Ἡ λογικότητα μάλιστα ἀναφέρεται στόν ὁρισμό τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἡ οὐσιώδης διαφορά, ἡ εἰδοποιός διαφορά, πού τόν ἀποσπᾶ ἀπό τά ἄλλα ζῶα καί τόν καθιστᾶ ἄνθρωπο: ὁ ἄνθρωπος εἶναι ζῷο λογικό, θνητό. Πέρα ὅμως τῆς λογικότητος ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου χαρακτηρίζεται καί «ὡς νοερά». «Ψυχή νοερά καί λογική» εἶναι κοινός ἐκφραστικός πατερικός τόπος. Ἐδῶ λοιπόν γεννᾶται τό ἐρώτημα, ὁ χαρακτηρισμός τῆς ψυχῆς ὡς νοερᾶς καί λογικῆς εἶναι ἕνας ἁπλός λεκτικός πλεονασμός, δηλωτικός τοῦ αὐτοῦ πράγματος ἤ εἶναι κυριολεκτικός καί οὐσιώδης πού σημαίνει δύο διαφορετικά πράγματα; Μέ ἄλλα λόγια οἱ ὅροι «νοερός» καί «λογικός» εἶναι συνώνυμοι ἤ ἐκφράζουν μία οὐσιώδη διάκριση στή σκέψη τῶν Πατέρων μεταξύ τοῦ λόγου καί τοῦ νοῦ; Πάλι οἱ Πατέρες ὁμιλοῦντες περί τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς ὡς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ λέγουν ὅτι αὐτή, ὅπως ἐκεῖνος συνίσταται ἀπό νοῦ, λόγο καί πνεῦμα. Ὅπως ὁ τριαδικός Θεός εἶναι Νοῦς (ὁ Πατήρ), Λόγος (ὁ Χριστός) καί Πνεῦμα (τό ἅγιον Πνεῦμα), ἔτσι καί ἡ ἀνθρωπίνη ψυχή, ἡ εἰκόνα τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ, εἶναι νοῦς, λόγος καί πνεῦμα, μέ τή διαφορά ὅτι, ἐνῶ στόν τριαδικό Θεό ὁ Νοῦς, ὁ Λόγος καί τό Πνεῦμα εἶναι διακεκριμένες ὑποστάσεις/ πρόσωπα, καίτοι ἑνωμένες ἀδιαιρέτως διά τῆς μιᾶς κοινῆς οὐσίας καί τῶν κοινῶν ἐνεργειῶν, στήν ἀνθρωπίνη ψυχή ὁ νοῦς, ὁ λόγος καί τό πνεῦμα δέν εἶναι αὐτοδύναμες ὑποστάσεις, ἀλλά ἐνέργειες, δυνάμεις τῆς μιᾶς ἁπλῆς καί ἑνιαίας καί ταυτοχρόνως πολυδύναμης ψυχῆς. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός μιλώντας γιά τίς δυνάμεις τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς γράφει: «Χρή γινώσκειν, ὅτι ἡ ἡμετέρα ψυχή διττάς ἔχει τάς δυνάμεις, τάς μέν γνωστικάς, τάς δέ ζωτικάς. Καί γνωστικαί μέν εἰσί νοῦς,διάνοια, δόξα, φαντασία, αἴσθησις, ζωτικαί δέ ἤγουν ὀρεκτικαί βούλησις καί προαίρεσις»[1]. Τό θέμα μας εἶναι οἱ γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς καί σ ̓ αὐτές θά ἐπικεντρώσουμε τήν προσοχή μας ἀφήνοντας κατά μέρος τίς ζωτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Στό ἀνωτέρω ἀπόσπασμα ἀπό τήν Ἔκδοσιν Ἀκριβή τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως τοῦ Δαμασκηνοῦ, παρατηροῦμε τρία πράγματα:
α) διάκριση νοῦ καί διανοίας, β) τόν ὅρο «διάνοια» ἀντί τοῦ ἀναμενομένου ὅρου «λόγος» καί γ) τήν πασιφανῆ ὁμοιότητα μέ τίς γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς κατά τόν Πλάτωνα, ὅπως ἐκτίθενται στήν Πολιτεία.
Ἄς ἐξετάσουμε τά τρία αὐτά ζητήματα:
α) σέ τί συνίσταται ἡ διάκριση νοῦ καί διανοίας στή γνωστική προσπέλαση τῆς ἀληθείας,
β) ἐάν οἱ ὅροι διάνοια, λόγος καί λογική εἶναι συνώνυμοι ἤ διακρίνονται μεταξύ τους νοηματικῶς καί τέλος
γ) τίς διαφορές καί ὁμοιότητες τῶν πλατωνικῶν καί χριστιανικῶν γνωστικῶν δυνάμεων στή λειτουργία των τῆς συλλήψεως καί διατυπώσεως τῆς ἀληθείας, δεδομένου ὅτι ἡ συγγένειά των εἶναι πασιφανής. 1. Ὁ ἅγιος Μᾶρκος ὁ ἀσκητής λέγει ὅτι ὑπάρχουν τρεῖς κινήσεις τοῦ νοῦ, ἡ παρά φύσιν, ἡ κατά φύσιν καί ἡ ὑπέρ φύσιν: «Τρεῖς εἰσι οἱ νοητοί τόποι, εἰς οὕς ὁ νοῦς ἐκ μεταβολῆς εἰσέρχεται· κατά φύσιν, ὑπέρ φύσιν καί παρά φύσιν. Καί ὅταν μέν εἰς τό κατά φύσιν εἰσέλθῃ, εὑρίσκει ἑαυτόν αἴτιον τῶν πονηρῶν λογισμῶν· καί ἐξομολογεῖται τῷ Θεῷ τάς ἁμαρτίας, ἐπιγινώσκων τάς αἰτίας τῶν παθῶν. Ὅταν δέ εἰς τό παρά φύσιν γένηται, ἐπιλανθάνεται τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ καί τοῖς ἀνθρώποις διαμάχεται ὡς ἀδικοῦσιν αὐτόν. ὅταν δέ εἰς τό ὑπέρ φύσιν ἀχθῇ, εὑρίσκει τούς καρπούς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, οὕς εἶπεν ὁ Ἀπόστολος, ἀγάπην, χαράν, εἰρήνην, καί τά ἑξῆς»[2]. Βλέπουμε λοιπόν ὅτι κατά τόν ὅσιο Μᾶρκο τόν ἀσκητή ἡ κατά φύση κίνηση τοῦ νοῦ εἶναι πρός τόν ἑαυτό του καί δι ̓ ἑαυτοῦ, ὅπως συμφώνως διδάσκουν καί ἄλλοι Πατέρες, πρός τόν Θεό· ἡ ὑπέρ φύση κίνηση τοῦ νοῦ εἶναι ἡ ἕνωσή του μέ τό Θεό καί ἡ μακαρία πλησμονή του μέ τούς καρπούς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐνῶ ἡ παρά φύσιν κίνηση εἶναι ἡ ἀπομάκρυνσή του ἀπό τό Θεό, ἡ λήθη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἐμπαθής προσκόλλησή του στούς ἀνθρώπους καί γενικά στά ὑλικά πράγματα. Ὁμοίως καί ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής διδάσκει: «Πάθος ἀγάπης ψεκτόν, τοῖς ὑλικοῖς πράγμασιν τόν νοῦν ἐνασχολεῖ. Πάθος ἀγάπης ἐπαινετόν, τοῖς θείοις αὐτόν συνδεσμεῖ. Εἴωθε γάρ ὁ νοῦς, ἐν οἷς χρονίζει πράγμασιν, ἐν αὐτοῖς πλατύνεσθαι· ἐν οἷς δέ πλατύνεται, ἐν αὐτοῖς καί τήν ἐπιθυμίαν καί τήν ἀγάπην τρέψαι· εἴτε ἐν τοῖς θείοις καί οἰκείοις καί νοητοῖς, εἴτε ἐν τοῖς τῆς σαρκός πράγμασί τε καί πάθεσιν»[3]. Ἔτσι λοιπόν μέ ὅσα ἀσχολεῖται ὁ νοῦς, μέ αὐτά εὐχαριστεῖται, εἴτε μέ τά θεῖα καί νοητά πού εἶναι οἰκεῖα σ ̓ αὐτόν εἴτε μέ τά σαρκικά πράγματα καί πάθη πού εἶναι ἀλλότρια πρός αὐτόν. Ἡ φυσική καί οἰκεία κίνηση τοῦ νοῦ εἶναι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ, ἡ ὅραση τοῦ θείου καί ἀκτίστου φωτός καί ἡ ἀρχετυπική γνώση τῆς δημιουργίας, ἡ γνώση τῶν ὄντων στήν καθαρά, πρωτόκτιστη κατάστασή των καί ὄχι στήν πεπτωκυῖα κατάστασή των, τήν ἀμαυρωθεῖσα ὑπό τῆς ἁμαρτίας καί πτώσεως, ἡ ὁποία ὀνομάζεται ὑπό τῶν Πατέρων ἄσφαλτος καί ἄπταιστος γνώση. Σχολιάζοντας ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής τήν τελεία κατάσταση τοῦ νοῦ τοῦ ἀνθρώπου γράφει: «Νοῦς ἐστι τέλειος ὁ διά πίστεως ἀληθοῦς τόν ὑπεράγνωστον ὑπεραγνώστως ὑπερεγνωκώς καί τῶν αὐτοῦ δημιουργημάτων τά καθόλου θεασάμενος»[4]. Πέρα λοιπόν ἀπό τήν ὑπεράγωστον γνώση τοῦ ὑπεραγνώστου Θεοῦ ὁ καθαρός καί τέλειος νοῦς ὁρᾷ καί τά καθόλου τῆς δημιουργίας, τουτέστι τούς ἀκτίστους λόγους τῶν ὄντων βάσει τῶν ὁποίων οὐσιώθησαν τά ὄντα καί ἔτσι ἀποκτᾶ τήν ἄσφαλτο, ἀρχετυπική γνώση τῶν ὄντων. Οἱ Πατέρες τονίζουν ὅτι γιά νά καθαρθεῖ ὁ νοῦς καί νά ἱκανωθεῖ νά θεᾶται τήν ἄκτιστο δόξα τοῦ Θεοῦ (ἡ ὁποία ὀνομάζεται στήν πατερική ὁρολογία μυστική θεολογία) καί νά ἀποκτήσει τήν ἄπταιστο, ἀρχετυπική γνώση τῶν ὄντων (ἡ ὁποία ὀνομάζεται φυσική φιλοσοφία), πρέπει νά καθαρθεῖ ἀπό τό μολυσμό τῶν ψεκτῶν παθῶν διά τῆς ἀσκήσεως, τουτέστι τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ, τῆς κτήσεως τῶν ἀρετῶν καί κυρίως διά τῆς νήψεως καί ἀδιαλείπτου προσευχῆς (ἡ ὁποία ὀνομάζεται πρακτική ἤ ἠθική φιλοσοφία). Ἰδιαιτέρα προσοχή δίδεται στήν ἀδιάλειπτο προσευχή καί στή νήψη, δηλ. τήν ἀδιάπτωτη προσοχή καί ἐγρήγορση τοῦ νοῦ, τήν ὀνομαζομένη ἄλλως στήν ἀσκητική ὁρολογία φυλακή καί τήρηση τοῦ νοῦ. Ὁ ἅγιος Μάξιμος προτρέπει τόν ἀσκητή νά χαλινώσει τό θυμικό τῆς ψυχῆς διά τῆς ἀγάπης, τό ἐπιθυμητικό διά τῆς ἐγκρατείας καί νά πτερώσει τό λογιστικό διά τῆς προσευχῆς «καί τό φῶς τοῦ νοῦ οὐκ ἀμαυροῦται ποτέ»[5]. Ὁ κατ’αὐτό τόν τρόπο κεκαρθαμένος νοῦς περιλάμπεται ὑπό τοῦ ἀκτίστου φωτός καί γενόμενος φωτοειδής ὁρᾶ τό ἄκτιστον φῶς τῆς θεότητος ἀποκτώντας πραγματική, ἀληθῆ γνώση τοῦ Θεοῦ. Χαρακτηριστικά γράφει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Ὁ δέ πᾶσαν τήν πρός τά κάτω σχέσιν τῆς οἰκείας ἀφελών ψυχῆς καί ἐκ πάντων ἀπολυθείς διά τῆς τῶν ἐντολῶν τηρήσεως καί τῆς ἐκ ταύτης ἀπαθείας, καί ὑπερβάς πᾶσαν γνωστικήν ἐνέργειαν δι ̓ ἐκτενοῦς καί εἰλικρινοῦς καί ἀΰλου προσευχῆς, κἀκεῖ δι ̓ ἑνώσεως ἀγνώστου καθ ̓ ὑπεροχήν περιλαμφθείς τῷ ἀπροσίτῳ, μόνος οὗτος, φῶς γεγονώς καί διά τοῦ φωτός θεώμενος καί φῶς ὁρῶν ἐν τῇ τοῦ φωτός ἐκείνου θέᾳ τε καί ἀπολαύσει, καί τό ὑπερφαές καί ἀπερινόητον ὄντως γινώσκων τοῦ Θεοῦ, οὐχ ὑπέρ τήν νοητικήν μόνην δύναμιν τοῦ νοῦ, τήν ἀνθρωπίνην ταύτην, δοξάζων τόν Θεόν − πολλά γάρ καί τῶν κτιστῶν ὑπέρ αὐτήν εἰσιν − ἀλλά καί ὑπέρ τήν ὑπερφυεστάτην ἕνωσιν ἐκείνην, δι ̓ ἧς μόνης τῶν νοητῶν ἐπέκεινα ὁ νοῦς ἑνοῦται “ἐν θειοτέρᾳ μιμήσει τῶν ὑπερουρανίων νόων”»[6]. Μετάφραση (Παναγιώτη Κ. Χρήστου): «Ὁ δέ ἀποκόψας πᾶσαν σχέσιν τῆς ψυχῆς πρός τά κάτω, ἀποσπασθείς ἀπό ὅλα διά τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν καί διά τῆς ἐξ αὐτῆς ἀπαθείας, ὑπερβάς πᾶσαν γνωστικήν ἐνέργειαν δι’ἐκτενοῦς, εἰλικρινοῦς καί ἀΰλου προσευχῆς καί ἐκεῖ περιλαμφθείς μέ τό ἀπρόσιτον φέγγος δι’ἀγνώστου ὑπεροχικῆς ἑνώσεως, μόνον αὐτός, γενόμενος φῶς, θεώμενος διά τοῦ φωτός καί φῶς βλέπων εἰς τήν θέαν καί ἀπόλαυσιν ἐκείνου τοῦ φωτός, γνωρίζει τό ὑπερφαές καί πράγματι ἀπερινόητον τοῦ Θεοῦ, θεωρῶν τοῦτον ὄχι μόνο ὑπεράνω τῆς νοητικῆς δυνάμεως τοῦ νοῦ, αὐτῆς τῆς ἀνθρωπίνης – διότι καί ἐκ τῶν κτιστῶν πολλά εἶναι ὑπεράνω αὐτῆς −, ἀλλά καί ὑπεράνω τῆς ὑπερφυεστάτης ἐκείνης ἑνώσεως, διά τῆς ὁποίας μόνον ἑνώνεται ὁ νοῦς μέ τά ἐπέκεινα τῶν νοητῶν “μέ θειοτέραν μίμησιν τῶν ὑπερουρανίων νόων”»[7]. Ὁ νοῦς λοιπόν εἶναι τό καθαρώτατον καί θεοειδέστερον μέρος τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς πού δέχεται τήν ἔλλαμψη τοῦ θείου φωτός καί ἡ διάνοια κατόπιν τή διατυπώνει σέ λογικές προτάσεις, τήν ἐννοιοποιεῖ λογικῶς.Μέ κανένα τρόπο στήν ὀρθόδοξο γνωσιοθεωρία δέν νοεῖται ἡ διάνοια,ἡ λογική ὥς τό γνωστικόν ὄργανον, ἔργο τοῦ ὁποίου εἶναι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶναι κατηγορηματικός: «Ὀφθαλμούς ψυχῆς ἀκούων αὐτῇ πείρᾳ γινώσκοντας τούς ἐπουρανίους θησαυρούς, μή τήν διάνοιαν νομίσῃς. Αὕτη γάρ καί τά αἰσθητά καί τά νοερά ἐπίσης διανοητά δι ̓ ἑαυτῆς ποιεῖ. Καθάπερ δέ ἥν οὔπω εἶδες πόλιν, εἰ διανοῇ περί αὐτῆς, οὐ τῷ διανοεῖσθαι ταύτην ἐν πείρᾳ γέγονας αὐτῆς οὕτω καί περί Θεοῦ καί τῶν θείων, οὐ τῷ διανοεῖσθαι ταῦτα καί θεολογεῖν ἐν πείρᾳ τούτων γίνῃ. Καί καθάπερ χρυσόν, εἰ μή αἰσθητῶς κτήσῃ καί αἰσθητῶς ἔχεις ταῖν χεροῖν καί αἰσθητῶς ὁρᾷς, κἄν μυριάκις νόημα χρυσοῦ ἐν διανοίᾳ λάβῃς, ἥκιστα κατέχεις ἤ ὁρᾷς ἤ κέκτησαι χρυσόν, οὕτω κἄν μυριάκις περί τῶν θείων θησαυρῶν διανοήσῃ, μή πάθῃς δέ τά θεῖα, μηδέ ἴδῃς τοῖς νοεροῖς καί ὑπεράνω τῆς διανοίας ὀφθαλμοῖς, οὔτε ὁρᾷς, οὔτε ἔχεις οὔτε κέκτησαί τι τῶν θείων ἀληθῶς. Νοεροῖς δέ εἶπον ὀφθαλμοῖς, ὡς αὐτοῖς ἐγγινομένης τῆς τοῦ Πνεύματος δυνάμεως, δι ̓ ἧς ὁρᾶται ταῦτα, ἐπεί καί ὑπέρ τούς νοερούς ὀφθαλμούς ἐστι τό πανίερον ἐκεῖνο θέαμα τοῦ θειοτάτου καί ὑπερφαοῦς φωτός»[8]. Μετάφραση (Παναγ. Χρήστου): «Ἀκούων δέ ὅτι ὀφθαλμοί τῆς ψυχῆς γνωρίζουν μέ τήν πεῖραν των τούς ἐπουρανίους θησαυρούς, μή νομίσῃς ὅτι πρόκειται διά τήν διάνοιαν. Διότι αὐτή καθιστᾷ μόνη της ἐξ ἴσου διανοητά καί τά αἰσθητά καί τά νοερά. Καθώς δέ ἄν διανοῆσαι περί μιᾶς πόλεως τήν ὁποίαν δέν εἶδες ἀκόμη, μέ τό νά διανοῆσαι αὐτήν δέν ἀπέκτησες πεῖραν περί αὐτῆς, οὕτω καί περί τοῦ Θεοῦ καί τῶν θείων, δέν ἀποκτᾷς πεῖραν αὐτῶν μέ τό νά διανοῆσαι καί θεολογεῖς ταῦτα. Καί ὅπως ὡς πρός τόν χρυσόν, ἐάν δέν τόν ἀποκτήσῃς αἰσθητῶς καί δέν τόν ἔχῃς αἰσθητῶς εἰς τάς χεῖρας καί δέν τόν βλέπῃς αἰσθητῶς, ἀκόμη καί ἄν λάβῃς εἰς τήν διάνοιαν μυριάκις ἔννοιαν χρυσοῦ, καθόλου δέν κατέχεις ἤ βλέπεις ἤ ἔχεις ἀποκτήσει χρυσόν, οὕτω καί ἄν μυριάκις διανοηθῇς περί τῶν θείων θησαυρῶν, ἀλλά δέν πάθῃς τά θεῖα καί δέν ἴδῃς μέ τούς νοερούς καί ὑπεράνω τῆς διανοίας ὀφθαλμούς, οὔτε βλέπεις οὔτε ἔχεις ἀποκτήσει κάτι ἀπό τά θεῖα ἀληθῶς. Εἶπα δέ μέ νοερούς ὀφθαλμούς, καθ’ὅσον ἐμφυτεύεται εἰς αὐτούς ἡ δύναμις τοῦ πνεύματος μέ τήν ὁποίαν βλέπονται ταῦτα, ἐπειδή τό πανίερον ἐκεῖνο θέαμα τοῦ θειοτάτου καί ὑπερφυοῦς φωτός εἶναι ὑπέρ τούς νοερούς ὀφθαλμούς»[9].
Μάλιστα ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς χρησιμοποιεῖ σκληρές ἐκφράσεις γι ̓ αὐτούς, πού ἔχοντες μόνο τό λογικό ὡς γνωστικό ὄργανο θεογνωσίας, προσπαθοῦν νά διδάξουν τούς ὄντως θεόπτες τά θεῖα: «Οἱ δέ τῷ μή παθεῖν τά θεῖα μηδ ̓ ἰδεῖν μηδαμῶς πιστεύοντες ὡς φῶς ὑπέρ φῶς ὁρᾶσθαι τόν Θεόν, ἀλλά λογικῶς μόνον θεωρεῖσθαι, τυφλοῖς ἐοίκασιν, οἵ τῆς τοῦ ἡλίου θέρμης μόνης ἀντιλαμβανόμενοι τοῖς ὁρῶσι ἀπιστοῦσι ὅτι καί φαιδρός ἐστιν ὁ ἥλιος. Εἰ δέ καί τούς ὁρῶντας οἱ τυφλοί μεταδιδάσκειν ἐγχειροῦσιν, ὡς οὐ φῶς ἐστιν ὁ ἐν αἰσθητοῖς φανότατος ἁπάντων ἥλιος, καταγέλαστοι μέν οὗτοι τοῖς αἰσθητῶς ὁρῶσιν ἔσονται. Ἐκεῖνοι δ ̓ οἱ τά παραπλήσια περί τόν τοῦ παντός ὑπεριδρυμένον ‘τῆς δικαιοσύνης ἥλιον’, οὐ παρά τῶν νοερῶς ὡς ἀληθῶς ὁρώντων μόνον, ἀλλά καί περί τῶν πιστευόντων τοῖς ὁρῶσι θρηνηθήσονται, μή μόνον τοῦ θεοῦ δι ̓ ὑπερβολήν τῆς περί ἡμᾶς ἀγαθότητος, ἐκ τοῦ πάντων ἐξῃρημένου καί ἀλήπτου καί ἀφθέγκτου, πρός τό νῷ μεθεκτόν τε καί θεωρητόν ἀοράτως συγκαταβαίνοντος καθ ̓ ὑπερούσιον ἑαυτοῦ δύναμιν ἀνεκφοίτητον, αὐτοί μένουσιν ἀνέραστοι πρός τό αὐτοπτικόν καί αὐτονόητον ἐκεῖνον ἔρωτα, ἀλλ ̓ ὅτι τοῖς πρός τό φῶς ἐκεῖνο χειραγωγοῖσι διά τῶν λόγων ὑπό φιλανθρωπίας ἁγίοις οὐκ ἐθέλοντες ἕπεσθαι, κατά κρημνῶν φέρουσιν ἑαυτούς καί συγκατασπᾶν ἐπιχειροῦσι τούς πειθομένους, ὡς ἄν δήπου κοινωνούς σχοῖεν ὅταν “ὡς πῦρ ἴδωσι” κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον “ὅν ὡς φῶς οὐκ ἐγνώρισαν”, οὐδέ ἐπίστευσαν»[10]. Μετάφραση (Παναγ. Χρήστου): «Ἐκεῖνοι δέ οἱ ὁποῖοι, ἐπειδή δέν ἔπαθον οὔτε εἶδον τά θεῖα, δέν πιστεύουν καθόλου ὅτι ὁ Θεός βλέπεται ὡς φῶς ὑπέρ φῶς, ἀλλά λογικῶς μόνον θεωρεῖται, ὁμοιάζουν μέ τυφλούς, οἱ ὁποῖοι ἀντιλαμβανόμενοι μόνον τήν θέρμην τοῦ ἡλίου, ἀπιστοῦν εἰς τούς βλέποντας ὅτι καί ὁ ἥλιος εἶναι φαιδρός.Ἐάν δέ οἱ τυφλοί ἐπιχειροῦν νά δασκαλεύουν τούς βλέποντας, ὅτι δέν εἶναι φῶς ὁ λαμπρότατος ὅλων τῶν αἰσθητῶν ἥλιος, αὐτοί θά γίνουν καταγέλαστοι εἰς τούς αἰσθητῶς βλέποντας. Ἐκεῖνοι δέ, οἱ ὁποῖοι πάσχουν τά παρόμοια, σχετικῶς μέ τόν ὑπερκείμενον τοῦ παντός “ἥλιον τῆς δικαιοσύνης”, θά θρηνηθοῦν ὄχι μόνον ἀπό τούς πράγματι βλέποντας νοερῶς, ἀλλά καί ἀπό τούς πιστεύοντας εἰς τούς βλέποντας. Θά θρηνηθοῦν μάλιστα ὄχι μόνον διότι, ἐνῷ ὁ Θεός ἀπό ὑπερβολήν τῆς πρός ἡμᾶς ἀγαθότητος συγκαταβαίνει ἀπό τό ἐξηρημένον ἀπό ὅλα καί ἀκατάληπτον καί ἀνέκφραστον πρός τό μεθεκτόν καί ἀοράτως θεωρητόν ἀπό τόν νοῦν κατά ὑπερούσιον ἀφανῆ δύναμίν του, αὐτοί μένουν ἀνέραστοι πρός τόν ὁλοφάνερον καί αὐτονόητον ἐκεῖνον ἔρωτα, ἀλλά καί διότι, μή θέλοντες νά ἀκολουθήσουν τούς ἁγίους οἱ ὁποῖοι ἀπό φιλανθρωπίαν χειραγωγοῦν διά τῶν λόγων πρός τό φῶς ἐκεῖνο, φέρουν ἑαυτούς κατά κρημνῶν καί ἐπιχειροῦν νά συμπαρασύρουν τούς ὑπακούοντας εἰς αὐτούς, ὥστε νά ἔχουν ὁπωσδήποτε συντρόφους ὅταν “ἴδουν ὡς πῦρ” κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον “αὐτόν τόν ὁποῖον δέν γνώρισαν ὡς φῶς”οὔτε ἐπιστευσαν»[11].
Ἔργο τῆς διανοίας, τοῦ λόγου εἶναι νά ἐκφράζει σέ λογικά ἀρθρωμένες προτάσεις τήν ἐμπειρία τοῦ νοῦ, ἔργο τοῦ ὁποίου εἶναι ἡ καθαρά ὅραση, γνώση τοῦ Θεοῦ καί τῶν δημιουργημάτων. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής διδάσκει: «Νοῦς μέν καθαρός, ὀρθά βλέπει τά πράγματα. Λόγος δέ γεγυμνασμένος, ὑπ ̓ ὅψιν ἄγει τά ὁραθέντα»[12]. Ὁ Σεβασμιώτατος π. Ἱερόθεος Βλάχος πραγματευόμενος συναφῆ θέματα γράφει σχετικά: «ὁ νοῦς ἔχει σχέση μέ τόν Θεό, δέχεται τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, στόν νοῦ ἀποκαλύπτεται ὁ Θεός, ἡ δέ λογική, ὡς ἐνέργεια, εἶναι ἐκείνη πού διατυπώνει καί ἐκφράζει τίς ἐμπειρίες τοῦ νοῦ»[13]. Ἀπό τίς μέχρι αὐτοῦ τοῦ σημείου ἀναλύσεις πιστεύουμε ὅτι κατέστη καταληπτή ἡ διάκριση νοῦ καί διανοίας ἤ λόγου καί ὁ χαρακτηρισμός τῆς ψυχῆς ὡς νοερᾶς καί λογικῆς πού ἀναφερθήκαμε στήν ἀρχή. Ἐπίσης μέχρι τώρα ἐχρησιμοποιούσαμε ἐναλλακτικῶς καί ἀδιακρίτως τούς ὅρους διάνοια καί λόγος, Μένει νά διασαφηνίσουμε τήν διαφορά τους. 2. Ἄς ἐξετάσουμε τώρα τούς ὅρους διάνοια καί λόγος. Γενικῶς εἰπεῖν διάνοια εἶναι ἡ γνωστική δύναμη τῆς ψυχῆς πού ἐννοιοποιεῖ, ἀρθρώνει λογικά τίς ἐμπειρίες τοῦ νοῦ. Βέβαια στόν μεταπτωτικό ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος ἀπώλεσε τήν κοινωνία μέ τό Θεό, ὁ νοῦς σκοτίζεται καί νεκρώνεται, ἐνῶ ἡ διάνοια αὐτονομεῖται καί ἀπολυτοποιεῖται, ἀποβαίνουσα ἡ κυρίαρχη γνωστική δύναμη τοῦ ἀνθρώπου. Ἄς δοῦμε τώρα τόν ὁρισμό τοῦ λόγου, πού δίδει ὁ Δαμασκηνός: «Πάλιν δέ διαιρεῖται τό λογικόν τῆς ψυχῆς εἴς τε τόν ἐνδιάθετον λόγον καί τόν προφορικόν. Ἔστι δέ ἐνδιάθετος μέν λόγος κίνημα ψυχῆς ἐν τῷ διαλογιστικῷ γινόμενον ἄνευ τινός ἐκφωνήσεως· ὅθεν πολλάκις σιωπῶντες λόγον ὅλον παρ ̓ ἑαυτοῖς διεξερχόμεθα καί ἐν τοῖς ὀνείροις διαλεγόμεθα. Κατά τοῦτο δέ μάλιστα λογικοί πάντες ἐσμέν· καί γάρ οἱ ἐκ γενετῆς κωφοί ἤ οἱ διά τι νόσημα ἤ πάθος τήν φωνήν ἀποβαλόντες οὐδέν ἧττον λογικοί εἰσιν. Ὁ δέ προφορικός λόγος ἐν τῇ φωνῇ καί ταῖς διαλέκτοις τήν ἐνέργειαν ἔχει, ἤγουν ὁ διά γλώσσης καί στόματος προφερόμενος λόγος· διό καί προφορικός λέγεται. Ἔστι δέ καί ἄγγελος νοήματος. Κατά τοῦτο καί λαλητικοί λεγόμεθα»[14]. Ὁ λόγος διαιρεῖται στόν ἐσωτερικό, ἐνδιάθετο λόγο καί στόν ἐξωτερικό, προφορικό λόγο. Ὁ ἐνδιάθετος λόγος, γενικῶς εἰπεῖν, εἶναι ἡ σκέψη τοῦ ἀνθρώπου, ἡ σκεπτική του ἱκανότητα, ἐνῶ ὁ προφορικός λόγος εἶναι ἡ λαλιά τοῦ ἀνθρώπου, ἡ λαλητική του ἱκανότητα. Ἡ σκέψη ὅμως τοῦ ἀνθρώπου εἶναι λογικά ἀρθρωμένη, ὅπως βέβαια καί ἡ λαλητική της ἐξωτερίκευση. Ὑπ ̓ αὐτή τήν ἔννοια λόγος καί διάνοια εἶναι νοηματικῶς παραπλήσιοι.Γενικῶς σημαίνουν τήν ἀνθρώπινη ἱκανότητα τοῦ σκέπτεσθαι λογικῶς, τοῦ διανοεῖσθαι, καί φυσικά τοῦ διατυπώνειν λεκτικῶς τήν ἱκανότητα αὐτή. Στό σημεῖο αὐτό κρίνουμε ἀναγκαῖο νά σταθοῦμε λίγο περισσότερο σ ̓ αὐτό πού κάναμε νύξη ἀνωτέρω. Μετά τήν πτώση καί στόν ἐν πεπτωκυῖα καταστάσει διατελοῦντα ἄνθρωπο, ὁ νοῦς χάνει τήν θεοπτία καί τήν καθαρά καί ἀρχετυπική ὅραση τῆς κτίσεως, χάνει μέ ἄλλα λόγια τήν θεωρία τοῦ Θεοῦ καί τῶν ἀκτίστων λόγων τῶν ὄντων, νεκροῦται, σκοτίζεται, ὑποτάσσεται στή διάνοια καί τό λογικόν, τά ὁποῖα μέ τή σειρά τους αὐτονομοῦνται, ἀπολυτοποιοῦνται καί ἀποβαίνουν οἱ μοναδικές γνωστικές δυνάμεις θεογνωσίας, κοσμογνωσίας καί ἀνθρωπογνωσίας. Ὅλη ἡ ὀρθόδοξος ἀσκητική ἀγωγή ἀποβλέπει στήν ζωοποίηση καί φωτισμό τοῦ νοῦ, στήν ἀπελευθέρωση του ὄχι μόνο ἀπό τά πάθη ἀλλά καί ἀπό τή λογική καί τήν πάνω σ ̓ αὐτήν ἑδραζομένη ἰδίαν γνώμη. Ὅθεν καί ἡ ὑπακοή ἀποτελεῖ τήν κορυφαία ἀρετή τῆς μοναστικῆς πολιτείας, ἀφοῦ κατ ̓ οὐσίαν ἀποβλέπει στή θεραπεία τοῦ αὐτονομημένου καί ἐμπεπλησμένου ἑωσφορικῆς ὑπερηφανείας λογικοῦ καί τήν ἐξ αὐτοῦ ἀπορρέουσα ἰδίαν γνώμην καί τήν ἐπαναφορά των στή ὀρθή θέση τους. Ἐπίσης μία σοβαρή διατάραξη τῆς σωστῆς καί φυσικῆς ἱεραρχίας τῶν γνωστικῶν δυνάμεων εἶναι ἡ ὑποταγή τῆς λογικῆς, ὁλική ἤ μερική στήν φαντασία, ὁπότε ἔχουμε τήν ἐμφάνιση ψυχολογικῶν προβλημάτων. Γενικῶς στήν μεταπτωτική κατάσταση ὁ ἄνθρωπος σκέπτεται, διανοεῖται, ἐπιθυμεῖ καί συναισθάνεται κατά τρόπον σφαλερό. Ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος γράφει συναφῶς (μετάφραση ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου): «Διατί ἀπό τόν καιρόν τῆς παραβάσεως τοῦ Ἀδάμ διεφθάρησαν ὅλαις ἡ φυσικαῖς δύναμες τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, ἤγουν ὁ νοῦς, ἡ διάνοια, ἡ δόξα, ἡ φαντασία καί ἡ αἴσθησις. Εἰς τάς ὁποίας δυνάμεις θεωροῦνται τά τρία μέρη τῆς ψυχῆς, ἤγουν τό λογιστικόν, τό θυμικόν καί τό ἐπιθυμητικόν. Καί διά τοῦτο δύναται ὁ ἄνθρωπος νά συλλογίζεται, ὅμως ἀσθενεῖ, καί δέν ἠμπορεῖ νά συλλογίζεται ὀρθά. Δύναται νά ἐπιθυμῇ, ἀμή ἐπιθυμεῖ ἀνοήτως. Δύναται νά θυμώνεται, πλήν θυμώνεται ἀλόγως. Καί διά ταύτην τήν αἰτίαν, καί ἐκεῖνα ὁποῦ νοεῖ, καί ἐκεῖνα ὁποῦ συλλογίζεται, καί ἐκεῖνα ὁποῦ δοξάζει (=ἐκεῖνα γιά τά ὁποῖα ἔχει γνώμη), καί φρονεῖ, ἀκόμι καί ἐκεῖνα ὁποῦ φαντάζεται, καί ἐκεῖνα ὁποῦ αἰσθάνεται, ὅλα αὐτά εἶναι στραβά, καί λοξά, καί σφαλερά».[15]
3. Ἐρχόμαστε τώρα νά ἐξετάσουμε σέ ἁδρές γραμμές τίς διαφορές καί ὁμοιότητες τῶν πλατωνικῶν καί χριστιανικῶν γνωστικῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς. Κατ ̓ ἀρχήν τήν ἴδια διάκριση νοῦ καί διανοίας παρουσιάζει καί ἡ πλατωνική γνωσιολογία. Στήν Πλάτωνος, Πολιτεία ΣΤ, 511d–e βλέπουμε: «Διάνοιαν δέ καλεῖν μοι δοκεῖς τήν τῶν γεωμετρικῶν τε καί τήν τῶν τοιούτων ἕξιν ἀλλ ̓ οὐ νοῦν, ὡς μεταξύ τι δόξης τε καί νοῦ τήν διάνοιαν οὖσαν. Ἱκανώτατα, ἦν δ ̓ ἐγώ, ἀπεδέξω. Καί μοι ἐπί τοῖς τέτταρσι τμήμασι τέτταρα ταῦτα παθήματα ἐν τῇ ψυχῇ γιγνόμενα λαβέ, νόησιν μεν ἐπί τῷ ἀνωτάτω, διάνοιαν δέ ἐπί τῷ δευτέρῳ τῷ τρίτῳ δέ πίστιν ἀπόδος καί τῷ τελευταίῳ εἰκασίαν…».Μετάφραση (Κ.Δ.Γεωργούλη): «Ἔχω λοιπόν τήν ἐντύπωση ὅτι τή δύναμη πού χειρίζονται οἱ γεωμέτρες καί οἱ ἐπιστήμονες οἱ ἀσχολούμενοι μέ τίς παρόμοιες ἐπιστῆμες τήν ὀνομάζεις διάνοια καί ὄχι νοῦ, φρονόντας ὅτι κατέχει διάμεση θέση ἀνάμεσα στή δόξα καί στό νοῦ. Εἶμαι ὑπερβολικά ἱκανοποιημένος, εἶπα ἐγώ, μέ τήν ἀντίληψή σου. Ἀντίστοιχα λοιπόν σέ καθένα ἀπό τά τέσσερα τμήματα βάλε καί ἕνα ἀπό τά ἀκόλουθα φαινόμενα πού συμβαίνουν μέσα στήν ἀνθρώπινη ψυχή, ἀπέναντι στό ἀνώτατο τμῆμα τή νόηση, ἀπέναντι στό δεύτερο τή διάνοια, ἀπέναντι στό τρίτο τήν πίστη καί στό τέταρτο τήν εἰκασία…».16Ἀπό τό χωρίο αὐτό τῆς Πολιτείας τοῦ Πλάτωνος διαπιστώνουμε τή διάκριση νοῦ καί διανοίας πού κάνει ὁ Πλάτων, ὡσαύτως καί τήν ἀντιστοιχία τῆς γνωστικῆς λειτουργίας τους στήν ὀντολογική κλίμακα[17]. Ἡ διάνοια κεῖται μεταξύ νοήσεως/ἐπιστήμης καί δόξης/γνώμης. Ἡ δόξα περιλαμβάνει τήν πίστιν καί τήν εἰκαίαν. Στή Πλάτωνος, Πολιτεία Ζ, 534 a διαβάζουμε: «Ἀρκέσει οὖν, ἦν δ ̓ ἐγώ, ὥσπερ τό πρότερον, τήν μέν πρώτην μοῖραν ἐπιστήμην λαλεῖν, δευτέραν διάνοιαν, τρίτην πίστιν καί εἰκασίαν τετάρτην· καί συναμφότερα μέν ταῦτα δόξαν, συναμφότερα δέ ἐκεῖνα νόησιν…». Μετάφραση (Κ.Δ. Γεωργούλη): «Εἶμαι λοιπόν τῆς γνώμης, εἶπα ἐγώ, νά κάνωμε ὅ,τι καί πρωτύτερα καί νά ὀνομάζωμε τό πρῶτο τμῆμα ἐπιστήμη, τό δεύτερο διάνοια, τό τρίτο πίστη καί εἰκασία τό τέταρτο· τά δύο τελευταῖα μαζί παρμένα ἀποτελοῦν τή δόξα, τά δύο πρῶτα μαζί παρμένα τή νόηση…»[18]. Ὁ Πλάτων δέχεται ὅτι οἱ γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ αἴσθηση, ἡ δόξα, ἡ διάνοια καί ὁ νοῦς. Μέ τήν αἴσθηση ἡ ψυχή ἐπικοινωνεῖ μέ τόν αἰσθητό, ἐξωτερικό κόσμο[19]. Ἡ δόξα σημαίνει τή γνώμη χωρίς λογική θεμελίωση. Ἀναφέρεται καί αὐτή στόν αἰσθητό, μεταβαλλόμενο κόσμο, ἀφοῦ τά αἰσθητά ὄντα εἶναι δοξαστά[20]. Ἡ διάνοια εἶναι ὅρος πού χρησιμοποιεῖ ὁ Πλάτων γιά νά δηλώσει κυρίως τήν μαθηματική ἐπιστήμη, ἡ ὁποία ἀφορμωμένη ἀπό γενικά ἀξιώματα συνάγει μερικώτερα πορίσματα. Κατ ̓ ἐπέκταση ὁ ὅρος διάνοια σημαίνει τό σύνολο τῶν ἐπιστημῶν, πού κινοῦνται παραγωγικῶς, δηλαδή ἀπό γενικές θέσεις σέ ἐπί μέρους διαπιστώσεις. Ὁ χῶρος τῶν μαθηματικῶν εἶναι ὑπεραισθητός, δέν συγκαταλέγεται στό χῶρο τῆς αἰσθητηριακῆς ἐμπειρίας[21]. Ἡ ἀνώτατη γνωστική δύναμη εἶναι ὁ νοῦς − τό ὀπτικόν τῆς ψυχῆς[22]. Ὁ νοῦς θεᾶται τίς ἰδέες, τά ἀνώτατα γένη τῶν ὄντων καί κυρίως τήν ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, τήν ὁποία ὁ φιλόσοφος μπορεῖ νά καταστήσει κοινωνήσιμη στούς ἄλλους ἀνθρώπους καί ὑλοποιήσιμη στήν κοινωνία[23].Φυσικά οἱ ἰδέες ἀνήκουν στόν αἰώνιο, ἀμετάβλητο νοητό τόπο.Ἔτσι λοιπόν συνοψίζοντας λέγουμε ὅτι ἡ αἴσθηση καί ἡ δόξα ἀναφέρονται στόν αἰσθητό κόσμο, ὁ νοῦς στό νοητό καί ἡ διάνοια στό μέσον τι μεταξύ αἰσθητοῦ καί νοητοῦ. Ὅπως γράφει ὁ καθ. Κωνσταντῖνος Βουδούρης «Ἡ νόησις εἶναι ἡ ἀνωτάτη γνωστική δύναμη τῆς ψυχῆς· αὐτή ἀσχολεῖται μέ τίς ἰδέες, τήν μεταξύ τῶν ἰδεῶν σχέση καί τή σχέση τῆς ἰδέας τοῦ ἀγαθοῦ (ἡ ὁποία εἶναι ἀρχή ἀνυπόθετος, ἀρχή τοῦ παντός−Πολ. 511 b 6-7) πρός τίς ἄλλες ἰδέες. Ὁ κατάλληλος τρόπος κατανοήσεως τῶν ἰδεῶν καί μεθοδολογικῆς ζητήσεως περί αὐτῶν ὀνομάζεται “ἐπιστήμη τοῦ διαλέγεσθαι” (Πολ. 511c 5)· εἶναι ἡ διαλεκτική μέθοδος, ἡ ὁποία ἐκτίθεται στήν Πολιτεία… Περί τῶν ἰδεῶν ἀσχολεῖται ὁ διαλεκτικός, ὅστις εἶναι ἀνώτερος τοῦ μαθηματικοῦ»[24]. Οἱ διαφορές ἐντοπίζονται βασικά στά ἑξῆς τρία σημεῖα: Α. Τό πλατωνικό ὀντολογικό ζεῦγος αἰσθητό – νοητό ἀντικαθίσταται ἀπό τό χριστιανικό ὀντολογικό ζεῦγος κτιστό – ἄκτιστο. Ὁ πλατωνικός νοῦς θεᾶται τό νοητό φῶς τῆς ἰδέας τοῦ ἀγαθοῦ, ἐνῶ ὁ χριστιανικός νοῦς θεᾶται τό ἄκτιστον φῶς τῆς θεότητος καί τούς ἀκτίστους λόγους τῶν ὄντων.Ἀπό τήν χριστιανική πατερική σκοπιά ἐξετάζοντες αὐτή τήν ἀντίστιξη ἔχουμε νά παρατηρήσουμε δύο πράγματα: πρῶτον οὔτε τό νοητό – ὑπεραισθητό εἶναι κατ ̓ ἀνάγκην, ἀξιολογούμενο ὀντολογικῶς καί ἠθικῶς καλό καί ἀνώτερο τοῦ αἰσθητοῦ (πχ Σατανᾶς) οὔτε τό ὑλικό _ αἰσθητό κατ ̓ ἀνάγκην ὑποδεέστερο τοῦ νοητοῦ (πχ τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ).Δεύτερον ὁ κτιστός ἄνθρωπος ἀποκτᾶ κατά χάριν ἄκτιστα ὄργανα πρός γνώση τῆς ἀκτίστου δόξης τοῦ Θεοῦ, γενόμενος ὁ ἴδιος ἄκτιστος κατά χάριν. Ἐπί τοῦ προκειμένου γράφει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Κατά γάρ τόν θεῖον Μάξιμον “ὁ τοῦ ἀεί εὖ εἶναι λόγος κατά χάριν τοῖς ἀξίοις παραγίνεται τόν θεόν ἐπιφερόμενος, τόν πάσης ἀρχῆς καί τέλους κατά φύσιν ἀνώτερον, ποιοῦντα τούς ἀρχήν ἔχοντας κατά φύσιν καί τέλος ἀνάρχους κατά χάριν καί ἀτελευτήτους”, ἐπεί καί ὁ μέγας Παῦλος, τήν χρονικήν μηκέτι ζῶν ζωήν, καί ὁ Μελχισεδέκ “οὔτε ἀρχήν ἡμερῶν οὔτε ζωῆς τέλος ἔσχεν”, οὐ διά τήν φύσιν τήν κτιστήν, δι ̓ ἥν τοῦ εἶναι ἤρξατο καί ἔληξεν, ἀλλά διά τήν χάριν τήν θείαν καί ἄκτιστον καί ἀεί οὖσαν ὑπέρ πᾶσαν φύσιν καί χρόνον ἐκ τοῦ ἀεί ὄντος θεοῦ. Κτιστός οὖν ἧν ὁ Παῦλος μόνον μέχρις ἄν ἔζη τήν προστάγματι θεοῦ ἐξ οὐκ ὄντων γεγονυῖαν ζωήν· ὅτε δέ μή ταύτην ἔζη, ἀλλά τήν ἐνοικήσει τοῦ θεοῦ προσγενομένην, ἄκτιστος γέγονε τῇ χάριτι, καθά καί ὁ Μελχισεδέκ καί πᾶς ὁ ζῶντα καί ἐνεργοῦντα μόνον τόν θεοῦ λόγον ἐν ἑαυτῷ κτησάμενον»[25]. Μετάφραση (Παναγ. Κ. Χρήστου): «Διότι κατά τόν θεῖον Μάξιμον “ὁ Λόγος τοῦ πάντοτε εὖ εἶναι φθάνει κατά χάριν εἰς τούς ἀξίους φέρων μαζί τόν Θεόν, τόν κατά φύσιν ἀνώτερον πάσης ἀρχῆς καί τέλους, τόν καθιστῶντα τούς ἔχοντας καί τέλος κατά φύσιν ἀνάρχους κατά χάριν καί ἀτελευτήτους”. Οὕτω καί ὁ μέγας Παῦλος, μή ζῶν πλέον τήν ἔγχρονον ζωήν, ἀλλά “τήν θείαν καί ἀΐδιον τοῦ ἐνοικήσαντος Λόγου” ἔγινε κατά χάριν ἄναρχος καί ἀτελεύτητος καί ὁ Μελχισεδέκ “δέν εἶχεν οὔτε ἀρχήν ἡμερῶν οὔτε τέλος”, ὄχι ἐξ αἰτίας τῆς κτιστῆς φύσεως, διά τῆς ὁποίας ἤρχισε καί ἐτελείωσε τήν ὕπαρξίν του, ἀλλά ἐξ αἰτίας τῆς θείας καί ἀκτίστου χάριτος, ἡ ὁποία εἶναι διαπαντός ὑπέρ πᾶσαν φύσιν καί χρόνον ἐκ τοῦ πάντοτε ὑπάρχοντος Θεοῦ. Κτιστός λοιπόν ἦτο ὁ Παῦλος μόνον μέχρις ὅτου ἔζη τήν κατά πρόσταγμα Θεοῦ γενομένην ἐξ οὐκ ὄντων ζωήν· ὅταν δέ δέν ἔζη αὐτήν, ἀλλά τήν ἐπιγενομένην διά τῆς ἐνοικήσεως τοῦ Θεοῦ, ἔγινεν ἄκτιστος κατά χάριν, καθώς ὁ Μελχισεδέκ καί πᾶς ὅστις ἀπέκτησε μέσα του ζῶντα καί ἐνεργοῦντα μόνον τόν Λόγον τοῦ Θεοῦ[26]»
Β. Ὁ πλατωνικός νοῦς καθίσταται ἱκανός νά θεαθεῖ τήν ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, τήν «ἐπέκεινα οὐσίας», καί τίς λοιπές νοητές ἰδέες διά τῶν μαθηματικῶν καί κυρίως τῆς διαλεκτικῆς (χωρίς βεβαίως ὁ Πλάτων νά παραθεωρεῖ τήν ἠθική ἱκάνωση διά τῆς ἀρετῆς τῆς σοφίας,- ἀλλά πάντως ἡ προτεραιότητα δίδεται στή γνωστική ἱκάνωση). Ὁ χριστιανικός νοῦς καθίσταται ἱκανός νά θεαθεῖ τό ἄκτιστο φῶς διά τῆς ἀσκήσεως, τῆς προσευχῆς καί τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ.Ἡ προτεραιότητα δίδεται στή κάθαρση ἀπό τά ψεκτά πάθη, δηλαδή στήν ἠθική ἱκάνωση, ἐνῶ ἡ γνωστική ἱκάνωση, νοουμένη ὡς θησαυρισμός παντοίων γνώσεων ἀναφερομένων στήν κτιστή περιοχή τοῦ ὄντος, δέν θεωρεῖται ἀναγκαία. Μέ ἄλλα λόγια ὁ χριστιανισμός δέν θεωρεῖ ὡς ἀπαραίτητη προϋπόθεση τῆς ἐλλάμψεως τοῦ ἀκτίστου φωτός στόν ἀνθρώπινο νοῦ, τόν ἐφοδιασμό αὐτοῦ – τοῦ νοῦ – μέ μαθηματικές γνώσεις καί παντοῖες ἐπιστῆμες, ἀλλά τήν τήρηση τῶν λογισμῶν, τή νήψη καί τήν ἀδιάλειπτη προσευχή, συνοδευόμενες βέβαια μέ τήν τήρηση τῶν εὐαγγελικῶν ἐντολῶν καί τή συμμετοχή στά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας. Συναφῶς ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς γράφει: «Οὐκοῦν τούτου παντός μᾶλλον ἐπιμελητέον καί τῆς ἁμαρτίας ἀφεκτέον καί τόν νόμον τῶν ἐντολῶν διά πράξεως ἀναγνωστέον καί ἀρετῆς πάσης ἀνθεκτέον καί δι ̓ εὐχῆς καί θεωρίας ἀληθοῦς ἐπανιτέον πρός τόν Θεόν, τόν βουλόμενον τό τε κατ ̓ εἰκόνα καί τήν ἀληθογνωσίαν σχεῖν. Καθαρότητος γάρ ἄνευ, κἄν μάθῃς τήν ἀπό Ἀδάμ μέχρι συντελείας φυσικήν φιλοσοφίαν, μωρός οὐδέν ἧττον, ὅτι μή καί μᾶλλον ἔσῃ ἤ σοφός· ἐκείνης δέ ἄνευ, καθαρθείς ἀπό τῶν πονηρῶν ἠθῶν καί δογμάτων ἀπαλλάξας τήν ψυχήν, τήν νικῷσαν τόν κόσμον σοφίαν τοῦ Θεοῦ κτήσῃ καί ‘τῷ μόνῳ σοφῷ Θεῷ’ συνδιαιωνίσεις ἀγαλλόμενος»27. Μετάφραση (Παναγ. Χρήστου): «Ἑπομένως ὁ θέλων νά λάβῃ τό κατ’εἰκόνα σῶον καί τήν ἀληθογνωσίαν πρέπει νά ἐπιμελῆται τοῦ διορατικοῦ περισσότερον ἀπό κάθε ἄλλο καί νά ἀπέχῃ ἀπό τήν ἁμαρτίαν, νά ἀναγινώσκῃ τόν νόμον τῶν ἐντολῶν διά πράξεως καί ν’ἀποκτήσῃ κάθε ἀρετήν, νά ἐπιστρέψῃ πρός τόν Θεόν διά προσευχῆς καί ἀληθινῆς θεωρίας. Διότι χωρίς καθαρότητα, ἀκόμη καί ἄν μάθῃς τήν φυσικήν φιλοσοφίαν ἀπό τοῦ Ἀδάμ μέχρι τῆς συντελείας, θά εἶσαι ὄχι ὀλιγώτερον μωρός παρά σοφός, ἄν ὄχι καί πρισσότερον· χωρίς ἐκείνην δέ, ἀφοῦ καθαρθῇς καί ἀπαλλάξῃς τήν ψυχήν ἀπό τά πονηρά ἤθη καί δόγματα, θά ἀποκτήσῃς τήν σοφίαν τοῦ Θεοῦ ἡ ὁποία νικᾷ τόν κόσμον καί θά συμβιώσῃς αἰωνίως μέ “τόν μόνο σοφόν, τόν Θεόν” ἀγαλλόμενος»[28].
Χαρακτηριστικά ὁ ἀββᾶς Ἀρσένιος συνήθιζε νά ρωτᾶ γιά τούς λογισμούς διακριτικό Γέροντα πού ὅμως ἦταν ἀγροῖκος, ἀγράμματος καί ἀμόρφωτος. Καί ἕνας ἄλλος ἀδελφός τόν ρώτησε. «Πῶς ἐσύ ἀββᾶ Ἀρσένιε πού γνωρίζεις τή Ρωμαϊκή καί Ἑλληνική παιδεία ρωτᾶς γιά τούς λογισμούς σου αὐτόν τόν ἀγροῖκο; Καί ὁ Ἀρσένιος ἀπήντησε: τήν μέν Ρωμαϊκή καί Ἑλληνικήν ἐπίσταμαι παίδευσιν, τόν δέ ἀλφάβητον τοῦ ἀγροίκου τούτου οὔπω μεμάθηκα»[29]. Γ. Στόν Πλατωνισμό ἀποκλειστικό, ὄχι κἄν κύριο, βάρος ἔχει ἡ ἀνθρώπινη προσπάθεια πρός ἀναγωγή τοῦ νοῦ στή νοητή θεωρία, ἐνῶ στόν χριστιανισμό τό κύριο βάρος ἔχει ὄχι ὁ ἀνθρώπινος ἀλλ ̓ ὁ θεῖος παράγων, ἡ θεία χάρις, χωρίς βέβαια νά μή λαμβάνεται ὑπ ̓ ὄψιν καί ἡ ἀνθρώπινη προσπάθεια, ἡ ἀνθρώπινη συνεργεία. Ἡ ἀνθρώπινη προσπάθεια εἶναι ἀναγκαία μέν ἀλλ ̓ ὄχι ἀποκλειστικῆς ἐξαρτήσεως ἀπό αὐτήν ἡ θέα τοῦ Θεοῦ. Τήν πρωτοβουλία ἐξάπαντος ἔχει ὁ Θεός. Ἐπί πλέον στόν πλατωνισμό ἡ ἱκανότητα τοῦ νοῦ νά θεᾶται τό νοητό φῶς εἶναι κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον μόνιμη, ἀφοῦ ἀπό τόν ἄνθρωπο ἐξαρτᾶται ἀποκλειστικά ἡ τοιαύτη ἱκάνωση. Στόν χριστιανισμό ὅμως ἡ ἔλλαμψη τοῦ νοῦ τοῦ θεόπτου γίνεται ὅποτε καί ὅσο θέλει ὁ Θεός. Βέβαια ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς κάνει λόγο καί γιά διαρκῆ θέα τοῦ ἀκτίστου φωτός, ὅμως τό πᾶν ἐξαρτᾶται ἀπό τόν δωρεοδότη Θεό. Δυνατόν καί σύνηθες θἄλεγα στήν ἀσκητική γραμματεία ἡ θεία φωτοφάνεια νά μή εἶναι συνεχής ἀλλά περιστασιακή, ἐξαρτωμένη ἐξάπαντος ἀπό τή θέληση τοῦ Θεοῦ καί οὐδέποτε νοουμένη ὡς μία ἐγγενής ἱκανότητα τοῦ ἀνθρώπου, ἀποκτηθεῖσα διά τῆς ἀσκήσεως. Τό πᾶν, ὅπως λέγεται στήν ἀσκητική γραμματεία, ἐξαρτᾶται ἀπό τό θέλημα καί τήν εὐδοκία τοῦ Θεοῦ καί ὄχι ἀπό τό θέλημα τοῦ ἀνθρώπου. «Οὐ τοῦ θέλοντος οὐδέ τοῦ τρέχοντος, ἀλλά τοῦ ἐλεοῦντος Θεοῦ» (Ρωμ. 9,16). Συμπερασματικά ὁ ἅγιος γνωρίζει τόσο, ὅσο τοῦ ἀποκαλύπτει ὁ Θεός.
Η ζωγραφική παράσταση που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Ιωάννη Μητράκα.
Οἱ γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς κατά τήν Πατερική διανόηση | Αντίφωνο (antifono.gr)
Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΟΥΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ.ΤΟ ΝΟΗΤΟ ΦΩΣ ΕΙΝΑΙ ΚΤΙΣΤΟ. Η ΟΔΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΘΕΑ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ. Η ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΥΠΑΚΟΗ ΣΤΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΕΑΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. ΕΙΝΑΙ ΛΙΓΟΣΤΟΙ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ. ΣΗΜΕΡΑ ΔΙΑΘΕΤΟΥΜΕ ΜΟΝΟ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΛΕΤΗ.
Σημειώσεις1 Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως λστ´ 30-31, ἔκδ. B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 88-89
2 Ὁσίου Μάρκου τοῦ Ἀσκητοῦ, Περί τῶν οἰομένων ἐξ ἔργων δικαιοῦσθαι ϰ´, Φιλοκαλία, τόμος Α´, Ἀθῆναι 1957, σελ. 115
3 Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Περί ἀγάπης κεφαλαίων ἑκατοντάς τρίτη ο´, Φιλοκαλία, τόμος Β´, Ἀθῆναι 1958, σελ. 36
4 Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Περί ἀγάπης κεφαλαίων ἑκατοντάς τρίτη με´, Φιλοκαλία, τόμος Β´, Ἀθῆναι 1958, σελ. 40
5 Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Περί ἀγάπης κεφαλαίων ἑκατοντάς τετάρτη π´, Φιλοκαλία, τόμος Β´, Ἀθῆναι 1958, σελ. 49
6 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2,3,57, 15-27, Συγγράμματα, τόμος Α´, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 591
7 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 3, 57, μετάφρασις Παναγιώτου Κ. Χρήστου, ΕΠΕ, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἅπαντα, τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 521-523
8 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων 1, 3, 34, 15-30, Συγγράμματα, τόμος Α΄, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 445
9 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 3, 34, μετάφρασις Παναγιώτου Κ. Χρήστου, ΕΠΕ, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἅπαντα, τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 223
10 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 3, 10, 16-30, σελ. 419 καί 4-7, σελ. 420, Συγγράμματα, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη 1962
11 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 3, 10, μετάφρασις Παναγιώτου Κ. Χρήστου, ΕΠΕ, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἅπαντα, τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 171
12 Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Περί ἀγάπης κεφαλαίων ἑκατοντάς δευτέρα ηζ´, Φιλοκαλία, τόμος Β´, Ἀθῆναι 1958, σελ. 27
13 Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, Ἔδεσσα 1987, σελ. 115
14 Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως λε´1-11, ἔκδ. B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 87
15 Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου Τά Εὑρισκόμενα μεταφρασθέντα εἰς τήν κοινήν διάλεκτον παρά τοῦ πανοσιολογιωτάτου κυροῦ Διονυσίου Ζαγοραίου, Λόγος δέκατος τέταρτος, ἀκριβής ἀνατύπωσις τῆς ἐν ἔτει 1886 ἐκδόσεως, ἐκδοτικός οἶκος Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 88. Σημειωθήτω ὅτι ὁ ἀναφερόμενος κυρός Διονύσιος Ζαγοραῖος εἶναι ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης (Βλ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 1959, σελ. 175).
16 Κ.Δ.Γεωργούλη, Πλάτωνος Πολιτεία, εἰσαγωγή, ἑρμηνεία, σημειώσεις, Τρίτη ἔκδοσις, ἐκδ. Ἰ. Σιδέρης, Ἀθῆναι χ.χ., σελ. 211
17 Βλ. Ἰωάννου Ν. Θεοδωρακόπουλου, Μαθήματα εἰσαγωγῆς στή Φιλοσοφία, φωτοτυποποιημένες σημειώσεις, Τεῦχος Α΄, σελ. 68 καί Κωνσταντίνου Ἰωάννου Βουδούρη, Ψυχή καί πολιτεία, Ἔρευνα ἐπί τῆς πολιτικῆς φιλοσοφίας τοῦ Πλάτωνος, Ἀθῆναι 1970, σελ. 202, ὅπου καί σχετικό διάγραμμα. Ἐπίσης βλ. Κωνσταντίνου Βουδούρη, Πλατωνική Φιλοσοφία, Ἀθήνα 2000, σελ. 192 ἕως 201.
18 Κ.Δ.Γεωργούλη, ἔν.ἀν., σελ. 235
19 Ἰωάν. Ν. Θεοδωρακοπούλου, ἔνθ.ἀν., σελ. 68
20 Ἰωάν. Ν. Θεοδωρακοπούλου, ἔνθ.ἀν., σελ. 68-69
21 Ἰωάν. Ν. Θεοδωρακοπούλου, ἔνθ.ἀν., σελ. 69-70
22 Ἰωάν. Ν. Θεοδωρακοπούλου, ἔνθ.ἀν., σελ. 71
23 Ἰωάν. Ν. Θεοδωρακοπούλου, ἔνθ.ἀν., σελ. 71
24 Κωνσταντίνου Ἰωάννου Βουδούρη, Πλατωνική Φιλοσοφία, Ἀθήνα 2000, σελ. 199
25 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Πρός Ἀκίνδυνον Γ΄, 16, 15-30, Συγγράμματα, τόμος Α΄, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 308:
26 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Πρός Ἀκίνδυνον Γ´16, εἰσαγωγή-μετάφρασις-σχόλια Παναγιώτου Κ. Χρήστου, ΕΠΕ, τόμος 1ος, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 613
27 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 1, 3, 5-15, Συγγράμματα, τόμος Α΄, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 363.
28 Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 1, 1, 3, 5-15, εἰσαγωγή-μετάφρασις-σχόλια Παναγιώτου Κ. Χρήστου, ΕΠΕ, τόμος 2ος, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 65
29 Παρατίθεται στό ἀνωτέρω μνημονευθέν βιβλίο τοῦ Σεβασμιωτάτου π. Ἱεροθέου Βλάχου στήν σελ. 226
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου