Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής (1)

Kybernetik oder Die Metaphysik einer Maschine
Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής
Του Max Bense

από τον τόμο: Max Bense, Ausgewählte Schriften, Band 2, Philosophie der Mathematik, Naturwissenschaft und Technik

Φιλοσοφία

Υπό τον όρο φιλοσοφία αναφερόμαστε σε μια σειρά επιστημών, που δεν ανήκουν ούτε στην κατηγορία των φυσικών ούτε στην κατηγορία των πνευματικών επιστημών. Αναφερόμαστε σε μια σειρά επιστημών που είναι αναγκαίες για την δόμηση των δυο κατηγοριών που προαναφέραμε. Οι φιλοσοφικές επιστήμες εξετάζουν τα θεμέλια, την περιοχή έρευνα και την συσχέτιση μεταξύ των θετικών επιστημών, όπως είναι τα μαθηματικά, η φυσική, η βιολογία, η ιστορία της λογοτεχνίας, η νομική, κτλ. Στις φιλοσοφικές επιστήμες συγκαταλέγουμε ιδιαιτέρως την λογική, την γνωσιολογία, την θεωρία της επιστήμης, την οντολογία, την μεταφυσική. Από μόνες τους οι επιστήμες αυτές δεν έχουν κάποιο αντικείμενο έρευνας. Το αντικείμενο τους το λαμβάνουν από τις αναφερθείσες θετικές επιστήμες, το αναδομούν, το μεταφέρουν στο δικό τους επίπεδο, ασχολούνται με χαρακτηριστικά για την παρουσία ή μη παρουσία των οποίων, οι μέθοδοι των μη φιλοσοφικών επιστημών δεν είναι σε θέση να αποφανθούν. Οι φιλοσοφικές επιστήμες λοιπόν, μιλούν, χωρίς εξαίρεση, περί των μη φιλοσοφικών, των καθ’εαυτώ επιστημών. Χωρίς αυτές τις θετικές επιστήμες, οι φιλοσοφικές είναι κατά κάποιο τρόπο κενές. Οι φιλοσοφικές επιστήμες είναι λοιπόν μετά-επιστήμες. Σε αυτές συγκαταλέγουμε επίσης την μεταφυσική και τα μαθηματικά. Η αριστοτελική μεταφυσική όπως και τα μαθηματικά του Hilbert, ανταποκρίνονται κατά κάποιον τρόπο στην προηγουμένως αναφερθείσα έννοια των φιλοσοφικών επιστημών. Τώρα όμως γίνεται όλο και πιο σαφές, πως ακριβώς όπως από την λογοτεχνία και την τέχνη, έτσι και από την τεχνολογία, μπορούν να αποκαλυφθούν οι συνέπειες των φιλοσοφικών επιστημών. Το αντικείμενο τους μπορεί επίσης να υψωθεί στο επίπεδο της φιλοσοφικής θεώρησης. Και όπως φαίνεται, αυτό είναι απαραίτητο για την πνευματική κατανόηση της τεχνολογίας. Η φιλοσοφική κατασκευή μιας μετά-τεχνολογίας έχει νόημα.

Φυσική φιλοσοφία και τεχνολογία

Η φύση ήταν ανέκαθεν μια υπέροχη αφορμή προς φιλοσοφική σκέψη. Η σύγχρονη φυσική επιστήμη, προσφέρει στην επιστημονική φιλοσοφία, για την οποία θα γίνει εν προκειμένω ο λόγος, εκείνο το αντικείμενο έρευνας, το οποίο ονομάζουμε «φύση». Αυτή η φύση της φυσικής, της χημείας, της βιολογίας, κτλ., από την εποχή του Γαλιλαίου δεν είναι πια η «δεδομένη φύση». Είναι μια «αλλαγμένη φύση», φύση του εργαστηρίου, φύση ενός πειράματος που λαμβάνει χώρα μόνο μέσα στην σκέψη(Gedankenexperiment). Η ελεύθερη πτώση του Αριστοτέλη ήταν ακόμα η πτώση των φύλλων και η πτώση του χιονιού μέσα στην ελεύθερη φύση. Η ελεύθερη πτώση του Γαλιλαίου ήταν μια πτώση σε ένα χώρο κενό από αέρα, την οποία παρακολουθούσε αναλυτικά, και η οποία πτώση μπορούσε να κατασκευαστή εντός του αποδέκτη(παρατηρητή). Η ελεύθερη πτώση του Έλληνα ήταν φυσική. Η ελεύθερη πτώση του Τοσκανού ήταν τεχνητή, αφύσικη. Δυο πράγματα ήταν αναγκαία για τον Γαλιλαίο, ώστε να διατυπώσει τους διάσημους νόμους του: κατά πρώτων μια αφηρημένη μαθηματική θεώρηση, η οποία του επέτρεψε να παρακολουθήσει την αριθμητική εξάρτηση δυο μεταβλητών μεγεθών, χρόνος πτώσης και τροχιά πτώσης για παράδειγμα. Το αφηρημένο αυτό πείραμα σκέψης λαμβάνει χώρα σχετιζόμενο με μια γεωμετρική μορφή, όπως αποδεικνύεται στο έργο Discorsi, του 1638. Μερικές απαρχές του απειροστικού λογισμού και αναλυτικής γεωμετρίας(γεωμετρίας στα πλαίσια των συντεταγμένων) βρίσκονται εκεί, αλλά η θεώρηση τους δεν μας βοηθά στην προκειμένη έρευνα. Έτσι λοιπόν, η φύση κατοπτρίστηκε στην γεωμετρία. Τώρα έρχεται το δεύτερο στοιχείο, το πείραμα, η εξέταση με κριτήριο την πραγματικότητα. Και τώρα προκύπτει, ότι ήδη ο Γαλιλαίος εξετάζει τον μαθηματικό φυσικό νόμο, όχι βάσει της δεδομένης φύσης, αλλά βάσει της φύσης του εργαστηρίου, βάσει της μηχανής. Κατασκευάζει ένα κεκλιμένο επίπεδο, στο οποίο διαλέγει με προσοχή σημεία όπου θα σταματά η σφαίρα, και στο οποίο έχει σκαλίσει ένα αυλάκι μέσα στο οποίο κυλά η σφαίρα. Ένα ακριβές ρολόι νερού του επιτρέπει να μετρήσει τους χρόνους στους οποίους η σφαίρα διανύει τις διάφορες αποστάσεις πάνω στο κεκλιμένο επίπεδο. Εδώ συνδυάζονται η μαθηματική και η τεχνολογική φυσική. Παραδίδουν έτσι στην φιλοσοφία μια δεύτερη, τεχνητή, και ταυτόχρονα αφηρημένη και τεχνολογική φύση, προς θεώρηση. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η φυσική φιλοσοφία δεν έχει ως αντικείμενο την ελεύθερη, την δεδομένη φύση. Απαιτείται η φύση της φυσικής και της τεχνολογίας, για να ασχοληθεί κανείς με την φυσική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία της τεχνολογίας έχει γίνει μέρος της φυσικής φιλοσοφίας.

