Προετοιμάζοντας τον ερχομό των θεών 3

 Συνέχεια από: Σάββατο 18 Ιανουαρίου 2025

Προετοιμάζοντας τον ερχομό των θεών 3

Του Friedrich Kittler

1 Προετοιμάζοντας τον ερχομό των θεών β

Λέγεται πως η Σαπφώ έγραψε εννέα λυρικά βιβλία: Ερωτικά τραγούδια και τραγούδια γάμου, τραγούδια για τις θεές και τους θεούς. Από όλα της τα τραγούδια, μόνο αυτό έμεινε ολόκληρο. Όλα τα υπόλοιπα κομματιάστηκαν ή καταστράφηκαν από φανατικούς βυζαντινούς μοναχούς (κατά τον 11ο αιώνα). Επειδή όμως ο Διονύσιος από την Αλικαρνασσό πρόσφερε αγάπη και υπομονή, για να γράψει τους στίχους της Σαπφούς, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία της επίκλησης των θεών από την αρχή μέχρι το τέλος.

Το ποίημα ξεκινά με ένα θρήνο, καθώς η ποιήτρια βιώνει ένα πόνο, τον οποίο μπορεί να θεραπεύσει μόνο η πονηρή κόρη του μεγάλου Δία. Γι’ αυτό η ατυχώς ερωτευμένη αφήνει να ακουστεί η φωνή της, για να ικετεύσει τον ερχομό της Αφροδίτης. Αυτή η παροντική επιθυμία όμως, μεταβάλλεται  ταυτόχρονα σε ανάμνηση περασμένων γεγονότων. Όπως το έδειξε ξεκάθαρα η Καναδή ποιήτρια Anne Carson, ολόκληρο το ποίημα περιτριγυρίζει γύρω από την λέξη «δεύτε», που ανήκει στην αιολική διάλεκτο της Σαπφούς, που κατά παράδοξο τρόπο σημαίνει ταυτόχρονα «τώρα» και «πάλι». Με άλλα λόγια, αυτά του Bruno Snell: για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία, η Σαπφώ ονομάζει τον έρωτα πικρό και γλυκύ ταυτόχρονα (Bruno Snell, Η ανακάλυψη του πνεύματος. Μελέτες για την ανάδυση της ευρωπαϊκής σκέψης στους Έλληνες, Hamburg 21948, s, 76). Η Αφροδίτη είναι πικρή, επειδή τώρα λείπει σε αυτήν που αγαπά. Η Αφροδίτη ήταν γλυκιά, γιατί κάποτε ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της Σαπφούς, και από το σπίτι του πατέρα της ήρθε στη μαύρη γη της Λέσβου. Και όλα αυτά μας τα διηγείται το ποίημα, με σκέτα απλά λόγια. Ακόμα και τα σπουργίτια, που έσερναν το χρυσό άρμα της Αφροδίτης μέσα στους αιθέρες, δεν είναι αναιμικές μεταφορές όπως στους μεταγενέστερους ποιητές. Το αντίθετο, τα σπουργίτια, οι λαγοί και τα περιστέρια, λόγω της γονιμότητας τους, αντιπροσωπεύουν την μητρική πτυχή της θεάς. Η Αφροδίτη δεν είναι κάποια ‘θεότητα’, στην οποία ‘πιστεύουμε’ μόνο εμείς οι άνθρωποι, αλλά ένας τρόπος, όπως αποκαλύπτεται η ίδια η φύση (Physis). Ο μεγάλος φιλόλογος της αρχαίας γραμματείας, ο Bruno Snell από το Αμβούργο, αμέσως μετά τη λήξη του β’ΠΠ διέκρινε ως εξής τους θεούς της Ελλάδας και τις μονοθεϊστικές θρησκείες:

«Ποιος ήθελε να αρνηθεί ότι υπάρχει η Αφροδίτη; Ενεργεί προφανώς σε κάθε λαό, όπως ακριβώς και στους Έλληνες, μάλιστα και στα ζώα. Είναι ανόητο να ισχυρίζεται κανείς, ότι δεν πιστεύει στην Αφροδίτη, τη θεά του Έρωτα - μπορεί κανείς να την παραμελήσει, να μην νοιάζεται γι’ αυτήν, όπως ο κυνηγός Ιππόλυτος που την αγνόησε, αλλά η Αφροδίτη είναι εκεί και ενεργεί.» (Snell, Die Entdeckung des Geistes (Η ανακάλυψη του πνεύματος, S. 40.) Ακριβώς επειδή οι ποιητές, και όχι οι ιερείς, χάρισαν στους Έλληνες τους θεούς τους, τα τελετουργικά, οι θυσίες και οι μύθοι τους, είναι κάθε άλλο παρά μια θρησκεία. Αυτή η περίεργη δραστηριότητα αναδύεται στους Ρωμαίους, με λέξεις και πράγματα, και τελειώνει μόλις σήμερα. Η Σαπφώ αντιθέτως, εμπιστεύεται τη δύναμη του τραγουδιού της. Παρακαλεί τη θεά, να έρθει ‘πάλι’, για δεύτερη φορά. Θυμάται πως η ανθρώπινη φωνή της Αφροδίτης εμφανίστηκε με υπόβαθρο τον θόρυβο πολλών δραστήριων φτερών των σπουργιτιών - όπως ακριβώς η μουσική ακούγεται έχοντας πάντα ένα υπόβαθρο θορύβου. Θυμάται, πως η Αφροδίτη της χαμογέλασε, ενώ αυτή ήταν απελπισμένη. Απλώς επειδή οι θεοί είναι αθάνατοι, μπορούν να ακούσουν τους πόνους μας, δεν μπορούν να τους νιώσουν όμως. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο η Αφροδίτη, αντί να συμπάσχει για την ερωτική απογοήτευση, έχει τη μαγική δύναμη, να αλλάξει τη διάθεση ενός τρίτου προσώπου, που υπονοεί το ποίημα. Η απούσα αγαπημένη της Σαπφούς, αντί να φύγει, θα κάνει σύντομα το αντίθετο, δηλαδή, θα έρθει ‘τώρα’. Πριν όμως η Αφροδίτη δώσει αυτή την σαφή υπόσχεση, προειδοποιεί τη Σαπφώ, πως ο διάλογος αυτός ήταν ανέκαθεν ήδη μια επανάληψη. Όταν δηλαδή τελειώνει η ομιλία της Αφροδίτης, και η Σαπφώ παίρνει πάλι το λόγο στην τελευταία στροφή, οι συναντήσεις με τη θεά είναι τρεις. Οι ελληνικοί θεοί, όπως ακριβώς η μουσική και το τραγούδι, μαγεύουν με την επανάληψη. Δεν μπορούμε καν να πούμε αν είναι αθάνατοι ή όχι. Όποτε οι άνθρωποι βρίσκονται ως αγαπώντες και αγαπώμενοι, γίνονται θεοί. Φαίνονται ο ένας στον άλλο πιο χαριτωμένοι, πιο όμορφοι, δηλαδή πιο θεϊκοί. Και αυτό δεν είναι, όπως το τόνισε με πάθος ο Nietzsche, μια αμοιβαία ψευδαίσθηση, αλλά ένα βιολογικό δεδομένο, που εμφανίζεται στον ίδιο βαθμό στα ωδικά πτηνά, τα παγώνια και τους ανθρώπους. Δεν μπορούμε να αποφασίσουμε, αν η τελευταία στροφή της Σαπφούς απευθύνεται στη θεά ή την αγαπημένη. Η πύρινη κλήση, ‘ελθέ μοι και νυν’ - μπορεί να απευθύνεται και στις δυο. Και με τον τρόπο αυτό προδίδεται το μυστικό της αγάπης που είναι πιο μεγάλη από τον θάνατο. Η λέξη ‘συμπολεμιστής’, το τελευταίο όνομα με το οποίο η Σαπφώ ονομάζει τη θεά, λέει ακόμα περισσότερα: οι ερωτευμένοι συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλο όπως στον πόλεμο.

Ο Heidegger είχε μια φορά δηλώσει οργισμένα, πως με τον Ευριπίδη ξεκινά μια ελληνική λογοτεχνία, πριν από αυτόν υπήρχε μόνο ποίηση. Από τον Όμηρο μέχρι τη Σαπφώ, από τον Πίνδαρο μέχρι τον Σοφοκλή, δεν έπαψε να ηχεί αυτό το ‘ελθέ μοι και νυν’: στο έπος, στο μέλος, και στα χορικά. Για όσο διαβάζουμε τέτοιες επικλήσεις πάνω στο βουβό χαρτί, ο ήχος και η μουσική είναι για πάντα εξαφανισμένα. Ο Αριστοτέλης και οι δικοί του, όταν εξόπλιζαν τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, έκαναν τα πάντα, ώστε να εξαφανίσουν τα σημάδια για το ύψος των τόνων της ελληνικής μουσικής, ώστε να είναι αδύνατο να παιχθεί. Για τον λόγο αυτό, για να αισθανθείτε τη μουσική της Σαπφούς στην καρδιά και τα αυτιά σας, να αφουγκραστείτε μια άλλη επίκληση της στην Αφροδίτη.

(Αφροδίτη), από τα ουράνια πλάτη
εδώ κατέβα,
στης Κρήτης τον αγνό ναό [
Χαριτωμένο άλσος εδώ γύρω
όλο μηλιές· εδώ οι βωμοί καπνίζουν
απ᾽ το λιβάνι·

εδώ νερά κατάκρυα μες στα κλώνια
κελαηδούν· από τα ρόδα ο τόπος
ολόσκιωτος· βαθύ τον ύπνο ρίχνουν
τα φύλλα, ως σειούνται.

Στο λιβάδι που βόσκουν τα πουλάρια
οι ανοιξιάτικοι ανθοί θρασομανούνε·
γλυκά ευωδιάζει το άνηθο [
(και το τριφύλλι).

Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη,
το νέχταρ να κεράσεις ένα γύρο,
για της γιορτής που ετοίμασαν το γλέντι,
σε χρυσές κούπες!

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/poetry/browse.html?text_id=280

Αρχίζετε ίσως να καταλαβαίνετε, από αυτό το επαναλαμβανόμενο ‘εδώ’, την ποίηση της Σαπφούς, μέσα στο αισθησιακό και μαγικό της περιβάλλον. Ο τόπος για τον οποίο γράφει και στον οποίο τραγουδά υπό τους ήχους της επτάχορδης λύρας της, είναι ένα ιερό λιβάδι, όπως αυτά που περιβάλλουν ένα από τα πολλά σπίτια της Αφροδίτης. Επειδή οι ελληνικοί ναοί δεν είναι γεμάτοι από Χριστιανούς, μέλη της κοινότητας, ούτε χάσκουν από την μεταχριστιανική μαζική φυγή, δίνουν μόνο χώρο σε μια στατική εικόνα, ενώ οι θνητοί λάτρεις, τις περισσότερες φορές κάτω από τον πρωινό ήλιο, πρέπει να μένουν έξω στον περίβολο του ναού. Με άλλα λόγια: κάθε φορά που η Σαπφώ τραγουδά τα τραγούδια της, τα νεαρά κορίτσια χορεύουν στον ρυθμό κάθε κοντής ή μακράς συλλαβής, σαν να ήταν οι νύμφες αυτού του λειμώνα. Όλο αυτό το αφροδισιακό παιχνίδι λαμβάνει χώρα ανάμεσα στα άνθη, μυρωδιές και το απαλό αεράκι, η αισθητηριακή όσο και η λεκτική παρουσία τους, απαντούν ανέκαθεν στην επίκληση προς την Αφροδίτη. Με άλλα λόγια, όταν ο ύπνος κατέρχεται σαν μαγεία, δυο γυναίκες, που ξαπλώνουν σε μαλακά μαξιλάρια, έχουν απολαύσει η μια την άλλη. Κανένας Έλληνας δεν ενοχλήθηκε από το γεγονός, πως η δουλειά της Σαπφούς, τουλάχιστο πριν τον ευτυχισμένο γάμο της, ήταν να εισάγει τις νέες γυναίκες στον λεσβιακό έρωτα, πριν βρουν ένα γαμπρό. Η συζυγική, και επομένως γενετήσια αγάπη, για να επιτύχει προϋποθέτει, την εμπειρία των πολύμορφων προδρομικών μορφών της. Αυτή η πανελλήνια ελευθερία καταστράφηκε με τα λατινικά γράμματα και τους Λατίνους λόγιους, αφού δηλαδή η χρυσή Αφροδίτη κατέπεσε και έγινε η αιματηρή Venus του Καίσαρα. Ο Οράτιος και άλλοι Ρωμαίοι αποκάλεσαν τη Σαπφώ μια δημόσια πόρνη. Οι Βυζαντινοί μοναχοί κατέστρεψαν τα έργα της, και αντέστρεψαν τη θεά, την οποία αυτή κάλεσε, και την χαρακτήρισαν σκοτεινή και διαβολική γυναίκα Venus.

