ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (8)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα,13 Μαΐου 2019

                            

                               Jacob Burckhard

                                                       ΤΟΜΟΣ 1^ος

                        ^{ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ}

                       ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥΣ  (συνέχεια 6^η)

     

Για να εξασφαλίσουν την υστεροφημία τους δεν χρειάστηκε καν να αναφερθούν στους αρχαίους χρόνους, διότι ακόμη και στους ιστορικούς χρόνους ήταν από όλους αποδεκτό ότι κάποιοι έτυχαν ανατροφής απ’ ευθείας από τους θεούς. Μεγάλοι αθλητές αποκαλούντο γιοί των θεών των υδάτων ή του Ηρακλή, και μετά το θάνατό τους συνήθως λεγόταν όχι ότι απέθαναν αλλά ότι εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς. Και για τον Πλάτωνα ακόμα η παράδοση ήθελε να έχει ένδοξη καταγωγή: η οικογένεια του πατέρα του και της μητέρας του ήταν απόγονοι του Ποσειδώνα, και επιπλέον δεν ήταν ανάγκη να αναφέρεται ως γιός του Αρίστονος διότι η μητέρα του, η γοητευτική Περικτιόνη, είχε κοιμηθεί στις αγκάλες του Απόλλωνα, ένας θρύλος που προέρχονταν από πολύ κοντινούς συγγενείς του. Παρομοίως ο Αλέξανδρος δεν χρειαζόταν καν να επικαλεσθεί τη συγγένειά του με τον Ηρακλή, ως απόγονος των Τεμενιδών, διότι καταγόταν απ’ ευθείας από τον Άμωνα- Δία. Οι διάδοχοί του, προς τιμήν τους, έκανα πολύ περιορισμένη και λελογισμένη χρήση της θεοποίησής τους, και σχεδόν ποτέ της θεϊκής καταγωγής τους. Ο Αντίγονος, όταν πληροφορήθηκε ότι ο Ερμόδωρος στα ποιήματά του τον αποκαλούσε γιό του Ήλιου απάντησε με ένα χονδροειδές αστείο. Αλλά στην ίδια την Ελλάδα, έναν αιώνα αργότερα, ο Άρατος, αρχηγός της αχαϊκής Συνομοσπονδίας, θεωρείτο απόγονος του Ασκληπιού, ενώ ακόμη και στην εποχή των αυτοκρατόρων, επί Μαξίμου της Θράκης, ο σοφιστής Αψίνης από τα Γάδαρα θεωρήθηκε απόγονος του Πάνα.

     Σε ποιο βαθμό το δέλεαρ και η απάτη έπαιξαν το ρόλο τους, μας το διδάσκει η ιστορία του νεαρού Σειληνού (περί το 400 π. Χ.). Στον Πόντο υπήρχε μια γυναίκα που ισχυρίζονταν ότι έμεινε έγκυος από τον Απόλλωνα. Κάποιοι άνθρωποι αρνήθηκαν να την πιστέψουν, αλλά αρκετοί ήταν αυτοί που έδωσαν βάση στα λεγόμενά της. Γέννησε ένα αγόρι, του οποίου την ανατροφή ανέλαβαν διακεκριμένες προσωπικότητες, και για κάποιον άγνωστο λόγο τού έδωσαν το όνομα Σειληνός. Τότε επενέβη σ’ αυτή την ιστορία ο Λύσανδρος και προσπάθησε να χρησιμοποιήσει το παιδί για μια από τις θρησκευτικές απάτες του που, όπως γνωρίζουμε, κατέληξαν όλες σε αποτυχία· γεγονός παραμένει ότι στην προκειμένη περίπτωση εξασφάλισε περισσότερους υποστηρικτές απ’ ό,τι συνήθως.   

     Οι Ρωμαίοι είχαν μιαν εντελώς διαφορετική αντίληψη από τους Έλληνες για το συγκεκριμένο θέμα.  Το ότι ο Καίσαρας, ήδη από νεαρή ηλικία, είχε συνδέσει την ιουλιανή οικογένειά του με βασιλείς και θεούς, προκαλούσε στο λαό έκπληξη και θαυμασμό, αλλά στους ευγενείς οργή και φόβο. Οι Αντωνίνοι ισχυριστήκαν ότι κατάγονταν από τον Αντώνιο, έναν από τους γιούς του Ηρακλή, και ο Σέξτος Πομπήιος, όταν πολεμούσε τους πειρατές, πρόσφερε θυσίες μόνο στη θεά Θάλασσα και τον Ποσειδώνα, τους οποίους θεωρούσε γονείς του.

     Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να προσθέσουμε μιαν ακόμα απόδειξη της εγγύτητας του μύθου και της νεότητας της ελληνικής συνείδησης στις θεοφάνειες της ιστορικής εποχής. Οι θεοί του Ομήρου, που ήταν πολύ συχνά παρόντες και που στη χώρα των Φαιάκων συναντούσαν τους μοναχικούς περιπατητές ή έπαιρναν μέρος στα φαγοπότια των θνητών, εξακολουθούν να εμφανίζονται μέχρι τις τελευταίες ημέρες της αρχαιότητας.

    Από μιαν άλλην άποψη, η έντονη μοναχικότητα είναι πιθανό να ξύπνησε στους Έλληνες την αίσθηση της εγγύτητας με θείες υπάρξεις· μόλις σταματούσε η βοή του κόσμου έρχονταν σε επαφή με το θείο και το δαιμονικό. Στα δάση και τα φαράγγια των βουνών ήταν ασφαλώς παρόντες ο Πάνας και η Άρτεμις. Από τα βάθη γιγαντιαίων σπηλαίων ακουγόταν ο ήχος των κυμβάλων που ανήγγειλε  την άφιξη της συνοδείας του Διονύσου. Ο Πομπόνιους Μέλα δίνει αυτή την περιγραφή για ένα σπήλαιο κοντά στον Κώρυκο της Σικελίας, που οδηγεί σε μια στενή κοιλάδα με σπάνια βλάστηση. Ο επισκέπτης θα τρομάξει στο άκουσμα ενός δυνατού ήχου κυμβάλων σταλμένου από το θεό. Η τοποθεσία είναι εξαίσια και επιβλητική, και δεν θεωρείται μόνο φυσικό να κατοικείται από θεούς αλλά και απολύτως βέβαιο· «τα πάντα εμπνέουν σεβασμό και αναγγέλλουν κατά κάποιον τρόπο την παρουσία του θεού».

     Ο έντονος φόβος απέναντι σε μια πραγματική εμφάνιση της Αρτέμιδος ανάγεται στους θρύλους που προεξοφλούν τον θάνατο αυτών που είδαν της θεά να λούζεται. Μοναδικές «φιλενάδες» της θεάς ήταν τολμηρές και ανδροπρεπείς νεαρές γυναίκες, που στους αρχαίους χρόνους κυνηγούσαν στα βουνά. Αλλά σε αντίθεση με ό,τι ισχύει για τους υπόλοιπους θεούς, στον Διόνυσο αποδίδεται παρουσία, δηλαδή πραγματική εμφάνιση. «Στους εορτασμούς των τριετηρίδων πίστευαν ότι ο θεός εμφανίζεται μεταξύ των ανθρώπων, και σε πολλές ελληνικές πόλεις παρήλαυναν βακχικές πομπές αποτελούμενες από γυναίκες, από τις οποίες οι νεώτερες έφεραν θύρσους κα υμνούσαν την παρουσία του θεού κ.ο.κ.» . Στις τελετές των Θειαδών , ο ίδιος ο Διόνυσος είναι που γεμίζει τις τρείς στάμνες που του προσφέρονται στο ναό της Ήλιδας, και οι ύμνοι των γυναικών που τιμούν την παρουσία του θεού δεν δίνουν καθόλου την εντύπωση ότι απευθύνονται σε ένα περιφερόμενο άγαλμα: «Ανοίξτε τον δρόμο στον σε έκσταση θεό που επιθυμεί να βαδίζει ανάμεσά σας» .

     Στις προσευχές που απευθύνονται επίσης σε άλλους θεούς, ικετεύουν την παρουσία τους με τρόπους που είναι άγνωστοι στις μεταγενέστερες θρησκείες. Η ποίηση αποκτά εδώ παράξενες μορφές, όπως ο Ύμνος στην Αφροδίτη της Σαπφούς, και οι επικλήσεις των τραγικών και σατιρικών ποιητών. Για παράδειγμα ο Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες περιλαμβάνει έναν ύμνο αυτού του είδους προς τιμήν της Αθηνάς και των άλλων επικρατέστερων θεαινών, και είναι επίσης αρκετά γνωστή η επίκληση του Σοφοκλή στον «θεό που φέρει χίλια ονόματα».

     Ενδεχομένως κάποιοι θεοί να αναγκάστηκαν να μείνουν για κάποιο διάστημα στη γη προκειμένου να εξιλεωθούν, όπως ο Απόλλων όταν υποχρεώθηκε να φυλάξει το κοπάδι του Άδμητου. Ο Πυθαγόρας ήταν στα μάτια των οπαδών του ένας Απόλλωνας των  Υπερβορείων, παρότι ο ίδιος κατά τις μεταμορφώσεις του έπαιρνε μόνον ονόματα ανθρώπων. Αντίθετα ο Εμπεδοκλής διάλεξε τις πιο εντυπωσιακές μετεμψυχώσεις. Αυτήν ενός θεού που καταδικάστηκε να περπατάει για 30.000 χρόνια εξ αιτίας ενός εγκλήματος, ενώ είχε ήδη ζήσει με τη μορφή ενός αγοριού, ενός κοριτσιού, ενός φυτού, ενός πουλιού και ενός ψαριού· και κατόπιν όλων αυτών δεν χαιρετούσε πλέον τους κατοίκους του Ακράγαντα ως θνητός, αλλά ως αθάνατος θεός που ζει σε ένα πολύ ανώτερο επίπεδο από τις φτωχές ανθρώπινες υπάρξεις. Το στοιχείο αυτό, που θα μπορούσε να λειτουργήσει εξυψώνοντάς τον, τελικά τον γελοιοποίησε.

    Στους απλοϊκούς και τους αγροτικούς πληθυσμούς συναντάμε μιαν εμπεδωμένη πίστη εντελώς διαφορετικής προέλευσης, όταν ένας ταξιδιώτης κάποιας ηλικίας και ένας νεώτερος που εμφανίζουν κάποιες ιδιομορφίες εκλαμβάνονται ως ο Δίας και ο Ερμής. Παρότι η ιστορία του Φιλήμονα και της Βακχίδας μπορεί να αναχθεί στη μυθική εποχή (αν και δεν είναι απαραίτητο) έχουμε εν τούτοις το σημαντικό συμβάν στα Λύστρα της Λυκαονίας: μετά από μια θαυματουργική θεραπεία,    

ο Βαρνάβας και ο Παύλος έγιναν δεκτοί ο ένας ως ο Δίας, και ο άλλος – που μίλησε δεύτερος – ως ο Ερμής. Πόσες φορές δύο νέοι καβαλάρηδες δεν εκλήφθηκαν ως οι Διόσκουροι. Ο Αρκάδας Ευφορίων  που τους δέχτηκε χωρίς να γνωρίζει ποιοι ήσαν πρόσφερε έκτοτε φιλοξενία σε όλους τους περαστικούς. Στη μάχη μεταξύ Λοκρών και Κροτωνιατών εμφανίστηκαν δυο εύρωστοι έφηβοι πάνω σε λευκά άλογα με πανοπλία και πορφυρούς μανδύες. Αυτή τη φορά η παρουσία τους υπήρξε πραγματική και αποτελεσματική. Η προκατάληψη αποδείχθηκε όμως ισχυρότερη από κάθε ψευδαίσθηση όταν, κατά τη διάρκεια του δεύτερου μεσσηνιακού πολέμου, δύο νεαροί Μεσσήνιοι από την Ανδανία, μεταμφιεσμένοι σε Διόσκουρους εισέβαλαν έφιπποι σε μια γιορτή των Σπαρτιατών προς τιμήν των Διόσκουρων. Η επίσκεψη των Διόσκουρων στον Σπαρτιάτη Φορμίωνα με τη μορφή ξένων από την Κυρήνη, μοιάζει επίσης πολύ κι αυτή, έτσι όπως περιγράφεται, με οργανωμένη απάτη. Εν τούτοις αργότερα, ο ποιητής Σιμωνίδης ήταν βέβαιος ότι οι Διόσκουροι ήταν αυτοί που τον ειδοποίησαν να εγκαταλείψει έγκαιρα το παλάτι του Θεσσαλού οικοδεσπότη του, λίγο πριν καταρρεύσει το κτίριο· οι θεοί είχαν έτσι εκφράσει την ευμένειά τους, επειδή έψαλε προς τιμήν τους έναν ύμνο. Και το πόσο εύκολο ήταν να πειστεί τον 5^ον αιώνα ο σπαρτιατικός στρατός ότι τα ίχνη αλόγων και οι λάμψεις όπλων γύρω από έναν βωμό προϋπέθεταν την παρουσία των δίδυμων θεών αποδεικνύεται σαφώς μέσα από μια πολεμικής φύσεως απάτη του βασιλιά Αρχίδαμου. Στις μάχες ήταν ευπρόσδεκτη η  παρουσία όχι μόνο των ηρώων μιας οικογένειας, αλλά και των ίδιων των θεών· η εμφάνισή τους στη μάχη του Μαραθώνα και τη ναυμαχία της Σαλαμίνας προκάλεσαν την άτακτη φυγή των Περσών, και αργότερα των Γαλατών από τους Δελφούς. Υποστηρίζοντας τους κατοίκους της Τανάγρας κατά την εισβολή των Ερετρειέων, ο Ερμής εμφανίστηκε με το ξύστρο του ως θεός προστάτης του γυμναστηρίου, και τους οδήγησε στη νίκη. Υπερασπιζόμενοι τους Απολλωνιάτες από την απειλή των Ιλλυρίων οι Επιδάμνιοι έστειλαν τον θεό-χείμαρρο Αίαντα, που τοποθετήθηκε στη μάχη στη θέση του αρχηγού τους· τους χάρισε τη νίκη και στη συνέχεια του παρέδωσαν τους αιχμαλώτους τους και τον διόρισαν αρχηγός τους σε όλες τις υπόλοιπες μάχες. Ίσως να επρόκειτο για τον Αία το Λοκρό, ο οποίος βρισκόταν πάντοτε αθέατος στην κεφαλή του στρατού, δίπλα στους δικούς του άνδρες, Ιταλούς ή  Επιζεφύριους  Λοκρούς· κατά τη μάχη εναντίον των Κροτωνιατών, για μιαν ακόμη φορά, ο αρχηγός τους ο Κλεώνυμος συνέβη να διαπράξει την ιεροσυλία να οδηγήσει την επίθεσή του εναντίον του σημείου ακριβώς που γνώριζε ότι βρισκόταν ο Αίας· τραυματίστηκε βαριά στο στήθος και στη συνέχει στάλθηκε στους Δελφούς, όπου του δόθηκε ο χρησμός να ταξιδέψει στον Πόντο, στη νήσο Λεύκα, όπου θα εμφανιζόταν ο Αίας για να τον θεραπεύσει, κάτι που όντως συνέβη κάτω από εξαιρετικά παράξενες συνθήκες. Σε πιο πρόσφατη σ’ εμάς εποχή ας θυμηθούμε για παράδειγμα ότι ευσεβείς δυναστείες εμπιστεύτηκαν τη διοίκηση του στρατού τους στο άγιο Αντώνιο της Πάδοβα.

    Και ιδού η γνωστή ιστορία της Φύας του Πεισίστρατου, που ο Ηρόδοτος, ως άνδρας φωτισμένος του 5^ου αιώνα, αδυνατούσε να πιστέψει, μη αποδεχόμενος τόση αφέλεια από ανθρώπους του προηγούμενου αιώνα, αυτός που θεωρούσε ότι οι Έλληνες διακρίνονται συνήθως από τους Βαρβάρους  χάρη στη μεγαλύτερη λεπτότητα και τη λιγότερο ανόητη ευπιστία τους, και θεωρούσε ότι οι Αθηναίοι είναι οι περισσότερο διακριτικοί πολίτες της Ελλάδας. Στους δήμους των περιχώρων διαδόθηκε η φήμη ότι αυτή η γυναίκα ήταν η ίδια η θεά· την προσκύνησαν και υποδέχτηκαν τον Πεισίστρατο με τιμές. Αυτός δεν είχε καθόλου την πρόθεση να εξαπατήσει τον λαό όταν ανέβασε στο άρμα του την όμορφη “λουλουδού” φορτωμένη με όλα τα στολίδια της θεάς· προσπάθησε να διευκολύνει την είσοδό του στην Αθήνα, προσποιούμενος ότι πρόκειται για μιαν ιερή πομπή, ενώ το μόνο πράγμα που επεδίωκε ήταν να φτάσει ανενόχλητος στην Ακρόπολη. Αλλά ένα ολόκληρο πλήθος ανθρώπων, γοητευμένο από τη μεγαλόσωμη και γοητευτική Φύα, πίστεψε ότι επρόκειτο για την ίδια τη θεά (Αθηνά). Μια εκ προθέσεως εξαπάτηση δεν θα ήταν καθόλου εύκολη, διότι συνήθως στις πομπές οι άνδρες ήταν εκείνοι που μεταμφιέζονταν σε θεούς, ενώ κατά τις θυσίες τα κοσμήματα της εν λόγω θεότητας έφεραν ο ιερέας ή η ιέρεια.

     Ένα συμβάν της ίδιας τάξεως καταγράφηκε κατά την εποχή της αχαϊκής Συνομοσπονδίας (230). Οι Αιτωλοί που εισέβαλαν στην αχαϊκή πόλη Πελλήνη καταλήφθηκαν από πανικό και αποχώρησαν νομίζοντας ότι πρόκειται για μια θεία παρουσία, καθώς βρέθηκαν μπροστά σε μιαν ιερή πομπή της Αθηνάς και αντίκρισαν την ιέρεια να διασχίζει την πύλη του ναού και να έρχεται καταπάνω τους, ενώ οι ίδιοι οι κάτοικοι της Πελλήνης γνώριζαν καλά ότι επρόκειτο για ανθρώπινη μορφή.

    Κάποιες κατώτερες θεότητες της φύσης είχαν την τύχη να παραμείνουν ως ζωντανές παρουσίες και στους μετέπειτα χρόνους. Την εποχή του Παυσανία οι ναυτικοί πίστευαν ακόμη στην εμφάνιση του Γλαύκου, του θεού-προφήτη της θάλασσας. Ο Πάνας όμως ήταν εκείνος που συνέχισε να εμφανίζεται ευδιάκριτα ανάμεσα στους ανθρώπους. Παρουσιάστηκε π.χ. ανάμεσα στον Κιθαιρώνα και τον Ελικώνα ψάλλοντας έναν παιάνα του Πινδάρου. Την εποχή της μάχης του Μαραθώνα μια διαδεδομένη παραδοχή τον ήθελε να έχει συναντήσει έναν αθηναίο αγγελιοφόρο κοντά στην Τεγέα, γεγονός που οδήγησε τους Αθηναίους να του αφιερώσουν έναν βωμό στην Ακρόπολη με θυσίες και παιχνίδια. Οι βοσκοί του Θεόκριτου φοβούνταν την  παρουσία του Πάνα και γνώριζαν την όψη του όταν η οργή φούσκωνε τα ρουθούνια του. Κατά την εποχή του Τιβέριου ανακοινώθηκε ο θάνατός του και χρειάστηκαν πολύς χρόνος και έρευνες για να ανακαλυφθεί ότι επρόκειτο για πλάνη· ενάμισι αιώνα αργότερα οι κάτοικοι των γειτονικών περιοχών πίστευαν ακόμη ότι άκουγαν τους ήχους της σύριγγας του Πάνα.

     Οι μυστικές σχέσεις που ορισμένα προνομιούχα άτομα διατηρούσαν με τους θεούς δεν σταμάτησαν ποτέ τελείως. Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη διαδραματίζεται σε μια μυθική εποχή, αλλά ο τραγωδός περιγράφει ίσως ένα είδος πάντοτε ζωντανής ευαισθησίας μέσα από τους λόγους τους οποίους ο ήρωάς του απευθύνει στην Άρτεμη: «Είμαι δίπλα σου, σου μιλώ και ακούω τη φωνή σου, ακόμη και αν δεν διακρίνω καθόλου το πρόσωπό σου». Ένας από τους πιο συνετούς νομοθέτες, ο Νουμάς Πομπίλιος, λέγεται ότι εμπνεύστηκε από τη νύμφη Ηγερία, αλλά και ο Ζάλευκος είχε επίσης συντάξει καθένα από τους νόμους του υπό την καθοδήγηση της Αθηνάς, η οποία εμφανιζόταν κάθε φορά υπαγορεύοντάς του το κείμενο. Τί θα έπρεπε εξ άλλου να σκεφτούμε για τις σχέσεις του Σοφοκλή με αρκετούς από τους θεούς ; Το ότι ο Ηρακλής εμφανίστηκε στο όνειρό του και ότι ο Διόνυσος φρόντισε την ταφή του στο οικογενειακό μνήμα, σύμφωνα με τα όνειρα κάποιων, μέσω των οποίων το έκανε γνωστό, δεν είναι κάτι εξαιρετικά ιδιαίτερο· αλλά ο Σοφοκλής δεν ύμνησε μόνο τον Ασκληπιό με έναν παιάνα, αλλά δεξιώθηκε τον θεό στο σπίτι του, και αυτός είναι και ο λόγος που οι Αθηναίοι τον τίμησαν αργότερο ως ήρωα με την προσωνυμία Δέξιος (αυτός που δέχεται), αφιερώνοντάς του έναν ναό και προσφέροντας ετήσιες θυσίες. Αλλά και ο ίδιος σεβάστηκε το τελετουργικό που υπήρχε για τις περιπτώσεις που κάποιος φιλοξενεί έναν θεό στην οικία του. Το ίδιο έκαναν και οι ναυτικοί που αναγνώρισαν τον Πυθαγόρα ως θεό· έστησαν αμέσως έναν βωμό και πρόσφεραν το πλουσιώτερο μέρος του φορτίου τους.

     Υπάρχει όμως και η κωμική πλευρά της πίστης των ανθρώπων στις θεοφάνειες.  Μεθυσμένοι κάτοικοι του Ακράγαντα, που ένοιωθαν το σπίτι που βρίσκονταν να χορεύει σαν καράβι στην καταιγίδα, όταν έφτασαν οι φύλακες για να αποκαταστήσουν την τάξη, τους εξέλαβαν ως Τρίτωνες και για να τους εξευμενίσουν υποσχέθηκαν να τους τιμούν στο εξής με επίσημη λατρεία, όπως και τους υπόλοιπους θαλάσσιους θεούς.

     Και όταν στη διάρκεια μιας συζήτησης έπεφτε ξαφνικά σιωπή έλεγαν: « Ο Ερμής διασχίζει την αίθουσα».

     Αυτός ήταν ο πνευματικός προσανατολισμός του ελληνικού λαού, ο οποίος θα επωμιζόταν στη ροή του χρόνου το μεγαλύτερο χρέος στην ιστορίας της ανθρωπότητας· ένας λαός εγκλωβισμένος στο μυθικό παρελθόν του, που με αργό βηματισμό εισέρχεται στην καθαυτό ιστορική εποχή, εξελίσσεται αποκλειστικά μέσα από την ποιητική μυθοπλασία, και παρ’ όλα αυτά είναι προορισμένος, στην πορεία των χρόνων, να κατανοήσει όλους τους λαούς, και να μεταδώσει αυτή την κατανόηση σε άλλους, να υποτάξει ισχυρές χώρες και λαούς της Ανατολής, να καταστήσει τον πολιτισμό του έναν πολιτισμό καθολικό, μέσα στον οποίο συναντήθηκαν η Ασία και η Ρώμη, να γίνει δια του ελληνισμού η ζωογόνος σπορά του αρχαίου κόσμου, αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίσει για μας τη συνέχεια της παγκόσμιας εξέλιξης, χάρη στην επιβίωση αυτού του πολιτισμού, διότι εξ αιτίας των Ελλήνων και μόνο οι εποχές αυτές και το ενδιαφέρον μας γι’ αυτές συνδέονται μεταξύ τους· χωρίς αυτούς δεν θα ενδιαφερόμασταν καθόλου για το παρελθόν, και ό,τι χωρίς αυτούς θα μπορούσαμε να γνωρίσουμε, δεν θα μας ενδιέφερε να το γνωρίσουμε.

    Μαζί με αυτό τον απεριόριστο πλούτο της σκέψης, μας δώρισαν επιπλέον τα υπολείμματα της δημιουργικής τους δραστηριότητας: την τέχνη και την ποίηση.

     Βλέπουμε με τα δικά τους μάτια και μιλάμε με το δικό τους τρόπο έκφρασης.

     Αλλά απ’ όλους τους πολιτισμένους λαούς, οι Έλληνες είναι αυτός που αυτοχειριάστηκε με τον τρομακτικώτερο και τον πλέον οδυνηρό τρόπο.

(συνεχίζεται)