Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (27)

 Συνέχεια από: Τρίτη 21 Ιανουαρίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

V

Η Γραφή Δεν Μπορεί Να Υποκαταστήσει την Διαλεκτική Προφορικότητα

Ο Φιλόσοφος, ως τέτοιος, πρέπει να επικοινωνεί τα ανώτερα μηνύματά του όχι γράφοντάς τα σε ρολά χαρτιού αλλά στις ψυχές των ανθρώπων.

Οι δομικοί περιορισμοί των γραπτών, όπως συζητούνται στις αυτομαρτυρίες στο τέλος του "Φαίδρου" και της "Επιστολής VII", και οι δομικές συνδέσεις μεταξύ των γραπτών και των «άγραφων δογμάτων» του Πλάτωνα.

Γραφή και Σοφία: η γραφή δεν δημιουργεί σοφούς ανθρώπους, αλλά φορείς απόψεων

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ που κάνει ο Πλάτων, στενά συνδεδεμένη με την πρώτη, συνίσταται σε μια ριζική άρνηση ότι από τη γραφή μπορεί να γεννηθεί η αληθινή σοφία: χωρίς διδασκαλία δεν μπορεί να γεννηθεί αυθεντική σοφία, παρά μόνο «φαινομενική σοφία», δηλαδή απλή «άποψη»/«γνώμη».

Ακολουθούν τα λόγια του:

«Στους μαθητές σου, λοιπόν, παρέχεις την εικόνα της σοφίας, όχι την αλήθεια (προσφέρεις φαινομενική γνώση και όχι αληθινή) : διότι αυτοί, μέσω εσού (δηλ. με την εφεύρεσή σου τη γραφή), θα γίνουν ακροατές πολλών πραγμάτων χωρίς να τα έχουν διδαχθεί (από κάποιο δάσκαλο), θα φανταστούν ότι γνωρίζουν πολλά, ενώ, όπως συμβαίνει συχνά, στην πραγματικότητα δεν θα τα γνωρίζουν: και θα είναι πολύ δύσκολο να συζητήσεις μαζί τους και δυσάρεστο, έτσι όπως θα φαντάζονται τον εαυτό τους σοφό, αφού θα έχουν γίνει φορείς απόψεων (δηλ. δοκησίσοφοι) και όχι σοφοί»(Φαίδρος, 275 A-B).

Και αυτή την πεποίθηση, την οποία αμφισβητεί ο Πλάτων, δηλαδή ότι η γραφή συνδέεται στενά με τη σοφία, βλέπει να διαδίδεται και να επιβάλλεται όλο και περισσότερο σε διάφορα επίπεδα.

Ο Αριστοφάνης την περιγελά και τη διακωμωδεί στην κωμωδία του «Βάτραχοι», που παρουσιάστηκε το 405 π.Χ., αντιπαρατιθέμενος στον Ευριπίδη, στην τέχνη του και στη φανερή προσκόλλησή του στα βιβλία (λέγεται ότι ο Ευριπίδης ήταν από τους πρώτους που είχαν βιβλιοθήκη):

«Αλλά ίσως αυτός είναι ο φόβος σας:

ότι οι θεατές είναι τόσο αμαθείς και άσχετοι

που δεν καταλαβαίνουν τις λεπτομέρειες που λέτε.

Μην ανησυχείτε: δεν είναι πια έτσι.

Έκαναν τον πόλεμό τους,

ο καθένας έχει το βιβλίο του και μπορεί να αναγνωρίσει πού υπάρχει επιδεξιότητα.

Ανώτεροι από τη φύση τους,

έχουν πλέον τελειοποιηθεί και οι ίδιοι.

Λοιπόν, προχωρήστε με θάρρος, δοκιμάστε κάθε κίνηση:

όσο για το κοινό, είναι άνθρωποι που γνωρίζουν» (Αριστοφάνης, Οι βάτραχοι, 1109-1118).

