Ο Πατέρας, η ελευθερία του Θεού. Μία (συνθετική) ανάγνωση της σκέψεως του Ιωάννη Ζηζιούλα (3)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 26 Ιανουαρίου 2023

Ο Πατέρας, η ελευθερία του Θεού. Μία (συνθετική) ανάγνωση της σκέψεως του Ιωάννη Ζηζιούλα

Dario Chiapetti

Περιοδικό Θεολογία 93,3 (2022)

3. Η εξέλιξη της θεολογικής σκέψεως του Ζηζιούλα

Αν εξετάσουμε την έννοια του προσώπου του Πατέρα σε σχέση με την έννοια της ελευθερίας, μπορούμε να δούμε ότι από τον Ζηζιούλα δόθηκε αρχικά περισσότερη έμφαση στην ελευθερία, νοούμενη ως ελευθερία από το δεδομένο και την αναγκαιότητα της φύσεως67. Αυτό έδωσε την εντύπωση υπαρξιστικών επιρροών, σύμφωνα με τις οποίες το πρόσωπο ταυτίζεται με την ελευθερία και η φύση ταυτίζεται με την αναγκαιότητα· η πρώτη αντιδιαστέλλεται με τη δεύτερη, κι έτσι η ελευθερία γίνεται αντιληπτή με όρους απελευθέρωσης από τη φύση, έτσι ώστε η αρχή αυτή να μπορεί να εφαρμοσθεί μόνο για τον Πατέρα, έτσι όπως η διαφορετικότητα υπαγορεύει για τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα68.

Οι ενστάσεις αυτές έδωσαν στον Ζηζιούλα την ευκαιρία να αποσαφηνίσει τη θέση του [ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝ ΠΟΛΛΟΙΣ, ΒΑΣΙΣΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΝΑ ΔΙΚΑΙΩΣΕΙ ΤΙΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΟΥ. ΑΛΛΑ ΕΦΤΑΣΕ ΜΕΧΡΙ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ] με το να εμβαθύνει στην έννοια της ελευθερίας ως «ελευθερίας για» και ειδικώτερα ως υποστατικής πληρότητας69, ως ύπαρξης για τον άλλο, η οποία δίνει οντολογική προτεραιότητα στον άλλο κι έτσι υποστασιοποιεί προσωπικά τη φύση στην ολότητά της [ΦΤΑΙΕΙ Ο ΕΡΩΤΑΣ. ΑΧ ΑΥΤΟΣ Ο ΑΛΛΟΣ]70. Επιπλέον, η «ελευθερία από», η οποία, ξεκαθαρίζει ο Ζηζιούλας, δεν είναι δεδομένη αυτή καθ᾽ αυτή στην Τριάδα71, προσδιορίζεται όλο και περισσότερο ως ελευθερία τόσο από την «“ολοκληρωτική” ουσιοκρατία»72 όσο και από τον «“απελευθερωτικό” κατακερματισμό»[ΒΑΘΕΙΑ ΣΚΕΨΗ ΠΡΩΤΑΚΟΥΣΤΗ.]73, ώστε να δείξει [Ε! ΜΑΣ ΦΩΤΙΣΕ] ότι στην τριαδική ύπαρξη δεν υπάρχει ούτε αναγκαιότητα, που εισάγεται από μία ουσία νοούμενη ως προγενέστερη των προσώπων, ούτε ενδεχομενικότητα, που εισάγεται από ένα πρόσωπο που νοείται ως θεότητα.[ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΕ ΘΕΟΛΟΓΕ, ΟΠΩΣ ΣΤΗ ΓΗ ΕΤΣΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ]

Σε αυτήν την προοπτική, ο Πατέρας νοείται ως αιτία της Τριάδας, εφ' όσον είναι η οντολογική αρχή [ΛΟΓΙΚΟ ΑΚΟΥΓΕΤΑΙ]του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, του εαυτού του (όχι ως ατόμου, αλλ' ως «Άλλου», του Υιού και του Αγίου Πνεύματος)[ΕΔΩ ΜΑΓΚΕΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΗΣ ΑΛ-ΛΩΣΕΩΣ] και της ύπαρξής του που συγκροτείται στη σχέση με τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα[ΔΗΛ. ΜΕΧΡΙ ΝΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΠΑΤΕΡΑΣ. ΤΙ ΗΤΑΝ; Ο ΑΝΔΡΑΣ Ο ΠΟΛΥΠΡΑΓΟΣ;]74, ως ετερότητες που, επιβεβαιωμένες[ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ;] ως απόλυτη μοναδικότητα[ΓΙ΄ΑΥΤΟ ΕΚΑΝΕ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΜΕΝΑ ΤΟ ΔΕΞΙ ΧΕΡΙ ΤΟΥ ΠΟΛΥΧΡΟΝΕΜΕΝΟΥ], αναδεικνύονται σε συστατικά της θείας υπάρξεως75. Για τον Ζηζιούλα, το εκστατικό και το υποστατικό συμπίπτουν[ΦΟΒΕΡΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ. ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΥΜΠΙΠΤΟΥN ΕΚΣΤΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΥΠΟ-ΣΤΑΤΙΚΟ] με το είναι του Θεού76. Από αυτό συμπεραίνεται ότι ο Πατέρας είναι η οντολογική αρχή της Τριάδας όχι μόνον ως αιτία της ετερότητας, αλλά και ως θεμέλιο της ένωσης. Ο Πατέρας ως Τριάδα77 και ο Πατέρας ως Ένας Θεός είναι δύο δογματικές δηλώσεις που προϋποθέτουν η μία την άλλη, καθώς ο Πατέρας είναι μία αρχέγονη και προκαλούσα ετερότητα, η οποία περιλαμβάνει μία ενότητα πολλών79.[ΠΟΛΛΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ. ΕΞΥΠΝΗ ΛΥΣΗ ΜΟΝΟ ΕΚΣΤΑΣΗ]

Στην περίπτωση αυτή, ο Ζηζιούλας αντιλαμβάνεται τον Πατέρα ως το Ένα, ως το προσωπικό θεμέλιο της ενότητας, που νοείται ως περιχαράκωση80, κοινωνία81 και συνύπαρξη [ΦΟΒΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ, ΣΤΑ ΧΑΡΑΚΩΜΑΤΑ ΝΑ ΠΕΦΤΟΥΝ ΟΙ ΒΟΜΒΕΣ ΟΤΑN ΕΝΩΝΕΤΑΙ Η ΨΥΧΗ ΜΕ ΤΟ ΣΩΜΑ]82. Από την άποψη αυτή, είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε την προσπάθεια να προσδιορισθεί η σχέση μεταξύ της αιτιότητας του Πατέρα και της μιάς φύσεως στον Θεό μέσω των εννοιών της συν-γενέσεως της φύσεως με την τριαδική ύπαρξη83 και του μη εντοπισμού της φύσεως από τον Πατέρα πρώτιστα στον εαυτό Του84. Αν για τον Ζηζιούλα το πρόσωπο καθιστά τη φύση σχεσιακή, η φύση έχει85 επίσης τη δυνατότητα να διαδραματίσει ρόλο στον καθορισμό της ετερότητας: η φύση σχετίζει τα πρόσωπα[ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΔΥΝΑΤΗ ΑΠΟ ΜΑΣ ΑΥΤΗ Η ΦΥΣΗ, ΑΝΟΙΞΗ ΜΟΥ ΜΥΡΙΖΕΙ]86. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ζηζιούλας εξηγεί την επιβεβαίωση της συν-θεμελιωτικότητας του προσώπου και της φύσεως (αφού και τα δύο μαζί δηλώνουν το είναι)[ΣΤΗΝ ΕΦΟΡΙΑ, ΔΙΚΑΙΟ]87 κι ότι η κοινωνία, ως πτυχή που αφορά το προσωπικό επίπεδο (το πρόσωπο, το ιδιαίτερο, εκφράζει την κοινωνία)88, αφορά επίσης το επίπεδο της ουσίας (η φύση, το κοινό, εκφράζει την κοινωνία)89.

Στο σημείο αυτό είναι δυνατόν να προχωρήσουμε στην ανάλυση της έννοιας της οντολογικής ελευθερίας στον Ζηζιούλα σε σχέση με το αιτιατό πρόσωπο. Συνοψίζοντας διάφορα δεδομένα90, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι για τον Ζηζιούλα η ελευθερία του Υιού νοείται ως προσωπική οντότητα τόσο ως «υποδοχή» του ότι αγαπιέται με μοναδικό τρόπο από τον Πατέρα[ΑΜΑΝ, ΑΜΑΝ]91 όσο και ως «υποδοχή» της ετερότητας του Πατέρα, η οποία είναι μία υιική επιβεβαίωση της ετερότητας του Πατέρα92 και ως επιβεβαίωση της ετερότητας του Αγίου Πνεύματος, ως διαμεσολαβητή93 της πατρικής επιβεβαίωσης της προσωπικής οντότητας του τελευταίου. Από την άλλη πλευρά, η ελευθερία του Αγίου Πνεύματος κατανοείται ως προσωπική ύπαρξη τόσο ως «υποδοχή» της δικής του ετερότητας, που επιβεβαιώνεται από τον Πατέρα μέσω του Υιού, όσο και ως «υποδοχή» της ετερότητας του Πατέρα και του Υιού94, η οποία είναι η επιβεβαίωση της ετερότητας του τελευταίου95.

ΟΥΤΕ Ο ΦΡΟΥΝΤ ΔΕΝ ΘΑΒΓΑΖΕ ΑΚΡΗ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ]

Σημειώσεις

67. Bλ. «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», ό.π., σ. 93. Chiapetti, The Father's Eternal Freedom, ό.π., σσ. 163-191.

68. Bλ. N. Λουδοβίκος, "Person Instead of Grace and Dictated Otherness: John Zizioulas' Final Theological Position", The Heythrop Journal 52, 4 (2011), σσ. 684 - 699. T McCall, "Holy Love and the Divine Aseity in the Theology of John Zizioulas", Scottish Journal of Theology 61, 2 (2008) σσ. 191-205 A. Παπανικολάου, Being with God. Trinity, Apophaticism, and Divine-Human Communion, Notre Dame (Indiana) 2006, σ. 150.

69. Bλ. "On Being a Person", ό.π, σ. 112.

70. Bλ. "Trinitarian Freedom", ό.π, σ. 206.

71. Bλ. ό.π, σ. 199.

72. "totalizing' substantialism" ("On Being Other", ό.π., σ. 55).

73. "liberating' fragmentation" (ό.π.).

74. Βλ. "Trinitarian Freedom", σ. 203. Chiapetti, The Father's Eternal Freedom, ό.π., σσ. 191-208.

75. Βλ. “On Being Other", ό.π., σ. 35. Ο Ζηζιούλας διακρίνει μεταξύ συγκροτημένων (όσον αφορά τους Τρεις) και προκαλουμένων (όσον αφορά τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα) (βλ. ο.π., σ. 36).

76. Βλ. “On Being a Person”,  ό.π.,  σ. 112.

77. Βλ. «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», ό.π.,  σ. 95.

78. Βλ. “The Father as Cause",  ό.π.,  σ. 137.

79. Βλ. “On Being a Person”, ό.π.,  σ. 105.

80. Βλ. Lectures in Christian Dogmatics, ό.π., σ. 62.

81. Βλ. “Communion et altérité, Service Orthodoxe de Presse 184 (1994), σσ. 23-33, εδώ σ. 27.

82. Το πρόσωπο είναι ο τρόπος ύπαρξης της φύσεως (βλ. “Person and Nature”, ο.π., σ. 102), ο Πατέρας είναι ο κύριος τρόπος ύπαρξης της μιάς φύσεως που κατέχουν πλήρως και οι τρεις.

83. Βλ. “The Father as Cause”,  ό.π., σ. 140.

84. Βλ.  ό.π., σ. 130.

85. Βλ. “On Being Other", ό.π., σ. 25.

86. Βλ. “Person and Nature”, ό.π., σ. 90.

87. Βλ. ό.π., σσ. 86-89.

88. Βλ. “On Being a Person”, ό.π., σ. 105.

89. Πρβλ. "Christ, the Spirit and the Church”, ό.π., σ. 134. Με αυτήν την έννοια, και η αγάπη γίνεται επίσης κατανοητή τόσο σε υποστατικό όσο και σε ουσιαστικό επίπεδο (πρβλ. «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», ό.π., σ. 97-98. «Το είναι του Θεού και το είναι του ανθρώπου», ό.π., σ. 17), και το ίδιο ισχύει και για την ελευθερία (πρβλ. “Pneumatology and the Importance of the Person”, ό.π., σ. 187. “Trinitarian Freedom”, ό.π., σ. 195).

90. Βλ. Chiapetti, The Father's Eternal Freedom, ό.π., σσ. 236-256.

91. Βλ. Lectures in Christian Dogmatics, ό.π., σσ. 73-74.

92. Βλ. «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», ό.π., σ. 101.

93. Βλ. “Pneumatology and the Importance of the Person”, ό.π., σ. 197.

94. Βλ. “On Being Other”, ό.π., σ. 73.

95. Βλ. «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», ό.π., σ. 101.