Ο Πατέρας, η ελευθερία του Θεού. Μία (συνθετική) ανάγνωση της σκέψεως του Ιωάννη Ζηζιούλα (1)

Ο Πατέρας, η ελευθερία του Θεού. Μία (συνθετική) ανάγνωση της σκέψεως του Ιωάννη Ζηζιούλα*

Dario Chiapetti**

Περιοδικό Θεολογία 93,3 (2022)

Εισαγωγικά

Στις σελίδες που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τις σημαντικώτερες πτυχές του σύνθετου, πρωτότυπου αλλά και πολυσυζητημένου προβληματισμού του μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα (1931) σχετικά με την οντολογική ελευθερία του Θεού ως αιτία και αποκρυπτογράφηση της ύπαρξής του, που συνδέεται με μία περσοναλιστική αντίληψη της Τριάδος, την οποία εντοπίζει στη διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην έννοια του προσώπου, στον βαθμό που αυτό θεωρείται ως η πρωταρχική οντολογική κατηγορία και συμπίπτει με την ίδια την οντολογική ελευθερία, δυνάμει του Πατέρα ως Τριάδα, ως αρχή της διάκρισης, και του Ενός Θεού, ως θεμέλιο της ένωσης, και την μη αιτιώδη Ελεύθερη αιτία του τριαδικού όντος, πέρα από την αναγκαιότητα της φύσεως και το ενδεχόμενο της επιλογής1. Εκείνη του Ζηζιούλα είναι μία τριαδική περσοναλιστική οντολογία, ένας προβληματισμός δηλαδή σχετικά με το είναι, το οποίο θεμελιώνεται στην έννοια του προσώπου, όπως αυτό συναντάται στο ενδοτριαδικό επίπεδο, η κατανόηση του οποίου θεμελιώνεται επιστημολογικά στο γεγονός της θεανθρώπινης κοινωνίας και, κατά τρόπον εξέχοντα, της ευχαριστιακής σύναξης. Τα υπό εξέταση ερωτήματα μας οδηγούν «στα όρια της οντολογίας»2, μιάς «ερωτικής οντολογίας»3 του προσώπου ως κοινωνίας και ετερότητας και εισάγουν μία αποφατική-μυστική γνώση, με εκκλησιαστική-ευχαριστιακή μήτρα. Λαμβάνοντας υπ' όψιν τις επιστημολογικές αρχές του Ζηζιούλα, σύμφωνα με τις οποίες ένας συστηματικός θεολόγος πρέπει να ερευνά τι είπαν οι Πατέρες, «να κάνει σαφές αυτό που υπονοείται»4, αναρωτούμενος «τι θα έλεγαν σήμερα»5, σκοπεύουμε να παρουσιάσουμε με συνθετικό και συστηματικό τρόπο την πρόταση του μητροπολίτη Περγάμου και να δείξουμε τη συμμόρφωσή της με το δόγμα αλλά και την εσωτερική της συνοχή. 

1. Η ευχαριστιακή επιστημολογία του Ζηζιούλα κατά τον αιτία

Προκειμένου να προσεγγίσουμε τη σκέψη του Ζηζιούλα, ίσως είναι επωφελές να εξετάσουμε πρώτα την επιστημολογία του. Αυτή χαρακτηρίζεται από μία ευχαριστιακή έννοια, με σεβασμό στο πατερικό ρεύμα που, σύμφωνα με τον Ζηζιούλα, ξεκίνησε από τον Ιγνάτιο Αντιοχείας και τον Ειρηναίο Λυώνος και συνεχίσθηκε από τον Μέγα Αθανάσιο, τους Καππαδόκες και τον Μάξιμο Ομολογητή, αναπτύσσοντας τον τριαδικό στοχασμό ξεκινώντας από την εμπειρία της εκκλησιαστικής ζωής, η οποία και εγκαινιάζεται με το βάπτισμα και έχει ως επίκεντρο την Ευχαριστία6. Σύμφωνα με την ευχαριστιακή θεολογία των Ανατολικών Πατέρων, ο Ζηζιούλας αντιλαμβάνεται την Ευχαριστία ως σύναξη, και ειδικά ως εσχατολογική εκδήλωση της Βασιλείας του Θεού7. Από αυτό προκύπτει μία αντίληψη της γνώσης που παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά: πηγάζει από την προτεραιότητα της εκκλησιολογικής, εσχατολογικής -και άρα κοινοτικής- εμπειρίας, θεμελιώνεται στην ύπαρξη του Υιού, αφού η Εκκλησία, και μαζί της η κτίση, ενσωματώνονται σε Αυτόν, έχει ως περιεχόμενο τη γνώση που αρμόζει στον Υιό, τη γνώση δηλαδή του Πατέρα8 και άρα του προσώπου ως ιδιαιτερότητα (οντολογική πραγματικότητα) που εγκαθιδρύεται σε σχέση9.

Αν για τον Ζηζιούλα η πραγματικότητα της θεανθρώπινης κοινωνίας μας επιτρέπει να μιλάμε για οντολογία και πρόσωπο, επιβάλλει ταυτόχρονα μία αποφατική στάση: το πρόσωπο, που υποδηλώνει μία μοναδική ιδιαιτερότητα10 και ανήκει στην άκτιστη σφαίρα, αν και υλοποιείται στη δημιουργία, δεν μπορεί να ορισθεί μέσω ενός θετικού ποιοτικού περιεχομένου11. Σε σχέση με αυτό, μπορεί κανείς να προσδιορίσει μόνο τα στοιχεία που το περιγράφουν, τα οποία είναι: η υποστατικότητα, η εκστατικότητα, η ελευθερία, η αιτιότητα και ο τρόπος υποστασιοποίησης της φύσεως.

Για τον Ζηζιούλα, η γνώση αυτή πρέπει επίσης να μετράται διαρκώς με την αντινομία της κτιστής πραγματικότητας και σκέψεως12. Εντοπίζει και αντιμετωπίζει τις απορίες αφ' ενός, χωρίς να παγιώνεται στο λογικό-τυπικό επίπεδο, και αφ' ετέρου χωρίς να να θεωρητικολογεί ότι η θεολογία πρέπει να καταλήξει σε κάτι που υπερβαίνει κάθε έννοια ουσίας ή προσώπου13. Τέλος, επειδή έχει τις ρίζες της στην ευχαριστιακή σύναξη, ως την κατ' εξοχήν μυστική εμπειρία της Εκκλησίας, στον βαθμό που αποτελεί την εκδήλωση της θεανθρώπινης κοινωνίας και πιστοποιείται σε ένα βιωματικό-κοινοτικό και μυστικιστικό-εκκλησιαστικό επίπεδο, αποκαλύπτει τα όρια των γνωστικών δυνατοτήτων του λογικού ορθολογισμού του ατόμου και ανοίγεται στην «όραματική γλώσσα»15 που αρμόζει σε έναν αληθινό και ορθό «ευχαριστιακό μυστικισμό»16.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

* Το παρόν άρθρο αποτελεί επεξεργασμένη και αναθεωρημένη μορφή σε ελληνική μετάφραση, με ορισμένες αλλαγές και προσαρμογές, του άρθρου στην ιταλική γλώσσα υπό τον τίτλο: «Η Padre, libertà di Dio. Una lettura (sinterica) della riflessione di Ioannis Zizioulas» (Vivens Homo 32, 1 (2021), σσ. 171-195]. Το κείμενο της ελληνικής μετάφρασης αναθεωρήθηκε από τον Καθηγ. Δημήτριο Κεραμιδά, τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά. 

** Ο π. Dario Chiapetti είναι δρ. Θεολογίας της Facolta Theologica dell' Italia Centrale και αρχιτέκτονας.

1. Βλ. τη συνοπτική διατύπωση του Ζηζιούλα: "the freedom of God is the freedom of the Father" (Lectures in Christian Dogmatics, D. H. Knight (επιμ.), London - New York 2008, σ. 61]. Οι βιβλιογραφικές αναφορές του Ζηζιούλα δεν περιλαμβάνουν το όνομα του συγγραφέα.

2. “at the limits of ontology": Lectures in Christian Dogmatics, ο.π., σ. 60. 

3. “erotic ontology”: “Relational Ontology: Insights from Patristic Thought”, στο: J. Polkinghorne (επιμ.), The Trinity and an Entangled World: Relationality in Physical Science and Theology, Michigan 2010, σσ. 146-156, εδώ σ. 150. 

4. “to make explicit what is implicit”: “Person and Nature in the Theology of St. Maximus the Confessor”, στο: M. Vasiljević (επιμ.), Knowing the Purpose of Creation through the Resurrection, Alhambra CA 2013, σσ. 85-113, εδώ σ. 108.

5. «Η ορθόδοξη θεολογία και οι προκλήσεις του 21ου αιώνα», στο: Π. Καλαιτζίδης - Ν. Ασπρούλης (μετάφρ.), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα, Βόλος 2016, σσ. 327-337, εδώ σ. 332. 

6. Bλ. «Vérité et communion. Fondements patristiques et implications existentielles de l'ecclésiologie eucharistique», στο: L'être ecclésial, Genève 1981, σσ. 57-110.

7. Βλ. "Ecclesiological Presuppositions of the Holy Eucharis”, στο: The One and the Many. Studies on God, Man, the Church, and the World Today, F. G. Edwards (επιμ.), Alhambra CA 2010, σσ. 61-74, εδώ σ. 62.

8. Η Ευχαριστία γίνεται κατανοητή ως κίνηση επιστροφής της δημιουργίας στον Υιό προς τον Πατέρα· βλ. “The Father as Cause: Person Generating Otherness", στο: Communion and Otherness. Further Studies in Personhood and the Church, εκδ. P. McPartlan πρόλογος R. Williams, London 2006, σσ. 113-154, εδώ σ. 149.

9. Ο Ζηζιούλας σημειώνει ότι τόσο στη Λειτουργία του Βασιλείου όσο και στη Λειτουργία του Χρυσοστόμου ο Πατέρας είναι ο μόνος αληθινά υπάρχων· βλ. «Το είναι του Θεού και το είναι του ανθρώπου. Απόπειρα θεολογικού διαλόγου». Σύναξη 37 (1991), σσ. 11-36, εδώ σσ. 18-22. Η προγραμματική θέση του Ζηζιούλα για την έννοια του προσώπου/προσωπικότητας είναι: «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου», στο: Λ. Σιάσος (επιμ.), Ιμάτια Φωτός Αρρήτου. Διεπιστημονική του προσώπου, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 73-123, εδώ σ. 73· αρχικά δημοσιεύθηκε στο έργο: Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Θεσσαλονίκη 1977, σσ. 287-323. 

10. Η δήλωση αυτή θα εξηγηθεί στις επόμενες σελίδες.

11. Βλ. “On Being a Person: Towards an Ontology of Personhood", στο: Communion and Otherness, σσ. 99-112, εδώ σ. 112.

12. Η προσωπική πραγματικότητα δεν είναι κατανοητή από την «εμπειρία του κατακερματισμένου χρόνου» - "experience of fragmented time" βλ. “Trinitarian Freedom: Is God Free in Trinitarian Life?”, στο: G. Maspero - R. Wozniak (επιμ.), Rethinking Trinitarian Theology: Disputed Questions and Contemporary Issues in Trinitarian Theology. London 2012, σσ. 193-207, εδώ σ. 202. Βλ. επίσης I. Hausherr, "Ignorance infinite". Orientalia Christiana Periodica 2 (1936), σσ. 351-362, εδώ σ. 357. Χ. Γιανναράς. Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης, ή Περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού, Αθήνα 1967.

13. Βλ. «Το είναι του Θεού και το είναι του ανθρώπου», ο.π., σ. 24, όπου ο Ζηζιούλας παίρνει αποστάσεις από τον Losskij.

14. Bλ. "The Church as the 'Mystical' Body of Christ", στο: Communion and Otherness, ο.π., σσ. 286-307, εδώ σσ. 289-296.

15. "visionary language” (ο.π., σ. 296), σε σχέση με μία οντολογία της εικόνας και –επομένως– του προσώπου.

16. "eucharistic mysticism” (ο.π.).