Το παράγωγο του Γαλιλαίου

Το παράγωγο του Γαλιλαίου δεν μας δείχνει απλά, το ότι μπορούμε, και το πως μπορούμε, να περιγράψουμε τις διαδικασίες της φύσης, στην ποσοτική τους πορεία, με την βοήθεια των μαθηματικών τύπων. Μας έδειξε επίσης, το ότι και το πως είναι δυνατόν να μεταφράσουμε διαδικασίες σκέψης(στοχασμός πάνω στο τρίγωνο) σε διαδικασίες τεχνολογίας(πορεία της σφαίρας πάνω στο κεκλιμένο επίπεδο). Το διάσημο απόσπασμα από το έργο Discorsi, που έχουμε διαρκώς ενώπιον μας, είναι φιλοσοφικά μιλώντας, είναι ένα παράδειγμα επίγνωσης, ότι εάν μια διαδικασία κατανοηθεί επαρκώς, είναι δυνατόν να αναπαραχθεί, τόσο μέσα στην σκέψη όσο και στην πράξη(τεχνική). Η αινιγματική διπλή φύση του τεχνητού κόσμου όπως και της τεχνητής νοημοσύνης: καθαρή θεωρία και καθαρή πράξη, καθαρή σκέψη και καθαρή ύλη, αφηρημένη και συγκεκριμένη ταυτόχρονα, εισέρχεται για πρώτη φορά σε μια μεθοδική συνείδηση. Η τεχνολογία βρίσκεται τόσο στο πεδίο των ιδεατών όσο και στο πεδίο των πραγματικών δεδομένων του Είναι, και ανήκει τόσο στην υποκειμενική όσο και στην αντικειμενική σφαίρα του Είναι. Οντολογικά μιλώντας, αυτό σημαίνει ότι η τεχνολογία είναι εκτενέστερη της φύσης: καλύπτει τα πεδία, τόσο του ιδεατού όσο και του πραγματικού Είναι. Και έτσι, σαν να προκύπτει από την θεωρία του Είναι, δίνεται η δυνατότητα να σκεφτούμε πως είναι δυνατή η τεχνητή αναπαραγωγή ιδεατών διαδικασιών, διαδικασιών σκέψης. Να περάσουμε δηλαδή στην υλική, μηχανική κατασκευή πνευματικών λειτουργιών, όπως πρόσθεση, πολλαπλασιασμός, αλλά και στην κατασκευή λογικών πράξεων. Η υπολογιστική μηχανή του Pascal, ήταν λοιπόν αναγκαίο να προκύψει στον χώρο του τεχνητού, όπως και ο λογισμός του Leibniz στο πεδίο της καθαρής θεωρίας.

Το αρχικό ερώτημα είναι πάντα το ίδιο: ποια τεχνική διαδικασία αντιστοιχεί σε ποια πνευματική; Η αναγωγή στις ταυτόσημες τυπολογικές πράξεις, διευκολύνει την εύρεση του τεχνικού αναλόγου μιας νοητικής πράξης. Όταν βρεθεί η τυπολογική διαδικασία, αποκτάται πρόσβαση τόσο για την μηχανική όσο και για την πνευματική του αναπαραγωγή. Και έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι μια δήλωση, δηλαδή μια κατασκευή στην οποία αναφέρεται ο λογικός, και η οποία έχει την ιδιότητα να είναι αληθής ή ψευδής, μπορεί να αναπαρασταθεί από ένα relais, έναν διακόπτη δηλαδή, που μπορεί να κλειστός ή ανοικτός. Η λογική δισημία της δήλωσης, το να είναι δηλαδή αληθής ή ψευδής, που είναι ένα καθαρά τυπικό χαρακτηριστικό, αντιστοιχεί στην τεχνική δισημία, ανοικτός ή κλειστός διακόπτης. Ο λογικός ασχολείται επίσης με συνδέσμους προτάσεων, όπως : «τόσο...όσο». Με την βοήθεια αυτού του συνδέσμου, μπορούν να συνδεθούν δυο απλές δηλώσεις. Αν υποθέσουμε ότι μια δήλωση είναι μια γλωσσική δομή, η οποία μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής, έτσι και ο σύνδεσμος δυο δηλώσεων μέσω του «τόσο...όσο», μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής, πράγμα που εξαρτάται από τις δηλώσεις που συνδέονται. Οι δηλώσεις μπορεί να είναι και οι δυο αληθείς, ή και οι δυο ψευδής, ή η μια αληθής και  η άλλη ψευδής. Συνεπώς πρέπει να διακριθούν τέσσερις περιπτώσεις. Ο λογικός είναι σε θέση να οργανώσει με μεγάλη ακρίβεια αυτές τις περιπτώσεις, τοποθετώντας τις σε ένα ειδικά δομημένο πίνακα (Matrix). Για τους συνδέσμους «τόσο...όσο», «ή», «εάν...τότε», κτλ., υπάρχουν χαρακτηριστικοί πίνακες. Ο πίνακας εκφράζει τον μηχανισμό του συνδέσμου. Όταν ρωτήσουμε εάν υπάρχει κάποια τεχνολογική διαδικασία, κάποια μηχανή η οποία λειτουργεί σύμφωνα με το σχήμα «τόσο...όσο», παίρνουμε την απάντηση: η μηχανή του Hollerith λειτουργεί έτσι. Με την βοήθεια της μηχανής αυτής, είναι δυνατόν για παράδειγμα, εφόσον ζητήσουμε να γίνει αυτό, να αποκλείσουμε από μια λίστα εκείνους τους φυσικούς που είναι επίσης βακτηριολόγοι. Είναι εύκολο να καταλάβουμε πως λειτουργεί το σχήμα «τόσο...όσο». Χονδρικά, η μηχανή του Hollerith επαναλαμβάνει των πίνακα που περιγράφει το σχήμα «τόσο...όσο». όπως και τα μαθηματικά, έτσι και η λογική πραγματοποιεί κάποιες διαδικασίες που μπορούν να αναπαραχθούν με τεχνικά μέσα. Οι υπολογιστικές μηχανές και οι μηχανή του Hollerith το αποδεικνύουν. Όσον αφορά την διαδικασία του μετρήματος, δεν είναι αναγκαία η χρήση του δεκαδικού συστήματος.

