Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (26)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 6 Ιανουαρίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

V

Η Γραφή Δεν Μπορεί Να Υποκαταστήσει την Διαλεκτική Προφορικότητα

Ο Φιλόσοφος, ως τέτοιος, πρέπει να επικοινωνεί τα ανώτερα μηνύματά του όχι γράφοντάς τα σε ρολά χαρτιού αλλά στις ψυχές των ανθρώπων.

Οι δομικοί περιορισμοί των γραπτών, όπως συζητούνται στις αυτομαρτυρίες στο τέλος του "Φαίδρου" και της "Επιστολής VII", και οι δομικές συνδέσεις μεταξύ των γραπτών και των «άγραφων δογμάτων» του Πλάτωνα.

Γραφή και μνήμη: η γραφή δεν είναι φάρμακο για τη μνήμη αλλά απλώς ένα μέσο για να ανακαλούμε στη μνήμη ό,τι έχουμε ήδη μάθει

Ας ξεκινήσουμε με μια πρώτη, πολύ έντονη παρατήρηση που κάνει ο Πλάτωνας κατά της γραφής, βάζοντας την στα χείλη του βασιλιά Θαμούν ως απάντηση στον εφευρέτη Θευθ:

Η εφεύρεση της γραφής θα φέρει λήθη στις ψυχές εκείνων που τη μαθαίνουν, διότι, βασιζόμενοι στη γραφή, το μνημονικό τους θα πάψει να ασκείται και θα συνηθίζουν να θυμούνται και ν’ ανακαλούν κάτι στη μνήμη τους όχι από μέσα και από τον ίδιο τους τον εαυτό, αλλά από έξω από κάποια ξένα και εξωτερικά σημάδια· συνεπώς, δεν έχεις βρει το φάρμακο της μνήμης αλλά της υπενθύμισης, της ανάκλησης στη μνήμη (Φαίδρος, 275 A).

Αυτή η αντίληψη της γραφής ως «φάρμακου της μνήμης» ήταν μια πεποίθηση που διαδιδόταν και επιβαλλόταν σε σημαντικό βαθμό, όπως μαρτυρούν δηλώσεις που διαβάζουμε σε κείμενα συγγραφέων όπως ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης και ο Γοργίας.

Στον "Προμηθέα Δεσμώτη" διαβάζουμε:

Κι ύστερα, ακόμα, την υπέρτατη σοφία, τον αριθμό, 

τον έμαθα στους ανθρώπους, και κατόπιν τη γνώση των γραμμάτων

μνήμη των πάντων και εργατική μητέρα των Μουσών (Προμηθεὺς δεσμώτης, 459-461)

Σε ένα απόσπασμα από μια χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη επαναλαμβάνεται η πεποίθηση ότι «οι γραπτές λέξεις» είναι «ένα φάρμακο κατά της λήθης».

Πράγματι, ο Ευριπίδης στη χαμένη του τραγωδία Παλαμήδης, θέλει τον ήρωα να λέει:

τὰ τῆς γε λήθης φάρμακ᾿ ὀρθώσας μόνος,

ἄφωνα καὶ φωνοῦντα, συλλαβὰς τιθείς,

ἐξηῦρον ἀνθρώποισι γράμματ᾿ εἰδέναι.

Tragicorum Graecorum Fragmenta, Euripides, Nauck, 578

Τα φάρμακα για τη λησμονιά μόνος συνταίριαξα,

άφωνα και φωνήεντα, φτιάχνοντας συλλαβές,

ανακάλυψα για τους ανθρώπους τα γράμματα να μαθαίνουν.

Ο Γοργίας, στη "Διατριβή για τον Παλαμήδη", παρουσιάζει την ίδια ιδέα:

Και θα μπορούσα επίσης να ισχυριστώ [...] όχι μόνο δεν έχω κάνει σφάλμα, αλλά επιπλέον, είμαι και μεγάλος ευεργέτης [...]. Διότι, ποιος θα μπορούσε να κάνει τη ζωή των ανθρώπων ευκολότερη από δύσκολη που ήταν, και πολιτισμένη από άγρια που ήταν, εφευρίσκοντας τις πολεμικές τακτικές [...], τους γραπτούς νόμους φύλακες της δικαιοσύνης, τη γραφή εργαλείο της μνήμης, και τα μέτρα και τα σταθμά, βολικά μέσα ανταλλαγής στις εμπορικές σχέσεις, τους αριθμούς, που είναι φύλακες των αγαθών και της περιουσίας [...]. (Γοργίας, Ὑπὲρ Παλαμήδους ἀπολογία, Fr. 11 έως 30 Diels-Kranz).

Η σύνδεση της «Μνημοσύνης», θεάς της μνήμης και μητέρας των Μουσών, με τη γραφή επιβεβαιώνεται και από μια εικονογραφική αναπαράσταση που βρίσκεται σε μια υδρία που χρονολογείται από το 475/450 π.Χ., στην οποία η Μνημοσύνη κρατά έναν γραπτό κύλινδρο και κοιτάζει τη Μούσα Καλλιόπη που παίζει μουσική. Ο Erler σωστά παρατηρεί: «Η Μνημοσύνη, ως μητέρα των Μουσών και ιεραρχική οδός που, σε μια κοινωνία βασισμένη στην προφορικότητα, μεταδίδει στον ποιητή τη θεϊκή γνώση που νοείται ως αλήθεια που πρέπει να μεταδοθεί στους ανθρώπους, χρησιμοποιεί εδώ τη γραφή, δηλαδή ένα μέσο που αντικαθιστά ακριβώς την κατάσταση που εκπροσωπεί ιδιαίτερα η Μνημοσύνη. Αυτό ταιριάζει καλά με το προαναφερθέν απόσπασμα του Προμηθέα, όπου ο Προμηθέας καυχιέται για την εφεύρεση της “γραφής, μητέρας των Μουσών”» (M. Erler, Το νόημα των αποριών στους διαλόγους του Πλάτωνα. Ασκήσεις εισαγωγής στη φιλοσοφική σκέψη, Εισαγωγή του G. Reale, μετάφραση της C. Mazzarelli, Εκδόσεις Vita e Pensiero, Μιλάνο 1991, σελ. 108).

Ο Πλάτωνας, λοιπόν, παίρνει μια σαφή θέση απέναντι σε μια επικρατούσα πεποίθηση και, πέρα από το απόσπασμα που αναφέρθηκε, την επαναλαμβάνει λίγο μετά με τρόπο εξαιρετικά ξεκάθαρο:

«Και τότε, όποιος πιστεύει ότι μπορεί να μεταδώσει μια τέχνη μέσω της γραφής, και όποιος την παραλαμβάνει πιστεύοντας ότι από αυτά τα γραπτά σημάδια μπορεί να αντλήσει κάτι σαφές και βέβαιο, θα πρέπει να είναι γεμάτος με μεγάλη αφέλεια και να αγνοεί πραγματικά τη μαντεία του Άμμωνα [που αντιστοιχεί συγκεκριμένα σ’ αυτό που είπε ο βασιλιάς Θαμούν, στο παραπάνω απόσπασμα], αν θεωρεί ότι οι γραπτές λέξεις είναι κάτι περισσότερο από ένα μέσο για να υπενθυμίζουν σε εκείνους που γνωρίζουν ήδη τα πράγματα στα οποία αναφέρεται το γραπτό κείμενο» (Φαίδρος, 275 C-D).

Φυσικά, όσα λέει εδώ ο Πλάτωνας μπορεί αρχικά να φαίνονται, όπως έχουν σκεφτεί ορισμένοι προγενέστεροι μελετητές, ως μια «οπισθοδρομική» θέση. Αλλά θα δούμε ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα. Προς το παρόν, ολοκληρώνουμε το ιστορικό πλαίσιο, το οποίο μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις δηλώσεις του Πλάτωνα.