Το παραπάνω απόσπασμα σε μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου έχει ως εξής:

«Κι αν φοβάστε πως δεν έχουν ίσως μόρφωση αρκετή

οι θεατές, ώστε να νιώσουν

τη λεπτή συζήτησή σας,

μη δειλιάζετε καθόλου, κι άλλαξαν πολύ οι καιροί.

Πήγανε όλοι σ᾽ εκστρατείες

και βιβλίο κρατά ο καθένας κι εννοεί το καθετί·

έμφυτη έχουνε ξυπνάδα,

την περάσαν και στ᾽ ακόνι.

Ε λοιπόν, κανένας φόβος·

πιάστε κι ερευνήστε τα όλα· οι θεατές είναι σοφοί» (Αριστοφάνης, Οι βάτραχοι, 1109-1118).

Ο πιο ισχυρός στίχος, κατά λέξη, λέει: «Έχοντας ένα βιβλίο, ο καθένας μαθαίνει από αυτό τα σωστά πράγματα».

Και πάλι ο Αριστοφάνης εξομοιώνει ένα βιβλίο με τον σοφιστή Πρόδικο, ταυτίζοντάς τους με σαρκαστικό τρόπο, όπως φαίνεται από αυτό το απόσπασμα:

«Αυτόν τον άνθρωπο τον έχει διαφθείρει είτε ένα βιβλίο είτε ο Πρόδικος»(Αριστοφάνης, Απόσπασμα 506 Kassel-Austin).

Αλλά αυτή η πεποίθηση για το βιβλίο ως πηγή σοφίας, δηλαδή ως αποτελεσματικό εργαλείο για μάθηση, την οποία ο Αριστοφάνης περιγελά, κάνοντας ακόμα το μεγαλύτερο μέρος του κοινού να γελά, με τον Αριστοτέλη έχει πλέον εδραιωθεί οριστικά, όπως προκύπτει από τις εξής δηλώσεις:

«Οι αρχαίοι δεν κατέταξαν τη μουσική ανάμεσα στις απαραίτητες επιστήμες [...] ούτε ανάμεσα στις χρήσιμες, όπως τη γραφή, η οποία είναι χρήσιμη για τις υποθέσεις, για τη διαχείριση του σπιτιού, για μάθηση και για πολλές πολιτικές δραστηριότητες» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, VIII 1338 a 13-17).

Και για να επιβεβαιώσουμε όσα λέμε, ένα απόσπασμα από τα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα δείχνει ότι η θέση που είχε υιοθετήσει ο Πλάτων ήταν σύμφωνη με εκείνη του Σωκράτη:

«Ο Σωκράτης είχε μάθει ότι ο όμορφος Ευθύδημος είχε συλλέξει πολλά γραπτά έργα ποιητών και των πιο ξακουστών σοφών και ότι, γι’ αυτό, ήταν πλέον πεπεισμένος πως υπερείχε στη γνώση έναντι των συνομηλίκων του και έτρεφε πολλές ελπίδες να ξεπεράσει τους πάντες στην ευφράδεια και στη δράση. Ωστόσο, ο Σωκράτης είχε παρατηρήσει ότι, λόγω της νεαρής του ηλικίας, δεν πήγαινε στην αγορά και, αν ήθελε να κάνει κάτι, καθόταν σε ένα κατάστημα σαγματοποιού εκεί κοντά. Εκεί πήγε ο Σωκράτης με κάποιους φίλους του. Αρχικά, ένας ρώτησε: “Είναι λόγω της συναναστροφής με κάποιο σοφό ή λόγω φυσικού ταλέντου που ο Θεμιστοκλής υπερείχε τόσο των συμπολιτών του, ώστε ολόκληρη η πόλη να στρέφεται σε αυτόν όταν χρειαζόταν κάποιον ικανό;”». Και ο Σωκράτης, με σκοπό να ταρακουνήσει τον Ευθύδημο, απάντησε: “Είναι ανόητο να πιστεύει κανείς ότι στις τέχνες που δεν έχουν μεγάλη σημασία μπορεί να γίνει κανείς ικανός χωρίς καλούς δασκάλους, και ότι, από την άλλη πλευρά, η τέχνη της διοίκησης, μακράν η πιο δύσκολη από όλες, γεννιέται από μόνη της στους ανθρώπους”.»(Ξενοφών, Απομνημονεύματα, IV 2, 1-2).

Ο Σωκράτης, στο απόσπασμα του Ξενοφώντα, για να αντικρούσει την πεποίθηση ότι η γνώση γεννιέται μόνο από τα βιβλία, επικαλείται τη «συναναστροφή» με τους δασκάλους, δηλαδή τη γνήσια διδασκαλία: έννοια που και ο Πλάτων αναδεικνύει σε πρώτο πλάνο.

Ανώνυμος είπε...

Πρμ ιʹ 7
Μνήμη δικαίου μετʼ ἐγκωμίων, καὶ εὐλογία Κυρίου ἐπὶ κεφαλὴν αὐτοῦ. Μακάριος ἄνθρωπος, ὃς εὗρε σοφίαν, καὶ θνητὸς ὃς εἶδε φρόνησιν. Κρεῖττον γὰρ αὐτὴν ἐμπορεύεσθαι, ἢ χρυσίου καὶ ἀργυρίου θησαυρούς. Τιμιωτέρα δέ ἐστι λίθων πολυτελῶν· (οὐκ ἀντιτάσσεται αὐτῇ οὐδὲν πονηρόν, εὔγνωστός ἐστι πᾶσι τοῖς ἐγγίζουσιν αὐτήν). Πᾶν δὲ τίμιον, οὐκ ἄξιον αὐτῆς ἐστιν. Ἐκ γὰρ τοῦ στόματος αὐτῆς ἐκπορεύεται δικαιοσύνη. Νόμον δὲ καὶ ἔλεον ἐπὶ γλώσσης φορεῖ. Τοιγαροῦν, ἀκούσατέ μου, ὦ τέκνα· σεμνὰ γὰρ ἐρῶ καὶ μακάριος ἄνθρωπος, ὃς τὰς ἐμὰς ὁδοὺς φυλάξει. Αἱ γὰρ ἔξοδοί μου, ἔξοδοι ζωῆς, καὶ ἑτοιμάζεται θέλησις παρὰ Κυρίου. Διὰ τοῦτο παρακαλῶ ὑμᾶς, καὶ προΐεμαι ἐμὴν φωνὴν υἱοῖς ἀνθρώπων. Ὅτι ἐγὼ ἡ Σοφία κατεσκεύασα βουλὴν καὶ γνῶσιν καὶ ἒννοιαν ἐγὼ ἐπεκαλεσάμην. Ἐμὴ βουλὴ καὶ ἀσφάλεια, ἐμὴ φρόνησις, ἐμὴ δὲ ἰσχύς. Ἐγὼ τοὺς ἐμὲ φιλοῦντας ἀγαπῶ, οἱ δὲ ἐμὲ ζητοῦντες εὑρήσουσι χάριν. Νοήσατε τοίνυν ἄκακοι πανουργίαν, οἱ δὲ ἀπαίδευτοι ἔνθεσθε καρδίαν. Εἰσακούσατέ μου καὶ πάλιν· σεμνὰ γὰρ ἐρῶ, καὶ ἀνοίγω ἀπὸ χειλέων ὀρθά. Ὅτι ἀλήθειαν μελετήσει ὁ λάρυγξ μου, ἐβδελυγμένα δὲ ἐναντίον ἐμοῦ χείλη ψευδῆ. Μετὰ δικαιοσύνης πάντα τὰ ῥήματα τοῦ στόματός μου, οὐδὲν ἐν αὐτοῖς σκολιόν, οὐδὲ στραγγαλιῶδες. Πάντα εὐθέα ἐστὶ τοῖς νοοῦσι, καὶ ὀρθὰ τοῖς εὑρίσκουσι γνῶσιν. Διδάσκω γὰρ ὑμῖν ἀληθῆ, ἵνα γένηται ἐν Κυρίῳ ἡ ἐλπὶς ὑμῶν, καὶ πλησθήσεσθε Πνεύματος.