Χρήστος Γιανναράς - ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (15)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 22 Ιανουαρίου 2025

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

§ 7. Θεσμοποίηση καὶ ἐκκοσμίκευση τῆς Ἐκκλησίας

Στὰ ὅρια τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ ποὺ εἶναι τὰ ὅρια τῆς ζωῆς μας, δηλαδὴ ὁ τρόπος τῆς ζωῆς μας σήμερα, ἡ σύνδεση τῆς ὀντολογίας μὲ τὴν Ἱστορία – ἡ αἰτιολόγηση τῶν ἱστορικῶν ἐξελίξεων καὶ τῶν κοινωνικῶν διαμορφώσεων μὲ βάση ὀντολογικὲς ἀντιλήψεις καὶ ἀφετηρίες – εἶναι ἐλάχιστα κατανοητὴ καὶ πειστική. Η «γλώσσα» ποὺ διαθέτει αὐτὸς ὁ πολιτισμὸς γιὰ τὴν ἑρμηνεία τῶν ἱστορικο – κοινωνικῶν ἐξελίξεων ἐξαντλεῖται συνήθως στὴν αἰτιολογικὴ σύνδεση τῆς φαινομενολογίας τῶν συμπτωμάτων μὲ ὅσο τὸ δυνατὸ «ἀντικειμενικώτερους» κοινωνιολογικούς παράγοντες.

Ἔτσι καὶ τὸ γεγονὸς τῆς «ἐκκοσμίκευσης» τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου, τῆς ὑποταγῆς του στὶς προϋποθέσεις ζωῆς ποὺ ἐπιβάλλει ὁ πολιτισμός τῆς ἀτομοκρατίας καὶ τῆς κατανάλωσης, ἑρμηνεύεται σήμερα μὲ ἀποκλειστικὴ ἀναφορὰ σὲ ἀπώτερες ἀλλὰ καὶ νεώτερες συγκεκριμένες ἱστορικὲς συγκυρίες καὶ κοινωνικὲς διαμορφώσεις. Καὶ ἐπειδὴ μια τέτοια προσέγγιση δὲν εἶναι ἄσχετη μὲ τὸ ἴδιο τὸ γεγονὸς τῆς ἐκκοσμίκευσης, μοιάζει μᾶλλον χρήσιμο γιὰ τὴ διερεύνηση τοῦ θέματός μας νὰ δοῦμε καταρχὴν συνοπτικὰ καὶ τὸ ἑρμηνευτικό σχῆμα ποὺ μᾶς προτείνει ἡ ἱστορικο - κοινωνιολογική θεώρηση:

Ἡ ἀρχὴ τῆς ἐκκοσμίκευσης τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου ἀνάγεται συνήθως στὴν ἀναγνώριση τοῦ χριστιανισμοῦ ὡς ἐπίσημης θρησκείας τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας (religio imperii). Me τὴν ἀναγνώριση αὐτὴ ἀμβλύνονται καὶ σχεδὸν ἐξαφανίζονται τὰ ὅρια ἀνάμεσα στὴν κοινότητα τῶν πιστῶν καὶ τὸν «κόσμο» (μὲ τὴ βιβλικὴ ἔννοια τῆς λέξης58). Τὸ ἐκκλησιαστικὸ σῶμα ποὺ ἐνσάρκωνε τὴ χαρισματικὴ ἑνότητα ὡς ὁμολογία καὶ μαρτυρία ἀλήθειας μέσα στὸν «κόσμο» τῶν τεμαχισμένων ἀτόμων, ἀφομοιώνεται τώρα καὶ ταυτίζεται μὲ τὸ κοινωνικό σύνολο ποὺ ἀποτελεῖ ἑνότητα ὄχι χαρισματικὴ καὶ ἀποκαλυπτική, ἀλλὰ μόνο πολιτειακή - πολιτικὴ ἢ ἑνότητα θεσμικῶν συμβάσεων. Ὁ κλῆρος παύει νὰ εἶναι ἡ κεφαλὴ τῆς ὀρατῆς ἑνότητας τοῦ σώματος τῶν πιστῶν «εἰς τύπον καὶ τόπον» τοῦ Χριστοῦ, καὶ ἐντάσσεται στὴν κοσμική - ἐπαγγελματικὴ ἱεραρχία τοῦ δημόσιου βίου, «εἰς τύπον καὶ τόπον» τῶν κοσμικῶν ἀξιωματούχων τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου: Οἱ ἐπίσκοποι καὶ πρεσβύτεροι τῆς εὐχαριστιακῆς σύναξης μεταβάλλονται σὲ ἀρχιερεῖς καὶ ἱερεῖς τῆς κρατικῆς θρησκείας.

Ἡ ἴδια ἡ ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἀλήθεια τῆς κοινωνίας τῶν προσώπων, τοῦ τριαδικοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως ποὺ ἀποκάλυψε ἡ σάρκωση τοῦ Λόγου, κατανοεῖται ἀπὸ τοὺς πολλούς, ὅλο καὶ περισσότερο, σὰν στενὰ θρησκευτικὴ διδαχὴ μὲ χρησιμοθηρικό χαρακτήρα ποὺ ἀποβλέπει στὴν ἠθικὴ «βελτίωση» τῶν ἀτόμων τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου.[ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΝΗ ΔΥΝΑΤΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΥΠΑΡΞΕΩΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΑΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ ΜΑΣ ΕΔΩΣΕ ΤΙΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ, ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΔΙΔΑΣΚΕ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΕ. ΟΠΩΣ ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΤΟΥ, ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΣΕΥΧΕΣ ΤΟΥΣ. ΤΟ ΙΔΙΟ ΕΚΑΝΕ ΚΑΙ Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ; ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ;]  Τὰ ὅρια ἀνάμεσα στὴ ζωντανὴ ζύμη τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὸ νεκρὸ φύραμα τοῦ κόσμου μετατίθενται προοδευτικὰ σὲ ἕνα ἐπίπεδο ἠθικῆς ἀντικειμενικῆς ἀξιολόγησης τῶν ἀτόμων: «Ενάρετους χριστιανοὶ καὶ «ἁμαρτωλοὶ» χριστιανοί, ζηλωτὲς καὶ χλιαροί, συντηρητικοὶ καὶ φιλελεύθεροι, εἶναι οἱ καινούργιες διακρίσεις ποὺ ὑποκαθιστοῦν τὴ ριζική κρίση τοῦ κόσμου τὴ σαρκωμένη στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἀλήθεια καὶ ζωὴ τῆς τριαδικῆς ἑνότητας.[ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ]

Ὁ μοναχισμὸς θὰ ἐμφανισθῆ σὰν δυναμική καὶ ἔμπρακτη μαρτυρία καὶ ὑπόμνηση τῆς διαστολῆς τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸν κόσμο, τῆς «ἐξόδου» τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὴν «παρεμβολή» τοῦ κόσμου: Η μαρτυρία καὶ ὁμολογία τῆς πρωτοχριστιανικῆς κοινότητας γιὰ τὸν καινούργιο «τρόπο ὑπάρξεως» ποὺ εἶναι ἡ ἑνότητα τῶν πιστῶν μεταξύ τους καὶ μὲ τὸν Χριστό, σαρκώνεται προοδευτικά στὸ μοναστικό κοινόβιο, χωρισμένο καὶ τοπικὰ ἀπὸ τὸν κόσμο – ἢ βιώνεται αὐτὴ ἡ ἑνότητα «μυστικά» καὶ ὑπαρκτικὰ στὴν «ἡσυχία» τῆς ἀτομικῆς ἀναχώρησης.

Ἔτσι ἡ διάκριση τῆς ᾿Εκκλησίας ἀπὸ τὸν κόσμο μετατίθεται βαθμιαία στη διαστολὴ τῶν μοναχῶν ἀπὸ τοὺς «κοσμικούς» χριστιανούς. Η ἐκκλησιαστική συνείδηση θὰ ἀναγνωρίση στὸ μοναχικό βίο τη χαμένη ἀλήθεια τῆς χαρισματικῆς ἑνότητας καὶ τῆς ἔμπρακτης ὁμολογίας πίστεως τῶν πρωτοχριστιανικῶν κοινοτήτων: Ὁ μοναχισμὸς θὰ γίνη τὸ ὑπόδειγμα καὶ τὸ μέτρο τῆς πνευματικότητας τῶν χριστιανῶν, ἡ λατρεία καὶ οἱ κανόνες ἀσκήσεως τῶν μοναχῶν θὰ ἐπιβληθοῦν στη σύνολη Ἐκκλησία. Τελικὰ ὁλόκληρος ὁ κλῆρος, χωρὶς νὰ ἀρνηθῆ τὴν ἔνταξή του στην κοσμική – πολιτειακὴ ἱεραρχία, θὰ περιβληθῆ τὸ ἔνδυμα τῶν μοναχῶν διευρύνοντας τὸ χάσμα καὶ τὴν ἀντικειμενική διαφοροποίησή του ἀπὸ τοὺς «λαϊκούς» ή «κοσμικούς» χριστιανούς.

Σύμφωνα πάντοτε μὲ τὴν ἱστορικο - κοινωνιολογικὴ θεώρηση, αὐτὴ ἡ μετάθεση τοῦ ἰδεώδους τῆς χριστιανικῆς κοινότητας στὴ μοναχικὴ ἀναχώρηση ποὺ εἶναι ἀνέφικτη γιὰ τὸ σύνολο κοινωνικὸ σῶμα, ἐλευθερώνει τὸ δρόμο, ἂν δὲν δημιουργεῖ τὸν πειρασμό, γιὰ τὴν ἀναζήτηση ἄλλων, περισσότερο συγκεκριμένων καὶ ἐφικτῶν ὀραμάτων «προόδου» γιὰ τὸ κοινωνικό σύνολο. Καὶ μόνο ἡ διάκριση ἀνάμεσα στὰ «μέτρα τελειότητος» τοῦ βίου τῶν μοναχῶν καὶ στὴν «ἠθικὴ συνέπεια» (τὴν ἄσκηση συγκεκριμένων καὶ πρακτικῶν κοινωνικῶν ἀρετῶν) ποὺ ἀπαιτεῖται ἀπὸ τοὺς λαϊκούς, περιέχει τὰ σπέρματα γιὰ τὴν ὀρθολογικὴ ὀργάνωση μιᾶς «ἀποτελεσματικῆς» ἠθικῆς ἀρτιότητας τοῦ κοινωνικοῦ βίου.[ΜΟΝΟ ΕΑΝ Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟΣΚΟΠΟΣ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΚΑΘΙΣΤΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΑΜΟ ΑΥΤΟΣΚΟΠΟ] Δύσκολα θὰ μποροῦσε νὰ ἀρνηθῆ κανεὶς ὅτι ὁ ὀρθολογισμὸς τῶν νεώτερων χρόνων γεννιέται μέσα ἀπὸ τὴν ἐργώδη προσπάθεια τῶν Σχολαστικῶν τοῦ μεσαίωνα νὰ κατοχυρώσουν «ἀντικειμενικά» τὴ χριστιανικὴ ἀλήθεια· ἀλλὰ καὶ ὅτι ὁ ἀπώτερος στόχος αὐτῆς τῆς κατοχύρωσης ἦταν ἡ αὐθεντικὴ ἐπιβολὴ τῶν χριστιανικῶν «ἀρχῶν» γιὰ τὴν ἠθικοποίηση τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου.

᾿Αλλὰ στὴν ἠθική - χρησιμοθηρικὴ «ἀποτελεσματικότητα» τοῦ θεολογικοῦ ὀρθολογισμοῦ οἱ πνευματικὰ ὑποβιβασμένοι «κοσμικοί» θὰ ἀνακαλύψουν πολύ σύντομα τὴ δυνατότητα γιὰ μιὰ ἱστορικὴ revanche – γιὰ μιὰ διεκδίκηση αἰσθητῶν καὶ ἐφικτῶν στόχων τελειότητας τοῦ κοινωνικοῦ βίου. Ἡ ἀποτελεσματικότητα τοῦ ὀρθολογισμοῦ θὰ μετατεθῆ ἀπὸ τὴν προσπάθεια γιὰ τὴν κατοχύρωση τῆς ἀλήθειας στὴν προσπάθεια νὰ ἐξυπηρετηθῆ ἡ κοινωνική χρησιμότητα. Ἡ λειτουργική «λογοποίηση» τοῦ κόσμου, ἡ ἀνεύρεση τοῦ προσωπικοῦ λόγου τῶν κτισμάτων καὶ ἡ δοξολογικὴ ἀναφορά του στὸ Θεό, θὰ παραμείνη μιὰ δυνατότητα μυστικῆς ἐμπειρίας τῶν μοναχῶν, ἐνῶ ὁ «κοσμικὸς» ἄνθρωπος στὴν ἀποκρυπτογράφηση τῶν λόγων τῆς φυσικῆς πραγματικότητας θὰ ἀνακαλύψη τὴ δυνατότητα τῆς λογικῆς του νὰ ὑποτάξη τὸν κόσμο στὸ ὄραμα μιᾶς (αἰσθητὰ καὶ ὄχι λειτουργικά) γιορταστικῆς κοινωνικῆς «ευζωίας».[ΟΛΗ ΑΥΤΗ Η ΚΩΜΩΔΙΑ ΠΑΙΖΕΤΑΙ ΑΚΟΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ ΟΤΙ Η ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΜΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ.]

Ἡ ὑποταγὴ τῆς φυσικῆς πραγματικότητας στὸ ὅραμα τῆς «εὐζωίας» θὰ κατορθωθῆ μὲ τὴ δύναμη τῆς διάνοιας τὴν ὑλοποιημένη στη μηχανή, καὶ θὰ συμπληρωθῆ μὲ τὶς διακηρύξεις τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀτόμου πάνω στὰ φυσικὰ καὶ ἠθικὰ ἀγαθὰ – μὲ τὰ κινήματα γιὰ τὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν ἐξάλειψη τῆς ἀνισότητας τῶν τάξεων. Οἱ ἐπιδιώξεις αὐτὲς τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης καὶ ἰσότητας θὰ προσφέρουν ἕνα καινούργιο κοινωνικὸ ἰδεῶδες, βασισμένο στὴν ὀρθολογική ρύθμιση δικαιωμάτων καὶ ὑποχρεώσεων τοῦ ἀτόμου καὶ θὰ ἀπομακρύνουν ὅλο καὶ περισσότερο τὸ κοινωνικό σύνολο ἀπὸ τὰ πρωταρχικὰ ὀράματα τῆς χαρισματικῆς ἑνότητας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος.[ΤΟΥΣ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΑΓΙΟΥΣ ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ ΠΟΥ ΘΑ ΤΟΥΣ ΚΡΥΨΟΥΜΕ;] Γιὰ νὰ φτάσουμε σήμερα στὸν ἐκπληκτικὸ σὲ ἔκταση θρησκευτικὸ ἀποχρωματισμὸ τῶν λαῶν τόσο τῆς ᾿Ορθόδοξης ᾿Ανατολῆς ὅσο καὶ τῆς ρωμαιοκαθολικῆς καὶ προτεσταντικῆς Δύσης.[ΤΕΛΙΚΑ ΟΜΩΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΕΝΟΙ ΛΑΟΙ ΑΠΕΚΤΗΣΑΝ ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ, ΛΙΓΟ ΕΙΝΑΙ; ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΘΗΚΑΝ.]

Σημειώσεις

58. Πᾶν τὸ ἐν τῷ κόσμῳ, ἡ ἐπιθυμία τῆς σαρκὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ἡ ἀλαζονεία τοῦ βίου, οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ πατρός, ἀλλ' ἐκ τοῦ κόσμου ἐστί. Α' Ιωαν. 2, 16. – Τὸ πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁ ὁ κόσμος οὐ δύναται λαβεῖν. Ιωαν. 14, 17. – Οὐ τὸ πνεῦμα τοῦ κόσμου ἐλάβομεν, ἀλλὰ τὸ πνεῦμα τὸ ἐκ τοῦ Θεοῦ. Α' Κορ. 2, 12. – Ἐπεὶ ὀφείλετε ἄρα ἐκ τοῦ κόσμου ἐξελθεῖν, 5, 10. – ᾿Ασπιλον ἑαυτὸν τηρεῖν ἀπὸ τοῦ κόσμου. ᾿Ιακ. 1, 27. - Ο κόσμος ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται. Α΄ Ιωαν. 5, 19