Οι φυσικοί αριθμοί, δηλαδή 1,2,3..., μπορούν να εκφραστούν με την βοήθεια μόνο δυο στοιχείων, δηλαδή δυο αριθμών, σε ένα δυαδικό σύστημα. Και τα δυο σημεία;-αυτά μπορούν να πραγματοποιηθούν με την βοήθεια του relais. Ο κλειστός διακόπτης αντιστοιχεί στον ένα αριθμό, ο ανοικτός στον άλλο. Μέσω μιας σειράς ανοικτών και κλειστών διακοπτών, το relais παρουσιάζει μια σειρά αριθμών: ο διακόπτης δηλαδή έχει την ικανότητα να μετρά. Και έτσι μπήκαμε στην περιοχή των μεγάλων σύγχρονων μαθηματικών μηχανών. Για τις μηχανές αυτές, η ουσία των μαθηματικών έγκειται κατά κάποιο τρόπο στις διαδικασίες και όχι στα θεωρήματα. Αυτό πάλι είναι ένα δεδομένο που αντιστοιχεί στα αποτελέσματα της μοντέρνας λογικής. Ερευνητές όπως ο H.B. Curry, έχουν καταλάβει, ότι το μαθηματικό στοιχείο των μαθηματικών βρίσκεται στα παράγωγα, αποδείξεις, και όχι στα αντικείμενα των μαθηματικών. Βάσει αυτής της επίγνωσης μπορούμε να καταλάβουμε, ότι η τεχνική διαδικασία ελέγχου πρέπει να είναι αποφασιστικής σημασίας. Με τον όρο έλεγχος εννοούμε μια ακριβή χωροχρονική ρυθμική κυριαρχία επί των μηχανικών διαδικασιών της μηχανικής αναπαραγωγής διανοητικών πράξεων της συνείδησης μας.  Και όταν αυτές οι διανοητικές πράξεις, οι αθροίσεις, οι πολλαπλασιασμοί, το μέτρημα, η ταξινόμηση, κτλ., εκλεπτύνονται, τότε και ο τεχνικός έλεγχος πρέπει να εκλεπτυνθεί. Στην θέση λοιπόν του συνηθισμένου μηχανικού ελέγχου διαδικασιών που επαναλαμβάνονται, έρχονται ηλεκτρομαγνητικοί και ηλεκτρομηχανικοί μηχανισμοί ελέγχου, που στην απλούστερη περίπτωση είναι οι συνηθισμένοι σωλήνες με πλέγμα. Το πλέγμα ρυθμίζει εντός του σωλήνα το ρεύμα ηλεκτρονίων που προέρχονται από την κάθοδο.

Μετάφραση Πέτρος

Συνεχίζεται

Αμέθυστος