Τι μπορούμε ακόμα να κάνουμε, κάτω από αυτές τις ατυχείς συνθήκες, για να προετοιμάσουμε αυτό που ο Nietzsche ονόμασε αιώνια επιστροφή των θεών; Κατά εκπληκτικό τρόπο αρκεί να ακούσουμε. Ένα απλό μουσικό κομμάτι μας δείχνει το δρόμο.

Icy wind of night be gone
this is not your domain
In the sky a bird was heard to cry
Misty morning whisperings
and gentle stirring sounds
Belied the deathly silence
that lay all around

Hear the lark and harken
to the barking of the dark (dog) fox
Gone to ground
See the splashing
of the kingfisher flashing to the water
And a river of green is sliding (gliding)
unseen beneath the trees
Laughing as it passes
through the endless summer
Making for the sea

In the lazy water meadow
I lay me down
All around me golden sunflakes
settle on the ground
Basking in the sunshine
of a by-gone afternoon
Bringing sounds of yesterday
into this city room

"Παγωμένοι άνεμοι της νύχτας να φύγετε
αυτό δεν είναι το βασίλειό σας"
Στον ουρανό ένα πουλί ακούστηκε να κλαίει
Ομιχλώδη πρωινά ψιθυρίσματα
και απαλές, αμυδρές κινήσεις
διαψεύδουν τη νεκρική σιγή
που απλωνόταν παντού τριγύρω.

Ακούστε το Κορυδαλλό και ακούστε το  αλύχτισμα της αλεπούς
Κρύφτηκε στη φωλιά της.

Δείτε το νερό να πιτσιλά

από το φτεροκόπημα της αλκυόνας που αστράφτει

Και ένα ποτάμι από πράσινο γλιστρά αθέατο κάτω από τα δέντρα
Γελώντας καθώς περνά
μέσα από το ατελείωτο καλοκαίρι
προχωρώντας προς τη θάλασσα.

Στο νωχελικό υγρό λιβάδι ξαπλώνω.
Ολόγυρά μου, ο χρυσός ήλιος πέφτει στο έδαφος.
Λιαζόμενος στον ήλιο ενός περασμένου απογεύματος
Φέρνοντας ήχους του χθες σε αυτό το δωμάτιο της πόλης

Ακούστε το Κορυδαλλό και ακούστε το  αλύχτισμα της αλεπούς
Κρύφτηκε στη φωλιά της.

Δείτε το νερό να πιτσιλά

από το φτεροκόπημα της αλκυόνας που αστράφτει

Και ένα ποτάμι από πράσινο γλιστρά αθέατο κάτω από τα δέντρα
Γελώντας καθώς περνά
μέσα από το ατελείωτο καλοκαίρι
προχωρώντας προς τη θάλασσα.

Στο νωχελικό υγρό λιβάδι ξαπλώνω.
Ολόγυρά μου χρυσαφένιες ηλιαχτίδες που καλύπτουν το έδαφος
Λιαζόμενος στον ήλιο ενός περασμένου απογεύματος
Φέρνοντας ήχους του χθες μέσα σε αυτό το αστικό δωμάτιο.

Αυτό ήταν το τραγούδι Grantchester Meadows, γραμμένο (στίχοι και μουσική) και τραγουδημένο από τον Roger Waters. Το τραγούδι δημοσιεύθηκε το 1969 στον δίσκο με το όνομα Ummagumma. Η τερατώδης αυτή λέξη, σύμφωνα με μη επιβεβαιωμένες φήμες, σήμαινε τα νυχτερινά πνεύματα στον ποταμό Cam. Καθώς θα έπαιρνε τους Pink Floyd πίσω στο Cambridge, απ’ όπου κατάγονταν. Και σκοπό είχε να μεταφέρει ήχους του χθες σε ένα εσωτερικό χώρο, και συγκεκριμένα στο σε ύψιστο βαθμό επαγγελματικό στούντιο στο Λονδίνο, όπου ηχογραφήθηκε το Grantchester Meadows, και όπου μηχανήματα με φωνητικές ταινίες απέδιδαν στερεοφωνικά τους ήχους της φύσης. Όπως συνέβαινε συχνά με τους Pink Floyd, η μουσική έπαιζε τη διαδικασία της ίδιας της γένεσης της. Επειδή όμως ο ήχος δεν είναι απλά η ανδρική φωνή συνοδευόμενη από την ακουστική κιθάρα, αλλά ταυτόχρονα και ο θόρυβος του ποταμού, το κελάηδημα του κορυδαλλού και η κατάδυση της αλκυόνας, ο ποιητικός τόπος της Σαπφούς αναδύεται ξαφνικά. Κάτω από συνθήκες υψηλής τεχνολογίας μπορούν να ηχογραφηθούν διάφορα soundtrack, να ενισχυθούν και να αναμιχθούν, ώστε να εμπλέξουν τα σημαίνοντα με τα σημαινόμενα, την μουσική με τους θορύβους του περιβάλλοντος. Για πρώτη φορά στην ιστορία, το ρήγμα μεταξύ κουλτούρας και φύσεως τείνει προς το μηδέν. Τα Pop τραγούδια, και μόνο αυτά μπορούν να πουν, πως είμαστε ταυτόχρονα σώματα και ψυχές, άνθρωποι και ωδικά πτηνά. Όπως στο μεγάλο έργο του Helmholtz (ένας από τους σημαντικότερους Γερμανούς φυσικούς του 19ου αιώνα), «Διδασκαλία περί των προσλήψεων του ήχου», όταν μια μπλε αλκυόνη καταδύεται στο πράσινο νερό, παράγει μικρά ομόκεντρα κύματα, που είναι ίδια με αυτά του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και των δίσκων βινυλίου. Κάτω από συνθήκες ύψιστης τεχνολογίας, οι συχνότητες δεν είναι πια υλικότητες, αλλά καθαρή πληροφορία, που μπορούν να μεταμορφωθούν, επιτεθούν (προστεθούν) και να αποθηκευτούν, σε οποιεσδήποτε άλλες συχνότητες ή μέσα.

Οι Pink Floyd δεν μπορούσαν να το ξέρουν, αλλά τα Grantchester Meadows έχουν ακριβώς αυτό το χαρακτηριστικό. Ο Roger Waters δεν ήταν ο πρώτος που ξάπλωνε στα νωχελικά παραποτάμια λιβάδια του Grantchester, αλλά ο Alan Mathison Turing ήδη το 1935. Και εκεί, μακριά από τα περήφανα πανεπιστημιακά κτίρια του Cambridge, εμπνεύστηκε εκείνο το μαθηματικό μηχάνημα, τό οποίο η διδακτορική του διατριβή απέδειξε πως μπορεί να κατασκευαστεί. Όπως σίγουρα θα ξέρετε, τα Desktop σας, τα Laptop σας, τα κινητά σας τηλέφωνα, είναι σε τελευταία ανάλυση ένα τέτοιο μηχάνημα Turing, γιατί απλώς η διδακτορική διατριβή του Turing «On computable numbers with an application to the Entscheidungsproblem» απέδειξε μια για πάντα, πως η μηχανή αυτή, μπορεί να μιμηθεί οποιαδήποτε άλλη.

Η μίμηση όμως είναι η ουσία του έρωτα. Όταν ο Jimi Hendrix ανακοίνωσε, πως «οι θεοί κάνουν έρωτα», είχε αληθινά αποκαλύψει το μυστικό της Electric Ladyland. Υπάρχουμε γιατί οι γονείς μας κοιμήθηκαν μαζί. Υπήρχαν οι γονείς μας επειδή…κτλ. Επειδή ο ένας Θεός είναι μια αποκρουστική έννοια (μη έννοια, Unbegriff), δεν μπορούμε να σκεφτούμε τους θεούς χωρίς τις θεές και τις νύμφες. Εμείς οι θνητοί απλώς μιμούμαστε, το πως αυτοί ζευγαρώνουν. Η διάσημη πρόταση του Αριστοτέλη, πως «ένας άνθρωπος κάνει, γεννά ένα άνθρωπο», είναι απλώς εσφαλμένη. Ούτε για τους δημιουργούς θεούς και παρθενογενέσεις υπάρχει αμφιβολία (ότι δεν υπάρχουν). Όπως το παρατήρησε τόσο εύστοχα ο Friedrich II, Αυτοκράτορας της Γερμανίας και βασιλιάς της Σικελίας, η φύση αποδεικνύει, πως κάθε ον πάνω στη γη, μπορεί να προκύψει μόνο από την ένωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας. (Πόσο θαυμαστό, που ο αντίπαλος του Friedrich, ο πάπας Γρηγόριος ο θ’, είχε εξοργιστεί με τις προτάσεις αυτές.) Από τους θεούς ως τους γονείς μας, από αυτούς ως εμάς και τα παιδιά - δεν πορεύεται διαφορετικά η μεγάλη αλυσίδα του Είναι.

Για τους πρώιμους Έλληνες ποιητές και στοχαστές, ήταν φανερά όλα αυτά, ακριβώς επειδή ήταν τόσο κρυμμένα. Αλλά ήδη στην περί ιδεών διδασκαλία του Πλάτωνα, που θεωρεί και τους θεούς ως ιδέες, μπορεί να υπάρχει μόνο ένας θεός, στον οποίο η αρχή της ταυτότητας απαγορεύει να αλλάξει τη μορφή του. Δεν του επιτρέπεται πια να αποπλανήσει νεαρές γυναίκες σαν αετός, κύκνος ή ταύρος. (Λες και οι θεοί δεν είναι ζώα). Φαίνεται λοιπόν, με την περί ιδεών διδασκαλία του Πλάτωνα και την χριστιανική πίστη στον ένα Θεό, πως το παιχνίδι των αμέτρητων μιμήσεων έφτασε στο τέλος του. Η ιστορία της φιλοσοφίας, γραμμένη προφανώς ad usum delphini (προς χρήσιν του Δελφίνου), κάνει ότι μπορεί, για να μας αποκρύψει την αλήθεια: Αυτό που ο Εμπεδοκλής τραγούδησε για τον έρωτα και την Αφροδίτη, το μεταφράζει στα γερμανικά, χωρίς ντροπή, με τη λέξη ‘Freundschaft’ (φιλία).

Ποιες είναι λοιπόν οι απαραίτητες συνθήκες, (όπως στα λυρικά λιβάδια των Pink Floyd), για να καλέσουμε ‘τώρα’ ‘πάλι’ το πνεύμα της ελληνικής μουσικής και ποίησης; Στα μάτια μου -ή καλύτερα στα αυτιά μου- η απάντηση είναι Richard Wagner…

Συνεχίζεται