ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (145)

Συνέχεια από: Πέμπτη 17 Νοεμβρίου 2022

                                                   Jacob Burckhardt
                                                        ΤΟΜΟΣ 2ος
                                ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ - 20

    Για ορισμένες φημισμένες οικογένειες βασιλέων ή τυράννων, η αυτοκτονία μπορούσε να αποδειχθεί αναπόφευκτη, όταν κινδύνευε η εξουσία τους, ή όταν μια επικείμενη οικτρή δολοφονία απειλούσε κάποιον από τους διαδόχους τους. Αλλά ακόμη και οι πλέον επιεικείς εισβολείς μπορούσαν να προκαλέσουν την εξαφάνιση μιας δυναστείας. Ο βασιλέας Νικοκλής της Πάφου, ήρθε σε κρυφή συνεννόηση με τον Αντίγονο, εναντίον του Πτολεμαίου, γιού του Λάγου, που ήταν ήδη κυρίαρχος της Κύπρου· ο Πτολεμαίος έστειλε τότε δύο στρατηγούς του να τον φονεύσουν. Με συνοδεία ένα στρατιωτικό απόσπασμα που τους παρείχε ο αιγύπτιος στρατηγός που έλεγχε το νησί, εισέβαλαν στο παλάτι του Νικοκλέους και του ανακοίνωσαν ότι θα θανατωθεί. 

Αυτός προσπάθησε αρχικά να δικαιολογηθεί, αλλά όταν τα επιχειρήματά του απορρίφθηκαν αυτοκτόνησε. Αμέσως μετά η σύζυγός του, παρότι ο Πτολεμαίος είχε απαιτήσει να προστατευτούν οι γυναίκες του παλατιού, αφού φόνευσε τις ανύπαντρες κόρες της, ζήτησε από τις αδελφές του Νικοκλέους να πεθάνουν μαζί της. Όλοι αυτοί οι θάνατοι και οι απρόβλεπτες συμφορές που βρήκαν τη βασιλική οικογένεια οδήγησαν τους αδελφούς του Νικοκλέους στη απόφαση να κλειστούν μέσα στο παλάτι και να το πυρπολήσουν. Στις μέρες μας, όλοι, έκτος από το Νικοκλή, θα είχαν αμνηστευθεί.

     Αργότερα (μετά το 78 π.Χ.), ένας αρχηγός πειρατών της Παμφυλίας, λίγο πριν ο Σερβίλιος Ισαυρικός με τους ρωμαίους στρατιώτες του εισβάλει στο καταφύγιό του, την βραχώδη ακτή του Ταύρου,  πυρπολήθηκε μαζί με όλη της οικογένειά του. 

Ο Μιθριδάτης, στο βαθμό που μπορούμε να τον εντάξουμε στον ελληνικό κόσμο, είχε διαφορετικό τέλος, (το 64 π.Χ.), στο ανάκτορό του Παντικαπαίου, όταν ο γιός του Φαρνάκης του αφαίρεσε και τον τελευταίο στρατιώτη που τον προστάτευε· δηλητηρίασε πρώτα τις συζύγους και τους υπόλοιπους γιούς του (δεν γνωρίζουμε αν συγκατατέθηκαν ή όχι), και άδειασε το υπόλοιπο ποτήρι με το δολοφονικό υγρό· επειδή όμως το δηλητήριο δεν επέδρασε, είτε παρακάλεσε έναν πιστό Κέλτη να τον σκοτώσει, είτε δολοφονήθηκε από τους στρατιώτες του Φαρνάκη που είχαν στο μεταξύ εισβάλει στο παλάτι. 

     Στην περίπτωση της Αλεξανδρινής δυναστείας δεν πρόκειται για μια οικογένεια αλλά για μιαν ολόκληρη βασιλική αυλή, που την εποχή του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας (31 π.Χ.) αποφασίζει να παραδοθεί στο θάνατο.Οι Αμιμητόβιοι («αυτοί των οποίων ο βίος δεν επιδέχεται μίμηση»), ονομασία που είχαν δώσει αρχικά στη λέσχη τους, μετά την επιστροφή από το Άκτιο μετονομάστηκε οι Συναποθανούμενοι (αυτοί που πεθαίνουν μαζί»). Η βασίλισσα είχε ήδη συλλέξει όλα τα υπαρκτά δηλητήρια των οποίων και είχε δοκιμάσει τη δράση σε θανατοποινίτες. Γνωρίζοντας από την εμπειρία της ότι αυτά που δρούσαν άμεσα προκαλούσαν έναν εξαιρετικά επώδυνο θάνατο, ενώ τα ήπια δηλητήρια είχαν πολύ αργή εξέλιξη, δοκίμασε τα δηλητηριώδη ερπετά. Δεν γνωρίζουμε πόσα από τα μέλη της λέσχης αθέτησαν την ολοκλήρωση των υποχρεώσεών τους κατά τις τελευταίες δραματικές ώρες· μόνο μερικές από τις πλέον έμπιστες ακολούθους της βασίλισσας είναι βέβαιο ότι μοιράστηκαν το τέλος της Κλεοπάτρας.

     Είναι γενικά γνωστό, ότι σε όλη την ιστορία της Ελλάδας, οι γυναίκες προτίμησαν το θάνατο από την παράδωσή τους σε βάναυσους και αδίστακτους εχθρούς, και πως ακόμη και η χριστιανική θρησκεία αποδέχτηκε την αυτοκτονία ως προστασία από τον βιασμό.  Προτιμώμενος τρόπος θανάτωσης ήταν ο στραγγαλισμός, ή ο απαγχονισμός· η βασίλισσα Ολυμπιάδα πρότεινε στη νύφη της Ευρυδίκη το κώνειο, ένα ξίφος και ένα σκοινί, και η Ευρυδίκη επέλεξε το τελευταίο· μάταια η Ελένη του Ευριπίδη αποκαλεί τον απαγχονισμό ταπεινωτικό μαρτύριο, που υποβιβάζει ακόμη και έναν δούλο, και  το μαχαίρι ένα περισσότερο γενναιόδωρο και ευγενές μέσο θανάτωσης. Φαίνεται ότι στις επιφανείς οικογένειες, οι κόρες δέχονταν τις φωτισμένες μητρικές συμβουλές. Τον 3ο αιώνα π. Χ. μετά την πτώση ενός τυράννου της Ήλιδας, η σύζυγός του απαγχονίστηκε· ως προς τις δύο θυγατέρες της οι οικείοι τους φρόντισαν να τους εξασφαλίσουν έναν αξιοπρεπή θάνατο· η πρωτότοκος έλυσε της ζώνη της, τύλιξε το λαιμό της, και αφού ασπάστηκε την αδελφή της τής ζήτησε να ακολουθήσει κι αυτή την ίδια διαδικασία· αλλά όταν η μικρότερη την παρακάλεσε να πεθάνει πρώτη, η αδελφή της τής έδειξε πώς να τοποθετήσει τη ζώνη στο λαιμό της, και όταν βεβαιώθηκε ότι ήταν νεκρή, τύλιξε το σώμα της αδελφής της, και πριν πεθάνει ζήτησε μόνο μιαν αξιοπρεπή κηδεία. Ακόμη και «οι εχθροί του τυράννου» που ήσαν παρόντες, θρήνησαν για το θάνατο των δύο νεανίδων. 

Στην ίδια περίπου χρονολογία, αλλά σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον, εκτυλίσσεται η ιστορία που ήδη αναφέραμε του Δρίμακου, αρχηγού μιας μακροχρόνιας εξέγερσης των δούλων της Χίου, που όταν έφτασε σε μεγάλη ηλικία και ήταν ακόμη επικηρυγμένος, ζήτησε από τον επίλεκτό του να του πάρει το κεφάλι για να εισπράξει την αμοιβή, και όντως έτσι έγινε. 

     Ένα ζήτημα που συζητήθηκε αρκετά από τους Έλληνες ήταν πότε ανακύπτει το δικαίωμα, και ενδεχομένως το καθήκον, σε περιπτώσεις ακραίου κινδύνου, κυρίως πολιτικού, να καταφύγει κανείς στην αυτοχειρία. Διότι η δειλία μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει κάποιον τόσο στην παραμονή στη ζωή, όσο και στο θάνατο.

     Σε όλες τις περιπτώσεις που ελλοχεύει ο κίνδυνος της «αισχύνης», με την ευρύτερη έννοια του όρου, υποστηρίζεται ένθερμα η εκδοχή  της αυτοκτονίας. Στην Ελένη του Ευριπίδη, ο Μενέλαος εξηγεί επανειλημμένα, σε έντονο ύφος, το οποιο ασφαλώς θα είχε απήχηση στο κοινό του τραγωδού, πώς, και με ποιον ακριβώς τρόπο προτίθεται να δολοφονήσει τη σύζυγό του, και ακολούθως να πεθάνει και ο ίδιος, πάνω στον τάφο του Πρωτέα· τελικά δεν χρειάστηκε να φτάσει σε τέτοιες ακρότητες, αλλά ο ποιητής επωφελήθηκε της ευκαιρίας να διδάξει το κοινό του, επειδή η αγάπη για τη ζωή ήταν μια μομφή, απέναντι στην οποία ο Έλληνας και ο τραγικός ποιητής έχουν χρέος, ο πρώτος να προστατεύεται και δεύτερος να προστατεύει τους ήρωές του. «Εκείνος που μέσα στη δυστυχία επιμένει να κρατηθεί στη ζωή, είναι είτε μικρόψυχος, είτε ανόητος», λέει ο Σοφοκλής. Η επιθυμία για ζωή, που συναντάται συνήθως σε υπηρέτες και δούλους, εκλαμβάνεται ως μια ροπή προς την χυδαιότητα, η οποία τους διακρίνει από τους ελεύθερους ανθρώπους. Ο Αγαθοκλής αποτρέπει μιαν οργισμένη εξέγερση του στρατοπέδου του στην Αφρική προειδοποιώντας τους στρατιώτες του, «τους συντρόφους του στα όπλα», ότι θα αυτοκτονήσει, αρνούμενος να εξαγοράσει τη ζωή του με μιαν άνανδρη συμπεριφορά, και τη στιγμή που οι Καρχηδόνιοι ήλπιζαν ότι θα τους πάρουν με το μέρος τους, τούς οδηγεί στη νίκη. 

     Βλέπουμε τελικά να αναδύονται διαφορετικές εκδοχές του δικαιώματος στην αυτοκτονία, αυτή τη φορά από τα χείλη ενός φημισμένου αρχηγού Κράτους. Όταν ο τελευταίος βασιλεύς της Σπάρτης, ο Κλεομένης, και ολόκληρη η παράταξη που τον υποστήριζε, ηττήθηκαν στη Σελλασία από την Αχαϊκή Συμπολιτεία υπό τον Αντίγονο Δώσωνα (222 π. Χ.), δήλωσε σε έναν από τους συντρόφους του που τον προέτρεπε να πεθάνει, ότι η αυτοκτονία δεν δικαιολογείται από μιαν αστοχία, αλλά αποτελεί (πολιτική) πράξη· δεν ζει ή πεθαίνει κανείς μόνο για τον εαυτό του· όταν κάθε ελπίδα για τη σωτηρία της πατρίδας έχει χαθεί, τότε θα πρέπει να είναι εύκολο να πεθάνει κανείς. Επιθυμούσε προφανώς να επιζήσει ελπίζοντας σε μια πιθανή ανατροπή της πολιτικής κατάστασης και γι αυτό αναχώρησε στην Αίγυπτο· μετά από σύντομο χρονικό διάστημα, όταν υπό τον Πτολεμαίο Φιλοπάτορα είχε πλέον χαθεί κάθε ελπίδα, επήλθε στην Αλεξάνδρεια ο πασίγνωστος θάνατος του Κλεομένη, και ολόκληρης της ακολουθίας του από το δικό του χέρι, στη μέση του δρόμου· έτσι πραγματώθηκε η υπόσχεση που είχε δώσει προηγουμένως στην πατρίδα του: να ολοκληρώσει με τη ζωή του, ή με το θάνατό του, το χρέος του απέναντι στη Σπάρτη· δεν κατέληξαν στη φυλακή, «σαν καλοταϊσμένα κτήνη που οδηγούνται στη σφαγή»· η ευχή για έναν αξιοπρεπή θάνατος ευοδώθηκε. Και μάλιστα με έναν ιδιαίτερο τρόπο, αφού ο Κλεομένης είχε αναθέσει στον εκλεκτό συμπολεμιστή του Παντέα να ελέγξει με το ξίφος του αν όλοι οι σύντροφοί του ήσαν πραγματικά νεκροί. Όταν όμως τρύπησε τον Κλεομένη στη φτέρνα αντιλήφθηκε μια σύσπαση στο πρόσωπό· και αφού περίμενε να ξεψυχήσει τον αγκάλιασε και αυτοκτόνησε πάνω στο νεκρό σώμα του βασιλέα του.

ΑΥΤΟΣ Ο ΛΑΟΣ ΑΣΠΑΣΤΗΚΕ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ ΣΤΗΝ ΜΕΛΛΟΥΣΑ ΖΩΗ Η ΟΠΟΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΟΣΜΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΔΙΟΤΙ Η ΑΜΑΡΤΙΑ  ΤΟΥ ΦΘΟΝΟΥ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕ ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΟ, ΤΟΝ ΦΟΝΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ.