Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής (4)

Συνέχεια από : Κυριακή, 24 Φεβρουαρίου 2013

Kybernetik oder Die Metaphysik einer Maschine

Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής

Του Max Bense

Είναι και χρόνος της μηχανής 

Υπάρχει μια οντολογική θεωρία των μηχανών. Εντός αυτής της θεωρίας πρέπει να περιγραφούν οι τρόποι και τα χαρακτηριστικά, οι κατηγορίες και τα στρώματα του Είναι του τεχνικού οικοδομήματος. Θα μπορούσε επίσης να δειχθεί, ότι η υπαρκτική σχέση του τεχνολογικού κόσμου δεν αντιστοιχεί στην υπαρκτική σχέση της θεοδικίας, που στην ιστορία της φιλοσοφίας έχει περιγραφεί από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Christian Wolff, εντός της οποίας τα πράγματα μπορούν να θεωρηθούν ως πλάσματα του Θεού, που έχουν μια απόσταση από Αυτόν, και είναι ανεξάρτητα αντικείμενα. Η υπαρκτική σχέση των μηχανών είναι ένα Είναι το οποίο δεν μπορεί να γίνει αντικειμενικό. Ο άνθρωπος, αυτός δηλαδή που φέρνει στο φως, ανήκει σε αυτό το Είναι, αλλά αυτός είναι το σημείο στο οποίο αναφέρονται τα πάντα. Ο τεχνικός κόσμος είναι πέρα για πέρα ένα λειτουργικό Είναι. Κάθε μηχανή είναι δυνατόν να υπάρξει μαζί, και είναι αναγκαίο να υπάρξει μαζί(kompossibel, konzessiv) με τις άλλες, όπως λέει ο οντολόγος. Και ακριβώς σε αυτό το σημείο στηρίζεται ο καταναλωτικός χαρακτήρας του  κόσμου των μηχανών: η τελειότητα στηρίζεται στην συμμετοχή των πάντων. Ο Martin Heidegger ονόμασε μια τέτοια καταναλωτική υπαρκτική σχέση(“το υπαρκτό, το οποίο αναλύουμε, είμαστε εμείς οι ίδιοι. Το Είναι αυτού του υπαρκτού είναι πάντα το δικό μου,”  λέει στο “Είναι και Χρόνος”) Fundamentalontologie (θεμελιώδης οντολογία). Εμείς προσλαμβάνουμε την έκφραση για να ορίσουμε την υπαρκτική σχέση των μηχανών.

O Norbert Wiener προσφέρει τώρα ένα σημαντικό συμπλήρωμα για μια πιθανή οντολογική θεωρία των τεχνολογικών κατασκευών και αποθηκευτών. Σε ένα μεταφυσικό κεφάλαιο του βιβλίου του, με τον τίτλο «Newtonian and Bergsonian Time», μιλά για τον απόλυτο χρόνο του Newton, περνά με σταθερό ρυθμό, και που είναι προϋπόθεση για την κλασική περιγραφή της φύσης. Στο κεφάλαιο αυτό επίσης παραθέτει ότι ο χρόνος αυτός είναι ένας αντιστρέψιμος χρόνος. Από αυτήν την έννοια του χρόνου διαφέρει ουσιαστικά η «διάρκεια» του Bergson. Την διάρκεια δεν είναι δυνατόν να την αντιστρέψει κανείς. Είναι ένας μη αντιστρεπτός χρόνος. Η κλίμακα της διάρκεια δείχνει πάντα μπροστά. Αυτό είναι και το νόημα, το φαινομενολογικό νόημα, όπως θα έλεγε ο Husserl, της έκφρασης: «η εκπαίδευση διαρκεί τρία χρόνια». Αυτό το δεδομένο κρύβεται επίσης  σε εκείνες τις προγραμματικές προτάσεις, που χρησιμοποιεί ο Proust για την εξήγηση του έργου που ήδη αναφέραμε, και το οποίο είναι επηρεασμένο από φιλοσοφία της διάρκειας και της μνήμης κατά τον Bergson: «Έτσι έχουν τα πράγματα με το παρελθόν μας. Μάταιο είναι που θέλουμε να το εξορκίσουμε. Όλοι οι κόποι της διάνοιας μας είναι άχρηστοι για τον σκοπό αυτό...». Ο Walter Benjamin, που όπως είπαμε έψαξε τα ίχνη του Bergson στα έργα του Proust, αναφέρει στην ανάλυση του και την ψυχαναλυτική θεώρηση, ότι η μνήμη είναι αποδομητική. Και έχει δίκαιο, γιατί ο αποδομητικός χαρακτήρας της μνήμης σχετίζεται με την μη αντιστρεψιμότητα της διάρκειας, η οποία(διάρκεια) πρέπει να καταστραφεί εντός της μνήμης.

Λαμβάνοντας τώρα υπ’ όψιν το γεγονός, ότι η διάρκεια είναι το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί την ζωή από την ύλη, όπως το έδειξε ο Bergson, και το ότι οι μεγάλες μαθηματικές μηχανές συμπεριφέρονται όπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος, (όπως παρουσίασε το θέμα ο Wiener, όπου οι μηχανές έχουν την ικανότητα  να αποθηκεύουν λογικά σήματα, θεωρήματα, μέχρι κάποιο ερέθισμα να τις κάνει να εκφραστούν), συμπεραίνουμε ότι οι μηχανές αυτές δεν βρίσκονται στον χρόνο του Newton, αλλά στην διάρκεια του Bergson. Ανήκει στην ουσία του χαρακτήρα των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στις λεπτές αυτές κατασκευές, το γεγονός ότι το Είναι τους δεν είναι δυνατόν να αντιστραφεί μέσα στον χρόνο. Αν δούμε από αυτή την οπτική γωνία την χρονικότητα του Είναι, με την οποία ασχολείται η Fundamentalontologie του Heidegger, θα ανακαλύψουμε πολύ γρήγορα, ότι εκείνος ο χρόνος, που ερμηνεύεται βάσει των φαινομένων της μέριμνας(Sorge), έχει την ίδια, μη αντιστρέψιμη φύση. Ο τρόπος του Είναι (βάσει της Fundamentalontologie) των τεχνολογικών κατασκευών, θα ήταν, τουλάχιστον τυπικά συμβατός με το μετατεχνολογικό σύστημα του Wiener. 

Ο σκακιστής του Maelzel

Ανέφερα ήδη το δοκίμιο του Edgar Allan Poe, «Ο σκακιστής του Maelzel», που είναι η πρώτη λογοτεχνική τεκμηρίωση αυτού που ονομάζουμε «μετατεχνολογία». Ο Poe κάνει μια ουτοπική περιγραφή ενός αυτόματου που παίζει σκάκι, που μηχανισμός του επιτρέπει να αντιδρά στις κινήσεις του αντιπάλου έτσι όπως ταιριάζει. Το βαθύ νόημα και η τελειότητα της σύλληψης του Poe, είναι ότι ο σκακιστής του Maelzel δεν κερδίζει πάντα. Δηλαδή δεν είναι μια καθαρή μηχανή, συμπεραίνει ο Poe. Και συνεχίζει αναφερόμενος σε μια μηχανή που κερδίζει κάθε παιχνίδι, που είναι δηλαδή κατασκευασμένη βάσει της αρχής του νικηφόρου παιχνιδιού. Αυτό είναι το σημείο που ενδιαφέρει προφανώς τους επιστήμονες της κυβερνητικής. Ο διάσημος μαθηματικός von Neumann είχε ασχοληθεί με αυτή την σκέψη. Ο Wiener ασχολείται με τον von Neumann, στα πλαίσια της κυβερνητικής και της μετατεχνολογίας. Μια τέτοια μηχανή, όπως οι αριθμοί στις λυχνίες του ENIAC, θα πρέπει να έχει αποθηκευμένες όλες τις κινήσεις. Και αυτή η αποθήκευση δε θα παρίστανε τίποτε άλλο παρά αυτό που ονομάζουμε άκρα συγκέντρωση του σκακιστή, η οποία(συγκέντρωση) κατέχει αποθηκευμένες όλες τις κινήσεις του σκακιστή και του αντιπάλου του. Η συγκεντρωμένη μνήμη αποδίδει αυτό που η φιλοσοφία ονομάζει περιστασιακά «ενότητα της συνείδησης», και επίσης «ενότητα του εγώ». Κάθε λυχνία αντιπροσώπευε μια τέτοια «ενότητα της συνείδησης», η οποία παριστάνει την προϋπόθεση για μια λογική αντίδραση στα σήματα, τις κινήσεις του αντιπάλου.  Αυτό που ο μεταφυσικός ονομάζει στην γλώσσα του υπερβατικά-λογική ενότητα του Είναι, όπως το εξέφρασε ο Gotthard Günther, σημαίνει για τον μετατεχνολόγο  μια λυχνία, η οποία λειτουργεί σύμφωνα με το σχέδιο, αποθηκεύει και αντιδρά στα σήματα. Ο σκακιστής του Maelzel που μπορεί να χάνει, όπως και ο σκακιστής του Poe που δεν είναι σε θέση να χάσει, θα είχαν μέλλον στα πλαίσια των μαθηματικών και της τεχνολογίας. Το αυτόματο του Maelzel επιτρέπει την απάτη, θεωρητικά και πρακτικά. Για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να είναι μια καθαρή μηχανή, και εμφανίζει μια αόριστη σκιαγράφηση της ζωής. Αλλά το αυτόματο του Poe, που κερδίζει κάθε παιχνίδι, είναι μια γνήσια μηχανή. Ο Poe παρουσιάζει μια κλειστή, σαφή ενότητα μιας λογικής αποθήκης, ένα αυτοματισμό χωρίς κενά, που όπως προσθέτει ο Wiener, δεν είναι κακιά, αλλά γελοία. Ο συλλογισμός αυτός δείχνει, πως η ακρίβεια αυτή, εντός μιας εντελώς κλειστής ενότητας της αντιδρούσας συνείδησης, πληρώνεται με την απώλεια της δυνατότητας του σφάλματος, της ελευθερίας, δηλαδή της ζωής. Η μηχανή είναι ίσως σε θέση να ξεπεράσει σε έκταση την ανθρώπινη γνώση, αλλά η μηχανή γνωρίζει μόνο αυτό που εμείς είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε, χωρίς να ξέρει η ίδια ότι εμείς το γνωρίζουμε, όπως το εξέφρασε προσφάτως ο H. E. Hollmann. Ο σκακιστής του Maelzel, που δεν είναι μια ολοκληρωμένη μηχανή, επειδή δεν κατέχει την αρχή των νικηφόρων κινήσεων, ή ίσως να μην την εφαρμόζει συνειδητά(ο Poe αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο), μου θυμίζει τον «Θεό που απατά», όπως περιγράφεται στο έργο του Descartes «Mediationes». Ας δούμε την πορεία του συλλογισμού του Descartes: ο Θεός δεν είναι δυνατόν να θέλει να απατώμαι για αυτό που είναι προφανές, επειδή αυτό θα ήταν αντίθετο προς την παντοδυναμία του, την καλοσύνη του, την αγάπη του για την αλήθεια. Ξεκινώντας από αυτή την θέση επιτυγχάνεται η απόδειξη των αληθειών για τα πάντα. Η απόδειξη αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι είναι αδύνατον να σφάλλω περί της απόλυτα προσωπικής αυτοβεβαιότητας του εγώ. Το άτμητο, υπερβατικό, το εγώ που είναι πάντα προϋπόθεση (για οτιδήποτε), είναι το σημείο εκκίνησης. Και εφόσον αυτό το εγώ είναι σε θέση να σκέφτεται σωστά(αφού ο Θεός δε θα πρέπει να είναι σε θέση να εξαπατά), μας παρουσιάζει αυτό το εγώ τον χώρο, τον χρόνο και τον κόσμο. Η ολοκληρωμένη, κατανοητή, κλειστή ενότητα του εγώ αποτελεί μια από τις προϋποθέσεις της ακρίβειας των υπολογισμών. Από τον συντονισμό των δυο προκύπτει η αλήθεια εντός της οποίας δεν είναι δυνατόν να υπάρξει σφάλμα, ή προκύπτει ένα παιχνίδι στα πλαίσια του οποίου δεν είναι δυνατή η ήττα. Η τεχνολογική ενότητα μιας μηχανής και η υπερβατική ενότητα ενός εγώ μπορούν να ιδωθούν κάτω από το πρίσμα  του καρτεσιανισμού. Φαίνεται πως με αυτόν τον τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η ύψιστη σαφήνεια περί της μετατεχνολογικής, της πλατωνικής ουσίας της μηχανής.

Μετατεχνολογία και ανθρωπολογία

Περιγράψαμε τον δρόμο που οδηγεί από την φυσική του Γαλιλαίου μέχρι την κυβερνητική, ως μια διαδικασία διαρκούς αποδόμησης της φύσης από την μια, και της φυσικής λογικής από την άλλη. Στην θέση της αρχικής λέξης άρχισε να μπαίνει βαθμιαία όλο και πιο πολύ η μαθηματική συμβολική, και στη θέση της φυσικής διαδικασίας το τεχνικό της αντίγραφο. Το αποτέλεσμα είναι η τεχνική νοημοσύνη η οποία μας οδηγεί βαθμιαία σε έναν τεχνικό κόσμο. Τα δυο, λογική και κόσμος, προϋποθέτουν το ένα το άλλο. Αυτή είναι μια πρόταση της ανθρωπολογίας και της κυβερνητικής, ταυτόχρονα. Με το δίκιο του θα ρωτήσει κανείς για τον ρόλο της μετατεχνολογίας στα πλαίσια μιας φιλοσοφίας της ανθρωπολογίας. Με το ερώτημα αυτό ο Scheler προσπαθεί να βρει μεταφυσικές, ο Heidegger οντολογικές και ο Arnold Gehlen(Der Mensch, seine Natur und seine Stellung in der Welt, 1940) εμπειρικές συσχετίσεις, μεταξύ μετατεχνολογίας και ανθρωπολογίας. Η παραδοχή που κάνουν για την ανισορροπία στη σχέση του ανθρώπου προς την φύση, πάει πολύ πίσω, περνά από τον Nietzsche, τον Herder, τον Pascal, μεταξύ άλλων. Η διαπίστωση ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως δια της φύσεως, ότι ο άνθρωπος είναι όπως το εξέφρασε ο Nietzsche «το ατέλειωτο ζώο», διατυπώνει μια σημαντική αρχή της μοντέρνας ανθρωπολογίας. Έχοντας την εντύπωση μιας εισβολής των τεχνολογικών φαινομένων στα βαθύτερα στρώματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως μας την αποκαλύπτουν οι μηχανές της κυβερνητικής, αναγκαζόμαστε να κατανοήσουμε την τεχνολογία ως μια πιθανή λύση εκείνης της ανισορροπίας που διαπιστώνει η ανθρωπολογία. Μέσω της τεχνολογίας, ο άνθρωπος δημιουργεί ένα περιβάλλον, το οποίο κατάλληλο για να τον υποδεχθεί στον διπλό του ρόλο, ως φυσικό και πνευματικό ον. Ο κόσμος της τεχνολογίας είναι ένα περιβάλλον, μια σφαίρα που φέρει τα χαρακτηριστικά του Είναι, δια της οποίας μπορεί, στην ιδανική περίπτωση, να εξηγηθεί χωρίς κενά αυτό που ονομάζουμε τεχνική ύπαρξη και νοημοσύνη. Εντός του φυσικού κόσμου, ο άνθρωπος είναι το ανώτερο αλλά ταυτόχρονα και το αδύναμο πλάσμα. Εντός του τεχνικού κόσμου όμως είναι το ισχυρότερο πλάσμα. Δεν λέμε ότι ο τεχνικός κόσμος είναι η μοναδική προσπάθεια του ανθρώπου να ορίσει από μόνος του την θέση του στην φύση. Φαίνεται όμως πως η προσπάθεια αυτή είναι η πιο καλά οργανωμένη και η πιο επιτυχημένη ίσως αυτού του είδους, δια της οποίας αντισταθμίζεται μια προφανής ανισορροπία.  Οι μηχανικές, οι φυσικές διαδικασίες, έχουν την ίδια τεχνική δυνατότητα, όπως και οι νοητικές, ψυχικές. Αυτό δείχνουν οι αφηρημένοι μαθηματικοί υπολογισμοί όπως και οι μηχανές της κυβερνητικής. Από αυτό προκύπτει, κάτω από μια περιορισμένη οπτική γωνία, πως η σφαίρα του τεχνολογικού Είναι είναι πιο περιεκτική από την σφαίρα αυτού που ονομάζουμε φύση ή πνεύμα. Το τεχνολογικό Είναι περιλαμβάνει και τα δυο. Αυτός είναι ο λόγος για το γεγονός πως ένα ον όπως ο άνθρωπος, που είναι ταυτόχρονα ένα ον πνευματικό και φυσικό, ως κάτοικος του τεχνολογικού κόσμου, έχει τώρα την ευκαιρία να δικαιολογήσει οντολογικά την ύπαρξη του. Ο άνθρωπος ως τεχνολογική ύπαρξη: μου φαίνεται πως είναι καθήκον της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας του αύριο να καταπιαστεί με το ζήτημα αυτό.       

Τέλος

Αμέθυστος