Αντίφαση και Διαλεκτική στους Αρχαίους και στους Μοντέρνους - Enrico Berti (7)

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ
ENRICO BERTI
Κεφάλαιο Ι
Η αντίφαση εξορκισμένη, ή η διαλεκτική της ταυτότητος, στους Ελεάτες και στους επιγόνους τους.

Συνέχεια από : Παρασκευή,11 Νοεμβρίου 2011

Έτσι λοιπόν, ακριβώς σ’αυτό τον τύπο επιχειρηματολογίας, δηλ. στις ανασκευές γενικώς, οι οποίες συνίστανται από την απαγωγή μιάς αντιφάσεως από μία υπόθεση, θεωρείται η διαλεκτική τής οποίας ο Ζήνων υπολογίστηκε σαν ο πρώτος ανακαλύψας, όπως συμπεραίνεται καθαρά από τον Παρμενίδη του Πλάτωνος. Σχολιάζει στον διάλογο αυτό ο Πλάτων τα επιχειρήματα του Ζήνωνος βάζοντας τον Σωκράτη να παρατηρήσει πως τα επιχειρήματα αυτά είναι άλλες τόσες αποδείξεις της ανυπαρξίας της πολλαπλότητος, και φαίνεται να επαναλαμβάνουν την θέση του Παρμενίδη, σύμφωνα με την οποία το Είναι είναι μόνον Ένα (Παρμ. 127 Ε-128 Β). Πολύ πιθανόν -όπως έχει παρατηρηθεί- η πρόθεση του Πλάτωνος ήταν να αρνηθεί κάθε πρωτοτυπία στο περιεχόμενο της φιλοσοφίας του  Ζήνωνος και αυτή του η πρόθεση τον οδηγεί στην ανακεφαλαίωση ολοκλήρου της Φιλοσοφίας του Παρμενίδη στην θέση της ενότητος του Είναι, η οποία ήταν μόνον μία πλευρά, και ούτε η πιο σημαντική, της θεωρίας του.

Αμέσως μετά όμως ο Πλάτων είναι υποχρεωμένος να αναγνωρίσει μία πρωτοτυπία στον Ζήνωνα, τουλάχιστον όσον αφορά στην λογική δομή της φιλοσοφίας του, και τον οδηγεί να απαντήσει στην αντίστοιχη ερώτηση του Σωκράτη, πως στην πραγματικότητα αυτός, ο Ζήνων, προσπάθησε να βοηθήσει τον λόγο του Παρμενίδη, αντιτιθέμενος σε όσους προσπάθησαν να τον ντροπιάσουν μέσω συμπερασμάτων και συνεπειών παραλόγων, από την βεβαίωση του Παρμενίδη πως το όλον είναι ένα, και συμπεραίνοντας μάλιστα ακόμη πιο παράλογες συνέπειες από την βεβαίωση που ισχυρίσθηκε ο ίδιος, πως τα πράγματα είναι πολλά (Πλάτωνος Παρμ. 128 C-D). Αυτό σημαίνει πως τα επιχειρήματα του Ζήνωνος δεν είναι για τον Πλάτωνα μία απλή επανάληψη της φιλοσοφίας του Παρμενίδη, αλλά προσθέτουν μία σημαντική εισφορά: η αναίρεση των θέσεων των αντιπάλων έχει την αξία μίας αποδείξεως της θέσεως του δασκάλου, την οποία ο Ζήνων συμμερίζεται. Εδώ ακριβώς τονίστηκε η θετική αξία της διαλεκτικής, η οποία συνίσταται από την απόδειξη της αξίας και της ισχύος μίας θέσεως μέσω της αναιρέσεως της αντιτιθέμενης σ’αυτή θέσεως. Επειδή λοιπόν μία τέτοια αναίρεση είναι δυνατή μόνον χάρη στην αρχή της μή-αντιφάσεως, η οποία αποκλείει την παραδοχή της αντιφάσεως η οποία συμπεραίνεται από την θέση του αντιπάλου, η διαλεκτική φαίνεται από το ξεκίνημά της ακόμη στενά δεμένη σ’αυτή την αρχή.

Ότι ο Πλάτων αναγνωρίζει στον Ζήνωνα την αξία της θεμελίωσης της διαλεκτικής με την θετική σημασία του όρου, συμπεραίνεται καθαρά από την συνέχεια του Παρμενίδη, όπου δείχνει ταυτοχρόνως και την εγκυρότητα και τα όρια της επιχειρηματολογίας του Ζήνωνος. Πρώτα απ’όλα δείχνει τα όρια λύνοντας την αντίφαση που συμπεραίνεται από τον Ζήνωνα από την υπόθεση πως τα όντα είναι πολλά. Ο Πλάτων λέει λοιπόν, μέσω του Σωκράτη, πως τα όντα είναι όμοια επειδή μετέχουν του γένους της ομοιότητος και ανόμοια επειδή μετέχουν του γένους της ανομοιότητος, το οποίο όμως δέν είναι αντιφατικό και αδύνατο. Εάν το όμοιο καθ’εαυτό ήταν ανόμοιο και το ανόμοιο ήταν όμοιο, αυτό θα ήταν τελικώς τερατώδες, αλλά δέν είναι καθόλου παράξενο ένα πράγμα να είναι όμοιο επειδή μετέχει του ομοίου, και ανόμοιο επειδή μετέχει του ανομοίου ή επίσης να είναι ένα επειδή μετέχει του ενός ή πολλαπλό επειδή μετέχει του πολλαπλού, ή τέλος να είναι ακίνητο επειδή μετέχει του ακινήτου ή σε κίνηση επειδή μετέχει της κινήσεως (Πάρμ. 129 Α-Ε).

Εδώ όπως βλέπουμε ο Πλάτων διακρίνει το κριτήριο της ταυτότητος από το κριτήριο της αναγωγής της χορηγήσεως (όπου αυτό το τελευταίο εκφράζεται μέσω της «μετοχής» ), κάτι που του επιτρέπει να βεβαιώσει πως ένα ίδιο πράγμα μπορεί να διαθέτει διαφορετικά κατηγορήματα, ακόμη και αντίθετα μεταξύ τους. Υπάρχει  πάντως κάτω από αυτή την διάκριση η ανακάλυψη πως το Είναι λέγεται με πολλές σημασίες, ότι δηλ. το συνδετικό «Είναι» δέν εκφράζει μόνον την ταυτότητα, αλλά και την χορήγηση, την απόδοση, μάλιστα δε πολλές ιδιότητες μαζί και διαφορετικές μεταξύ τους. Μία ανακάλυψη που επιτρέπει στον Πλάτωνα να λύσει τις αντιφάσεις που φανέρωσε ο Ζήνων σχετικά με την πολλαπλότητα. Ο Ζήνων μάλιστα, όπως και ο δάσκαλος του ο Παρμενίδης, δέν γνωρίζει άλλη διδασκαλία εκτός της ταυτότητος, διότι προϋποθέτει και αυτός πως το είναι έχει μόνον μία σημασία, είναι δηλ. μονοσήμαντο (Αριστ. Σοφιστικοί έλεγχοι 10, 170 b 19).

Παρ’όλα αυτά και πέρα από αυτόν τον σημαντικό περιορισμό, ο Πλάτων αναγνωρίζει στην επιχειρηματολογία του Ζήνωνος και μία ενυπάρχουσα αξία, τουλάχιστον όσον αφορά την λογική δομή. Έτσι λοιπόν αφού βάζει το πρόσωπο του Παρμενίδη να πραγματοποιήσει στον διάλογο την διάσημη κριτική στην θεωρία των ιδεών που πρότεινε, ακούμε, πάντοτε μέσα στον ίδιο διάλογο, από τον Σωκράτη να λέει πρός τον Ελεάτη, πως η λύση των δυσκολιών που εγείρονται με την θεωρία των ιδεών, η οποία είναι εντελώς απαραίτητη για να ασκήσουμε την φιλοσοφία, μπορεί να βρεθεί μόνον μέσω της ασκήσεως (γυμνασία) την οποία πραγματοποίησε ήδη ο Ζήνων, με την μόνη συνθήκη, πως η άσκηση αυτή δέν αφορά πια τα ορατά πράγματα, όπως συνέβαινε με τον Ζήνωνα αλλά θα εφαρμοστεί στα αντικείμενα της σκέψης (Παρμ. 135 C-E). Εδώ πρέπει να σημειώσουμε δύο πράγματα: πρώτα απ’όλα η άσκηση ή γυμνασία του Ζήνωνος εγκωμιάζεται από τον Πλάτωνα. Λέει ακριβώς ότι, παρότι φαίνεται άχρηστη (δοκούσης αχρήστου είναι) και παρότι λέγεται από τον όχλο «άσκηση ματαίων πραγμάτων» (καλουμένης από τον πολλών αδολεσχίας), είναι κάτι χωρίς το οποίο θα μας διαφύγει η αλήθεια (διαφεύξεται η αλήθεια). Είναι δηλ. απαραίτητη συνθήκη για να γνωρίσουμε το αληθινό, για να ασκήσουμε δηλ. εκείνη την φιλοσοφία η οποία λίγο πριν στο κείμενο είχε ονομαστεί διαλεκτική (η του διαλέγεσθαι δύναμις) (Παρμ. 135 C).

Κατα δεύτερο λόγο, ο περιορισμός που είχε στον Ζήνωνα φαινόταν στο αντικείμενο στο οποίο εφαρμοζόταν, όχι όμως στην λογική του δομή: αυτή η τελευταία λοιπόν θεωραίται τελείως νόμιμη και άξια. Διότι ο Ζήνων αποδείκνυε πως ένα ίδιο αισθητό υποκείμενο, για παράδειγμα ένας κάποιος άνθρωπος, έπρεπε να είναι ταυτοχρόνως όμοιο και ανόμοιο (κάτι που ήταν αντιφατικό μόνον φαινομενικώς, διότι οφειλόταν στην λανθασμένη προϋπόθεση της μονοσημαντότητος του Είναι): ο Σωκράτης θα πρέπει να αποδείξει αντιθέτως πως ένα ίδιο γένος νοητό, δηλ. μία ιδέα, πρέπει να είναι ταυτόχρονα όμοιο και ανόμοιο, πρέπει να μετέχει δηλ. και σε άλλες ιδέες,  ακόμη και αντίθετες μεταξύ τους. Αυτό θα το κάνει το πρόσωπο του Παρμενίδη στο τελευταίο μέρος του διαλόγου (και θα αποδείξει πως και αυτή είναι μία φαινομενική αντίφαση, πάντοτε λόγω της θεωρίας της συμμετοχής, της πολυσημαντότητος δηλ. του Είναι). Θα ασχοληθούμε όμως μ’αυτό το θέμα μιλώντας για την διαλεκτική του Πλάτωνος: αυτό που έχει πάντως σημασία μέχρις εδώ είναι πως από την άποψη της δομής ο Πλάτων δέχεται χωρίς περιορισμούς την διαλεκτική του Ζήνωνος, την θεωρεί δηλ. μία ικανή επιχειρηματολογία για να μας γνωρίσει την αλήθεια, μακρυά από την σοφιστική ή από οποιαδήποτε νοθεία. Και γι’αυτό ο Ζήνων μπορεί δικαίως να θεωρηθεί αυτός που ανακάλυψε την διαλεκτική.

Συνεχίζεται με τον Γοργία

Αμέθυστος