόνες αποχής και άλλες συνήθειες, των οποίων η τήρηση συνεπαγόταν μια καλύτερη τύχη της ψυχής μετά θάνατον· ιδιαίτερες συνήθειες υπήρχαν ακόμη και ως προς την ένδυσή τους. Εν τούτοις όμως η ασκητική τους, στο βαθμό που υπήρξε καθορισμένη, ήταν πολύ πιο φωτισμένη και γαλήνια από αυτή των ορφικών, και δεν απευθυνόταν σε θρυμματισμένες συνειδήσεις, αλλά σε αγνές ψυχές, με σκοπό να παραμείνουν αγνές. Μοναδικός της στόχος ήταν να διατηρήσει ο άνθρωπος το πνευματικό επίπεδο που θα τον καθιστούσε άξιο να μετενσαρκωθεί σε μιαν ανώτερη ύπαρξη· αυτός είναι ο λόγος που στον στενό κύκλο των μαθητών απαγορευόταν ρητά η χρήση οινοπνεύματος προκειμένου να αποφεύγεται κάθε ανεξέλεγκτη δραστηριότητα. Θεμέλιο της ύπαρξης κατά τους Πυθαγόρειους ήταν η ακλόνητη πίστη στον όρκο και τις συνέπειές του, και η αποφυγή κατά το δυνατόν οποιασδήποτε άλλου είδους ορκωμοσίας, σε μια εποχή που η καταπάτηση όρκων ήταν συνήθης.
Όταν ο Πυθαγόρας ταξίδευε από πόλη σε πόλη, δεν σκόπευε να διδάξει αλλά να θεραπεύσει, και όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται επρόκειτο για μια πραγματική αφύπνιση. Μια κοινωνία σαν κι αυτήν της Μεγάλης Ελλάδας, όπου βασίλευε η πολυτέλεια και η χλιδή, και όπου «οι καλότυχες ψυχές» είχαν αφιερώσει τη ζωή τους στον πόλεμο και τα όπλα, στο στάδιο και το Κράτος, δηλαδή στο συναγωνισμό με την ευρύτερη έννοια του όρου, ο Πυθαγόρας δίδασκε την απέχθεια για τον πλούτο και προειδοποιούσε για τους κινδύνους του πάθους της δόξας, διότι αυτός που επιδιώκει τη δόξα γίνεται στην ουσία υπηρέτης της. Και όσοι από τους μαθητές του παρέμειναν πιστοί στους λόγους αυτού του εξαιρετικού άνδρα, συγκέντρωναν τα υπάρχοντά τους και αναχωρούσαν σχηματίζοντας κοινότητες, κάτι που επαναλήφθηκε πολύ αργότερα και μόνο σε εξαιρετικές περιόδους μεγάλου ενθουσιασμού και θρησκευτικής εξάρσεως. Ως πολιτικός μεταρρυθμιστής εμφανίστηκε αντιθέτως μόνο σε μιαν ύστερη μορφή ερμηνείας της διδασκαλίας του, που αντανακλούσε τις μεταγενέστερες και μάλλον εκλαϊκευμένες φιλοδοξίες των Πυθαγορείων, απέναντι στις ορφικές πρακτικές ενός δεισιδαίμονος ασκητισμού· μια από τις αρχαιότερες μαρτυρίες είναι αυτή του Πλάτωνα, ο οποίος τον θεωρεί θεμελιωτή μιας ιδιάζουσας μορφής ιδιωτικού βίου, και τον διακρίνει ρητά από τους αρχηγούς Κρατών και τους νομοθέτες, όπως ο Σόλων και ο Χαρώνδας.
Παρ’ όλα αυτά οι Πυθαγόρειοι συνιστούσαν μια ομάδα της οποίας οι βασικές αρχές διέφεραν απ’ αυτές των υπολοίπων Ελλήνων, και ήταν επόμενο η ιδιαιτερότητα του ιδιωτικού βίου σε μιαν ελληνική πόλη να καταστεί πολιτικό ζήτημα, ακόμη και αν δεν το επιθυμούσε ο διδάσκαλος· τα πάντα ανήκαν στην ίδια την πόλη ως τη στιγμή που αυτός ο άνδρας εμφανίστηκε από τη Σάμο για να αμφισβητήσει την κυριαρχία της. Έτσι ερμηνεύεται η πολιτική κρίση η οποία οδήγησε αρχικά στον εκπατρισμό του από τον Κρότωνα και το Μεταπόντιο, και στη συνέχεια, μετά από την κατά τα φαινόμενα ειρηνική τελευτή του, στις αποτρόπαιες διώξεις των οπαδών του.
Το στοιχείο όμως που πρόσφερε αιώνια δόξα σε αυτή τη Σχολή είναι ότι υπήρξε η αρχαιότερη απολύτως ελεύθερη συνάθροιση, με περιεχόμενο ταυτόχρονα θρησκευτικό, ηθικό και επιστημονικό. Τις Πυθαγόρειες κοινότητες χαρακτήριζε η σταθερότητα και η συνοχή, διαφοροποιώντας τις σημαντικά από την Ιωνική Σχολή και τους Ελεάτες. Είναι γνωστό το πνεύμα αφοσίωσης που τους χαρακτήριζε και η αλληλεγγύη που τους οδηγούσε σε μακρινά ταξίδια προκειμένου να παραστούν στην κηδεία ενός θανόντος αδελφού, τον οποίο ενδεχομένως να μην γνώριζαν προσωπικά. Ακόμη μεγαλύτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι συνέπειες αυτής της θεωρίας συνέχισαν να είναι ορατές δύο αιώνες μετά το θάνατο του διδασκάλου. Αλλά αυτές τις συνέπειες ο Πυθαγόρας τις κατοχύρωσε μόνο επειδή εκπροσωπούσε μια σημαντική θρησκευτική πραγματικότητα.
Και έφτασε η στιγμή που η ελληνική σκέψη έκανε το αποφασιστικό βήμα προς την απόλυτη ελευθερία, η στιγμή της καθαυτό φιλοσοφικής σκέψης, με τις τρείς διαφορετικές φάσεις της, που εκπροσωπούν η φυσική, η ηθική και η διαλεκτική μορφή της, εκ των οποίων οι δύο τελευταίες συμπαρέσυραν στην πραγματικότητα και την πρώτη, και συνέχισαν να την εξελίσσουν.
Η φυσική, δηλαδή η θεωρία της δομής του σύμπαντος, καθιερώθηκε παρ’ όλες τις υπάρχουσες αντιστάσεις· πρόκειται για τη ρήξη με το μύθο, διότι στο εξής ολόκληρη η ανθρωπότητα διψούσε για μάθηση.
Βαθμιαία επίσης το έθνος ανακάλυψε εντός του τις αρετές της συλλογιστικής, και τότε αναδύθηκαν η ηθική και η διαλεκτική. Αλλά η φιλοσοφική σκέψη κατέστη δυνατή χάρη στη φυσική, η οποία όπως είδαμε της άνοιξε το δρόμο.
Και ενώ στους περισσότερους λαούς οι θρησκείες περιελάμβαναν ήδη μια καθιερωμένη θεωρία περί της προέλευσης και της φύσης των πραγμάτων, οι Έλληνες, από τη στιγμή που διέρρηξαν το μύθο και υπερέβησαν το στάδιο της μυθικής κοσμογονίας, είχαν τη δυνατότητα να αναζητήσουν εν πλήρη ελευθερία τις αρχές των όντων. Ο Θαλής (640-550 π. Χ.) ανακάλυψε αυτή την αρχή στο ύδωρ, ο Αναξίμανδρος στο άπειρο, μέσα στο οποίο πλανάται η γη ως ιπτάμενη σφαίρα, ο Αναξιμένης στον αέρα, όπου τα άστρα δεν κινούνται μέσα σε ένα θόλο πάνω από τη γη, αλλά γύρω από τη γη. Αλλά τους τρείς Μιλήσιους διαδέχεται μια πολύ σημαντικότερη προσωπικότητα, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος. Η αρχαιότητα αναγνώρισε το μεγαλείο του, παρά το δυσνόητο των κειμένων του, των οποία τα αποσπάσματα άνοιξαν νέους ορίζοντες, προσφερόμενα ακόμη και σήμερα σε ποικίλες ερμηνείες. Ερμηνεύοντας το σύμπαν ως μια διαδικασία του γίγνεσθαι, χρησιμοποίησε το αενάως κινούμενο πυρ, ως σύμβολο της διαρκούς ανανέωσης. Κατά τον Ηράκλειτο «τα πάντα ρεῖ», και μεταμορφώνονται αενάως, και πατήρ των πάντων είναι ο πόλεμος των εναντίων. Διατύπωσε ορισμένες ακραίες θέσεις, όπως για παράδειγμα ότι το σύμπαν υπόκειται σε περιοδικές πυρακτώσεις· αλλά ορισμένες απόψεις του φιλοσόφου υπήρξαν πρωτοπόρες, σημαντικές και θαρραλέες, όπως η προτροπή του να μην εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας. Στον Ηράκλειτο συναντάμε μιαν έντονη κριτική του Όμηρου και της θεογονίας του, καθώς και την πρώτη κατηγορηματική άρνηση συμμετοχής στις υποθέσεις της πόλεως· δεν ενδιαφέρεται πλέον για τις υποθέσεις ενός Κράτους, αλλά για τα μείζονα προβλήματα, και εμφανίζεται ήδη σχεδόν ως πολίτης του κόσμου.
Απέναντι στην Ιωνική Σχολή της μητέρας πατρίδος εμφανίζονται οι Ελεάτες: ο Ξενοφάνης, ο Παρμενίδης και ο Ζήνων, με τη διατύπωση: «Τα πάντα είναι εν και αυτό το εν είναι θεός», καθώς και με τον ορισμό τους περί του όντος. Βρίσκονται πιθανότατα ήδη στην οδό προς τον πανθεϊσμό, και αντιτίθενται, όπως και ο Ηράκλειτος, στη λαϊκή θρησκεία, διότι αναζητούν την καθαρότητα του θείου όντος. Η Σχολή του, όπως και η Ιωνική, εμπνέεται από απόλυτα ελεύθερες επιδιώξεις και αναζητήσεις· η ελεύθερη σκέψη παράγει θεωρία μέσα από μια προσωπική αναγκαιότητα, και τόσο ο διδάσκαλος, όσο και οι ακροατές του είτε είναι αρκετά εύποροι, είτε ανεξάρτητοι χάρη στην απλότητα του βίου τους, δυνάμενοι να αφοσιωθούν πλήρως στις έρευνές τους. Ήδη όμως αυτή την εποχή υφίσταται μια έντονη άμιλλα μεταξύ των φιλοσόφων.
Οποιοδήποτε κι αν είναι το σημείο αναφοράς τους, είτε μια υλική αρχή, είτε η κίνηση, είτε η ενότητα της πολλαπλότητας, είτε οι αριθμοί των Πυθαγορείων, ακόμη και τα άτομα του Δημόκριτου, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα φιλοσοφικά συστήματα δεν αποτελούν απλώς επεξηγήσεις κάποιας θρησκείας, αλλά αυτόνομες δημιουργίες. Οι ανακαλύψεις και οι εμπνεύσεις στο χώρο της φυσικής, χωρίς κανένα καταναγκασμό ή παρότρυνση από κάποιο ιερατείο, συνιστούν την πρώτη πραγματικά ελεύθερη έκφραση σκέψης και έρευνας. Αυτή η γνώση δεν χρησιμοποιεί ως μέσο έκφρασης τον μύθο και την τελετουργία, (παρότι ορισμένες αφηρημένες δυνάμεις, όπως ο έρως και ο φθόνος εμπεριέχουν ακόμη στον Εμπεδοκλή ορισμένα μυθικά στοιχεία)· η Ιωνική Σχολή αναφέρεται στη φύση, διότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες. Μια πατρίδα, ελάχιστα υποταγμένη σε θρησκευτικούς καταναγκασμούς, πλούσια σε γνώσεις και ανοίγματα στον κόσμο, και με μια ροπή προς τον εποικισμό, υπήρξε το σημείο αναφοράς στη δημιουργία των περισσότερων αποικιών των Ελλήνων, όπως ακριβώς συνέβη και στη Μεγάλη Ελλάδα.
Η διαπίστωση του Θαλή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ότι «πάντα πλήρη θεών είναι», δεν υπονοεί την υποταγή του σε κάποια κρατική θρησκευτική παράδοση· οι αρχαιότεροι φιλόσοφοι της Ιωνικής Σχολής, οι οποίοι κατά τον Αριστοτέλη, δεν διέκριναν καμιά δημιουργό αιτία της υλικής αρχικής ουσίας τους ( διότι το «πνεύμα» (νους) του Αναξαγόρα συνιστά σημαντική καινοτομία), ακολούθησαν μιαν εντελώς απροϋπόθετη πορεία· σε ποιο βαθμό οι θεωρίες τους υπήρξαν αδέσμευτες αποδεικνύεται από την ερμηνεία του Αναξίμανδρου περί της γένεσης των πλασμάτων δια της θεωρίας της εξελικτικής διαδικασίας, από τα ιχθυόμορφα πλάσματα ως τον άνθρωπο.
Αναμφισβήτητα η μεγάλη ποικιλία αποτελεσμάτων της έρευνας των φιλοσόφων της Ιωνίας Σχολής είναι ήδη μια ασφαλής απόδειξη της ανεξάρτητης σκέψης τους, ξεκινώντας από τους τρείς Μιλήσιους που διαδέχονται ο ένας τον άλλο· από την πλευρά του ο Ηράκλειτος, όπως είδαμε, αρνείται κάθε αξιοπιστία των αισθήσεών μας, εφ’ όσον το υποκείμενο που παρατηρεί, όπως και το αντικείμενο που παρατηρείται, υπόκεινται σε αέναη ροή.
Όταν ο Πυθαγόρας ταξίδευε από πόλη σε πόλη, δεν σκόπευε να διδάξει αλλά να θεραπεύσει, και όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται επρόκειτο για μια πραγματική αφύπνιση. Μια κοινωνία σαν κι αυτήν της Μεγάλης Ελλάδας, όπου βασίλευε η πολυτέλεια και η χλιδή, και όπου «οι καλότυχες ψυχές» είχαν αφιερώσει τη ζωή τους στον πόλεμο και τα όπλα, στο στάδιο και το Κράτος, δηλαδή στο συναγωνισμό με την ευρύτερη έννοια του όρου, ο Πυθαγόρας δίδασκε την απέχθεια για τον πλούτο και προειδοποιούσε για τους κινδύνους του πάθους της δόξας, διότι αυτός που επιδιώκει τη δόξα γίνεται στην ουσία υπηρέτης της. Και όσοι από τους μαθητές του παρέμειναν πιστοί στους λόγους αυτού του εξαιρετικού άνδρα, συγκέντρωναν τα υπάρχοντά τους και αναχωρούσαν σχηματίζοντας κοινότητες, κάτι που επαναλήφθηκε πολύ αργότερα και μόνο σε εξαιρετικές περιόδους μεγάλου ενθουσιασμού και θρησκευτικής εξάρσεως. Ως πολιτικός μεταρρυθμιστής εμφανίστηκε αντιθέτως μόνο σε μιαν ύστερη μορφή ερμηνείας της διδασκαλίας του, που αντανακλούσε τις μεταγενέστερες και μάλλον εκλαϊκευμένες φιλοδοξίες των Πυθαγορείων, απέναντι στις ορφικές πρακτικές ενός δεισιδαίμονος ασκητισμού· μια από τις αρχαιότερες μαρτυρίες είναι αυτή του Πλάτωνα, ο οποίος τον θεωρεί θεμελιωτή μιας ιδιάζουσας μορφής ιδιωτικού βίου, και τον διακρίνει ρητά από τους αρχηγούς Κρατών και τους νομοθέτες, όπως ο Σόλων και ο Χαρώνδας.
Παρ’ όλα αυτά οι Πυθαγόρειοι συνιστούσαν μια ομάδα της οποίας οι βασικές αρχές διέφεραν απ’ αυτές των υπολοίπων Ελλήνων, και ήταν επόμενο η ιδιαιτερότητα του ιδιωτικού βίου σε μιαν ελληνική πόλη να καταστεί πολιτικό ζήτημα, ακόμη και αν δεν το επιθυμούσε ο διδάσκαλος· τα πάντα ανήκαν στην ίδια την πόλη ως τη στιγμή που αυτός ο άνδρας εμφανίστηκε από τη Σάμο για να αμφισβητήσει την κυριαρχία της. Έτσι ερμηνεύεται η πολιτική κρίση η οποία οδήγησε αρχικά στον εκπατρισμό του από τον Κρότωνα και το Μεταπόντιο, και στη συνέχεια, μετά από την κατά τα φαινόμενα ειρηνική τελευτή του, στις αποτρόπαιες διώξεις των οπαδών του.
Το στοιχείο όμως που πρόσφερε αιώνια δόξα σε αυτή τη Σχολή είναι ότι υπήρξε η αρχαιότερη απολύτως ελεύθερη συνάθροιση, με περιεχόμενο ταυτόχρονα θρησκευτικό, ηθικό και επιστημονικό. Τις Πυθαγόρειες κοινότητες χαρακτήριζε η σταθερότητα και η συνοχή, διαφοροποιώντας τις σημαντικά από την Ιωνική Σχολή και τους Ελεάτες. Είναι γνωστό το πνεύμα αφοσίωσης που τους χαρακτήριζε και η αλληλεγγύη που τους οδηγούσε σε μακρινά ταξίδια προκειμένου να παραστούν στην κηδεία ενός θανόντος αδελφού, τον οποίο ενδεχομένως να μην γνώριζαν προσωπικά. Ακόμη μεγαλύτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι συνέπειες αυτής της θεωρίας συνέχισαν να είναι ορατές δύο αιώνες μετά το θάνατο του διδασκάλου. Αλλά αυτές τις συνέπειες ο Πυθαγόρας τις κατοχύρωσε μόνο επειδή εκπροσωπούσε μια σημαντική θρησκευτική πραγματικότητα.
Και έφτασε η στιγμή που η ελληνική σκέψη έκανε το αποφασιστικό βήμα προς την απόλυτη ελευθερία, η στιγμή της καθαυτό φιλοσοφικής σκέψης, με τις τρείς διαφορετικές φάσεις της, που εκπροσωπούν η φυσική, η ηθική και η διαλεκτική μορφή της, εκ των οποίων οι δύο τελευταίες συμπαρέσυραν στην πραγματικότητα και την πρώτη, και συνέχισαν να την εξελίσσουν.
Η φυσική, δηλαδή η θεωρία της δομής του σύμπαντος, καθιερώθηκε παρ’ όλες τις υπάρχουσες αντιστάσεις· πρόκειται για τη ρήξη με το μύθο, διότι στο εξής ολόκληρη η ανθρωπότητα διψούσε για μάθηση.
Βαθμιαία επίσης το έθνος ανακάλυψε εντός του τις αρετές της συλλογιστικής, και τότε αναδύθηκαν η ηθική και η διαλεκτική. Αλλά η φιλοσοφική σκέψη κατέστη δυνατή χάρη στη φυσική, η οποία όπως είδαμε της άνοιξε το δρόμο.
Και ενώ στους περισσότερους λαούς οι θρησκείες περιελάμβαναν ήδη μια καθιερωμένη θεωρία περί της προέλευσης και της φύσης των πραγμάτων, οι Έλληνες, από τη στιγμή που διέρρηξαν το μύθο και υπερέβησαν το στάδιο της μυθικής κοσμογονίας, είχαν τη δυνατότητα να αναζητήσουν εν πλήρη ελευθερία τις αρχές των όντων. Ο Θαλής (640-550 π. Χ.) ανακάλυψε αυτή την αρχή στο ύδωρ, ο Αναξίμανδρος στο άπειρο, μέσα στο οποίο πλανάται η γη ως ιπτάμενη σφαίρα, ο Αναξιμένης στον αέρα, όπου τα άστρα δεν κινούνται μέσα σε ένα θόλο πάνω από τη γη, αλλά γύρω από τη γη. Αλλά τους τρείς Μιλήσιους διαδέχεται μια πολύ σημαντικότερη προσωπικότητα, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος. Η αρχαιότητα αναγνώρισε το μεγαλείο του, παρά το δυσνόητο των κειμένων του, των οποία τα αποσπάσματα άνοιξαν νέους ορίζοντες, προσφερόμενα ακόμη και σήμερα σε ποικίλες ερμηνείες. Ερμηνεύοντας το σύμπαν ως μια διαδικασία του γίγνεσθαι, χρησιμοποίησε το αενάως κινούμενο πυρ, ως σύμβολο της διαρκούς ανανέωσης. Κατά τον Ηράκλειτο «τα πάντα ρεῖ», και μεταμορφώνονται αενάως, και πατήρ των πάντων είναι ο πόλεμος των εναντίων. Διατύπωσε ορισμένες ακραίες θέσεις, όπως για παράδειγμα ότι το σύμπαν υπόκειται σε περιοδικές πυρακτώσεις· αλλά ορισμένες απόψεις του φιλοσόφου υπήρξαν πρωτοπόρες, σημαντικές και θαρραλέες, όπως η προτροπή του να μην εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας. Στον Ηράκλειτο συναντάμε μιαν έντονη κριτική του Όμηρου και της θεογονίας του, καθώς και την πρώτη κατηγορηματική άρνηση συμμετοχής στις υποθέσεις της πόλεως· δεν ενδιαφέρεται πλέον για τις υποθέσεις ενός Κράτους, αλλά για τα μείζονα προβλήματα, και εμφανίζεται ήδη σχεδόν ως πολίτης του κόσμου.
Απέναντι στην Ιωνική Σχολή της μητέρας πατρίδος εμφανίζονται οι Ελεάτες: ο Ξενοφάνης, ο Παρμενίδης και ο Ζήνων, με τη διατύπωση: «Τα πάντα είναι εν και αυτό το εν είναι θεός», καθώς και με τον ορισμό τους περί του όντος. Βρίσκονται πιθανότατα ήδη στην οδό προς τον πανθεϊσμό, και αντιτίθενται, όπως και ο Ηράκλειτος, στη λαϊκή θρησκεία, διότι αναζητούν την καθαρότητα του θείου όντος. Η Σχολή του, όπως και η Ιωνική, εμπνέεται από απόλυτα ελεύθερες επιδιώξεις και αναζητήσεις· η ελεύθερη σκέψη παράγει θεωρία μέσα από μια προσωπική αναγκαιότητα, και τόσο ο διδάσκαλος, όσο και οι ακροατές του είτε είναι αρκετά εύποροι, είτε ανεξάρτητοι χάρη στην απλότητα του βίου τους, δυνάμενοι να αφοσιωθούν πλήρως στις έρευνές τους. Ήδη όμως αυτή την εποχή υφίσταται μια έντονη άμιλλα μεταξύ των φιλοσόφων.
Οποιοδήποτε κι αν είναι το σημείο αναφοράς τους, είτε μια υλική αρχή, είτε η κίνηση, είτε η ενότητα της πολλαπλότητας, είτε οι αριθμοί των Πυθαγορείων, ακόμη και τα άτομα του Δημόκριτου, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, τα φιλοσοφικά συστήματα δεν αποτελούν απλώς επεξηγήσεις κάποιας θρησκείας, αλλά αυτόνομες δημιουργίες. Οι ανακαλύψεις και οι εμπνεύσεις στο χώρο της φυσικής, χωρίς κανένα καταναγκασμό ή παρότρυνση από κάποιο ιερατείο, συνιστούν την πρώτη πραγματικά ελεύθερη έκφραση σκέψης και έρευνας. Αυτή η γνώση δεν χρησιμοποιεί ως μέσο έκφρασης τον μύθο και την τελετουργία, (παρότι ορισμένες αφηρημένες δυνάμεις, όπως ο έρως και ο φθόνος εμπεριέχουν ακόμη στον Εμπεδοκλή ορισμένα μυθικά στοιχεία)· η Ιωνική Σχολή αναφέρεται στη φύση, διότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες. Μια πατρίδα, ελάχιστα υποταγμένη σε θρησκευτικούς καταναγκασμούς, πλούσια σε γνώσεις και ανοίγματα στον κόσμο, και με μια ροπή προς τον εποικισμό, υπήρξε το σημείο αναφοράς στη δημιουργία των περισσότερων αποικιών των Ελλήνων, όπως ακριβώς συνέβη και στη Μεγάλη Ελλάδα.
Η διαπίστωση του Θαλή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ότι «πάντα πλήρη θεών είναι», δεν υπονοεί την υποταγή του σε κάποια κρατική θρησκευτική παράδοση· οι αρχαιότεροι φιλόσοφοι της Ιωνικής Σχολής, οι οποίοι κατά τον Αριστοτέλη, δεν διέκριναν καμιά δημιουργό αιτία της υλικής αρχικής ουσίας τους ( διότι το «πνεύμα» (νους) του Αναξαγόρα συνιστά σημαντική καινοτομία), ακολούθησαν μιαν εντελώς απροϋπόθετη πορεία· σε ποιο βαθμό οι θεωρίες τους υπήρξαν αδέσμευτες αποδεικνύεται από την ερμηνεία του Αναξίμανδρου περί της γένεσης των πλασμάτων δια της θεωρίας της εξελικτικής διαδικασίας, από τα ιχθυόμορφα πλάσματα ως τον άνθρωπο.
Αναμφισβήτητα η μεγάλη ποικιλία αποτελεσμάτων της έρευνας των φιλοσόφων της Ιωνίας Σχολής είναι ήδη μια ασφαλής απόδειξη της ανεξάρτητης σκέψης τους, ξεκινώντας από τους τρείς Μιλήσιους που διαδέχονται ο ένας τον άλλο· από την πλευρά του ο Ηράκλειτος, όπως είδαμε, αρνείται κάθε αξιοπιστία των αισθήσεών μας, εφ’ όσον το υποκείμενο που παρατηρεί, όπως και το αντικείμενο που παρατηρείται, υπόκεινται σε αέναη ροή.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου