Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (1)

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

 Του Pierre Aubenque

      

  Διανύουμε τον αιώνα της συνειδήσεως. Τα πάντα, ακόμη και το δόγμα της Εκκλησίας, ανακεφαλαιώνονται με βάση την συνείδηση, εξελίσσοντας τήν ανακεφαλαίωση που υπέστη από τον Σχολαστικισμό με βάση τό Είναι. Σ'αυτή την ανακεφαλαίωση ανήκουν και οι φιλοσοφίες του προσώπου, που είναι πλέον κοινός τόπος στην Ελλάδα. Επειδή όμως συνείδηση χωρίς ηθική δέν υφίσταται καί η αυτοσυνειδησία απορρέει από τήν ηθική καί όχι από τόν Θεό, θα παρουσιάσουμε μερικά κλασσικά κείμενα ηθικής, αρχίζοντας απο τον ηθικό Αριστοτέλη του Aubenque, μία αυθεντία στις Αριστοτελικές μελέτες! Γιά νά δούμε ότι ο συνειδητός χριστιανός, τό ζητούμενο τής εποχής μας, είναι απλώς ένα όν πολιτικό.

        
  1. Το ηθικό έργο του Αριστοτέλη.

       

   Ο Αριστοτέλης επινόησε το "ηθικό" είδος στην φιλοσοφία. Είναι ο πρώτος φιλόσοφος που έχει γράψει μία πραγματεία η οποία φέρει αυτό το όνομα. Μάλιστα έγραψε δύο, εάν θεωρήσουμε διαφορετικές τις δύο εκδοχές των μαθημάτων του στην ηθική, που μας παρεδόθησαν. Τα ηθικά Νικομάχεια, και τα ηθικά Ευδήμεια, στα οποία πρέπει να προσθέσουμε ένα κείμενο που δέν είναι γραμμένο απο το χέρι του, αλλά περιέχει το ίχνος της διδασκαλίας του, ένα κείμενο που έφτασε σε μας με τον περίεργο, για το μικρό του μέγεθος, τίτλο: Ηθικά μεγάλα.

          Παρ'όλα αυτά ο Αριστοτέλης δέν ασχολήθηκε με τον a'priori ορισμό σ'αυτή την νέα διδασκαλία, πιστεύοντας στα σίγουρα και σ'αυτή την περίπτωση, όπως και σε άλλες, πώς η έννοια αυτής ήταν ενωμένη με την ανάπτυξή της και πώς φυσιολογικά ο ορισμός της θα έπρεπε να ερευνηθεί στο τέλος και όχι στην αρχή της μελέτης του. Και πράγματι η ηθική είναι μία κληρονομιά τού αριστοτελισμού παρά ένα σώμα θεωριών που κατασκευάστηκε σαν τέτοιο από τον Αριστοτέλη. Με τον Αριστοτέλη δέν βρισκόμαστε μπροστά σε σκέψεις γύρω απο την ηθική, αλλά παρακολουθούμε την γέννηση αυτού που η Δύση θα ονομάσει μ'αυτό το όνομα. Ο Αριστοτέλης περιορίζεται να σημειώσει περιστασιακά, σχετικά με την αρετή "ηθική" (που εκτός των άλλων δέν είναι το μοναδικό αντικείμενο της ηθικής), πώς ο όρος προέρχεται απο το ήθος και σημαίνει χαρακτήρας! (Ηθ. Νικ. ΙΙ 1, 1103 α 17). Μία πιό αρχαία σημασία του ήθους είναι κατοικία, διαμονή, και συναντάται στο απόσπασμα 119  του Ηράκλειτου: Στοβαίος, ήθος ανθρώπου δαίμων. Ο σκοπός μίας πραγματείας γύρω απο την ηθική, η οποία δέν είναι μία θεωρητική επιστήμη αλλά μία πρακτική, είναι να καταστήσει "καλόν" τον χαρακτήρα εκείνου στον οποίο απευθύνεται, τόσο αμέσως, όσο και μέσω των παιδαγωγών οι οποίοι έχουν αναλάβει, προσβλέποντας στο καλό, τον χαρακτήρα των ατόμων.

          Είναι ακόμη πιό σημαντικό το γεγονός πώς, στον Αριστοτέλη η ηθική συστήνεται για πρώτη φορά ξεκινώντας από ένα πιό πλατύ σύνολο αντιλήψεων γύρω από την ανθρώπινη πρακτική, η οποία στον Πλάτωνα, είχε ονομαστεί πολιτική. Όποιος ψάχνει να βρεί σε κάποιο μέρος την ηθική τού Πλάτωνος, θα την βρεί στην "ΠΟΛΙΤΕΙΑ" δηλαδή στο έργο, ο τίτλος του οποίου δείχνει καθαρά την πολιτική του σκοπιμότητα! Μέσα σ'αυτό το πλαίσιο ιδιαιτέρως, ο Πλάτων αναπτύσσει την θεωρία του για της αρετές, η λειτουργία των οποίων είναι να εξασφαλίσουν την τάξη τόσο στην πόλη όσο και στην ατομική ψυχή. Για τον Αριστοτέλη η ζωή του ανθρώπου δέν εξαρτάται μόνον απο την θέση που κατέχει στην πόλη. Η σφαίρα της ιδιωτικής ζωής (ακόμη επίσης και της οικογενειακής) φαίνεται να διαθέτει μία σκοπιμότητα και μια δική της υπεροχή. Συζητιέται εάν η αρετή του πολίτη συμπίπτει με την αρετή του ανθρώπου γενικώς. Εάν  αυτή η σύμπτωση υπάρχει, αυτή δέν είναι παρά μία τάση, η οποία πραγματοποιείται μόνον από τον πολίτη μίας πόλεως η οποία διαθέτει με την σειρά της, μία εξαιρετική νομοθεσία. Η αναζήτηση της τελειότητος της ιδιωτικής ζωής, υπολογίζεται καθαυτή, ακριβώς όπως πρέπει να είναι η έρευνα της καλύτερης μορφής οργάνωσης της κοινής ζωής. Ηθική και Πολιτική αποκτούν μ'αυτόν τον τρόπο, για πρώτη φορά, την αντίστοιχη αυτονομία και η μελέτη της πολιτικής θα διαφυλαχθεί σ'ένα ειδικό έργο, τα πολιτικά, και δέν προέρχεται απο την ηθική, και ούτε εξάλλου επιβάλλει σ'αυτή τον νόμο της. Ηθική και πολιτική, στα οποία θα ήταν χρήσιμο να προσθέσουμε την Οικονομία (την επιστήμη της οικογενειακής ζωής, αντικείμενο μίας άλλης μικρής πραγματείας που αποδίδεται στον Αριστοτέλη) διατηρούν παρ'όλα αυτά μία κάποια ενότητα. Κατ'αρχάς μεθοδολογική, καθότι αποτελούν τις τρείς "πρακτικές επιστήμες". Αυτές οι επιστήμες διακρίνονται από τις θεωρητικές επιστήμες (Φυσική, Μαθηματικά, Θεολογία) στο ακόλουθο βασικό σημείο: η αρχή μίας θεωρητικής επιστήμης προσλαμβάνεται στο αντικείμενο της. Έτσι η Φυσική ή η επιστήμη της Φύσεως ερευνά τις αιτίες που ενεργούν μέσα στην Φύση. Η αρχή μίας πρακτικής επιστήμης αντιθέτως ερευνάται στο υποκείμενο της πρακτικής, δηλαδή στον ίδιο τον φορέα, ο οποίος βρίσκεται να είναι ταυτοχρόνως και το υποκείμενο που συστήνει την πρακτική επιστήμη, δηλαδή το σύνολο των κανόνων οι οποίοι πρέπει να εξασφαλίσουν την τελείωση (Μεταφ. Ε, 1, 1025 b 19-24). [ Η Φυσική επιστήμη οὔτε πρακτική ἐστιν οὔτε ποιητική (τῶν μὲν γὰρ ποιητῶν ἐν τῷ ποιοῦντι ἡ ἀρχή, ἢ νοῦς -σήμερα αποδίδεται σαν υποκείμενο με καταστροφικές συνέπειες, διότι το υποκείμενο στηρίζεται στην γνώμη και στην επιθυμία- ἢ τέχνη ἢ δύναμίς τις, τῶν δὲ πρακτῶν ἐν τῷ πράττοντι, η προαίρεσις• {το αποβλεπτικόν του Χούσσερλ και της ερμηνευτικής} τὸ αὐτὸ γὰρ τὸ πρακτὸν καὶ προαιρετόν) ].

     Με άλλα λόγια η ηθική καθότι πρακτική επιστήμη δέν μελετά ένα αντικείμενο που της είναι εξωτερικό και κατά κάποιο τρόπο αδιάφορο (όπως φαίνεται σε μας σήμερα να είναι η συνθήκη της αντικειμενικότητος της επιστήμης). Στην ηθική, το υποκείμενο και το αντικείμενο της έρευνας εμπλέκονται αμοιβαίως: η ηθική είναι ένας στοχασμός του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο και για τον άνθρωπο [και διαφοροποιείται απολύτως από την αγιότητα]. Μία συνέπεια αυτού είναι, χωρίς αμφιβολία, ότι οι πρακτικές επιστήμες είναι λιγότερο συνεπείς απο τις θεωρητικές επιστήμες. Αλλά όμως αυτή η επιστημολογική αδυναμία δέν είναι παρά η άλλη πλευρά μίας υπαρξιακής υπεροχής: η πρακτική γνώση, και ιδιαιτέρως η ηθική, δέν καθιστά μόνον πιό σοφό αυτόν που την κατέχει, τον καθιστά και καλύτερον και πιό ευτυχισμένο.

          Δέν πρέπει να μας εκπλήσσει λοιπόν που η ηθική και η πολιτική βρίσκονται συγκεντρωμένες στο τέλος της Ηθικής Νικομάχειας, με τον γενικό τίτλο "φιλοσοφία των ανθρωπίνων πραγμάτων". Και εδώ ο άνθρωπος εννοείται αδιαλύτως σαν το υποκείμενο και το αντικείμενο αυτής της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος είναι ένα ζωντανό, και χωρίς αμφιβολία το μοναδικό ζωντανό όν ικανό να ερμηνεύσει την ύπαρξη του, να της δώσει δηλαδή ένα νόημα. Αλλά αυτό το νόημα δέν πρέπει να γίνει μόνον γνωστό, πρέπει να πραγματοποιηθεί στην πράξη, τόσο την ατομική όσο και την κοινωνική και μέσω αυτής. Ο άνθρωπος γνωρίζεται σαν ένα πρακτικό όν, αλλά πράττει τόσο καλύτερα όσο γνωρίζει τον εαυτό του. Αυτός ο λογικός κύκλος της πράξεως και της πρακτικής γνώσεως, χαρακτηριστικό αυτού που σήμερα θα ορίζαμε σαν ερμηνευτική, είναι οπωσδήποτε ξένος στην λογική των αντικειμενικών επιστημών. Αλλά είναι ουσιαστικός στην Ηθική πρόοδο. Συνιστά ταυτόχρονα το ρίσκο και το βραβείο της.

          Από τις δύο Ηθικές του Αριστοτέλη θα πάρουμε σαν οδηγό την πιό δουλεμένη, τα Ηθικά Νικομάχεια, χωρίς όμως να παραιτηθούμε από την έρευνα συμπληρωμάτων στα Ηθικά Ευδήμεια, τα οποία εξάλλου έχουν τρία κοινά βιβλία με τα Ηθικά Νικομάχεια, τα οποία υπολογίζονται, πολύ συχνά σαν ανήκοντα σ'αυτή την τελευταία ηθική. Κατ'ουσίαν κατορθώσαμε να εξακριβώσουμε πώς - χωρίς να υπάρχει κάποια αντίφαση ανάμεσα στις δύο - τα Ηθικά Ευδήμεια, επιμένουν περισσότερο στην λειτουργία του Θείου σαν Θεμελίου της Ηθικής ζωής. Πιστεύεται πώς τα Ηθικά Ευδήμεια, πιό πλατωνικά, είναι αρχαιότερα από τις δύο Ηθικές. Προσφάτως ο A. Kenny (1978) ισχυρίσθηκε το αντίθετο, με πειστικά επιχειρήματα. Τίποτε όμως δέν αφαιρεί την βαθειά ενότητα της ηθικής του Αριστοτέλη, και αυτή την ενότητα θα αναδείξουμε σιγά-σιγά με την ανάλυσή μας.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.