Συνέχεια από Σάββατο, 19 Νοεμβρίου 2022
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 2ος
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ
V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -21 (τελευταίο)
Μισόν αιώνα αργότερα, ο βασιλεύς τών Μακεδόνων Περσέας, όταν ηττήθηκε από τούς Ρωμαίους, παρέμεινε στη ζωή, ακολούθησε την τελετή τού θριάμβου και πέθανε στη φυλακή στη Ρώμη. Ο απεχθής χαρακτήρας του δεν μας επιτρέπει να αποδώσομε, όπως στον Κλεομένη, πατριωτικό περιεχόμενο στην επιθυμία του να ζήσει, αλλά ακόμη και σύγχρονοί του τον κατηγόρησαν για ποταπή προσκόλληση στη ζωή. Για τον ίδιον λόγο ο Ρωμαίος κατακτητής Παύλος-Αιμίλιος τον αντιμετώπισε με περιφρόνηση όταν του ζήτησε να τον απαλλάξει από την τελετή τού ρωμαϊκού θριάμβου. Με την ευκαιρία αυτού τού πολέμου κατά τού Περσέα, ο ιστορικός Πολύβιος μάς γνωρίζει την άποψή του σχετικά με την αιτιολόγηση της αυτοκτονίας, όταν πρόκειται για πολιτικά ενεργούς άνδρες. Ένα τμήμα τής Ηπείρου είχε υποστηρίξει τον Περσέα υποκινούμενο από τρείς πολιτικούς άνδρες, οι οποίοι όταν αργότερα επήλθε η πανωλεθρία, έδωσαν τέλος στη ζωή τους· αυτοί αξίζουν τιμής, διότι δεν δείλιασαν και αντιλήφθηκαν πλήρως ότι η κατάσταση στην οποίαν είχαν περιέλθει δεν ήταν αντάξια της προηγούμενη βιωτής τους. Αντίθετα αυτοί για τους οποίους δεν υπήρχαν αποδείξεις ότι αναμείχθηκαν, στην Αχαΐα, τη Θεσσαλία κ.τ.λ., καλώς υπέμειναν τις σχετικές έρευνες ελπίζοντας να αθωωθούν, διότι θα ήταν εξίσου δείγμα δειλίας το να επιλέξει κανείς εσπευσμένα τον θάνατο χωρίς να αισθάνεται ένοχος, από φόβο απέναντι στους πολιτικούς αντιπάλους του, προς όφελος των κριτών του, όπως και το να παραμερίσει την επιθυμία του να ζήσει αψηφώντας το πεπρωμένο του. Ο Πολύβιος εξ άλλου επικρίνει με δριμύτητα τους δύο υποστηρικτές τού Περσέα στη Ρόδο, οι οποίοι παρότι αποδεδειγμένα έσφαλαν και έβλαψαν την πατρίδα τους, δεν είχαν την τόλμη να αψηφήσουν τον θάνατο, και χρονοτριβούσαν προσκολλώμενοι στη ζωή, παρότι είχαν χάσει κάθε ελπίδα δικαίωσης· μια συμπεριφορά που τους στέρησε κάθε είδους κατανόηση και κάθε επιείκεια εκ μέρους τών απογόνων τους.
Δύο δεκαετίες αργότερα (146 π. Χ.), μετά τη συντριπτική ήττα τών Ελλήνων από τον ρωμαϊκό στρατό στον τελευταίο Αχαϊκό πόλεμο, η απελπισία και η παράνοια προκάλεσαν μαζικές αυτοκτονίες· άνθρωποι παντού πηδούσαν μέσα σε στέρνες, ή από απότομους βράχους, προκαλώντας τον οίκτο και αυτών τών νικητών, οι οποίοι τούς περισσότερους απ’ αυτούς δεν είχαν πρόθεση να τους βλάψουν.
Θα εκθέσουμε τώρα με συντομία τον τρόπο που οι φιλόσοφοι αντιμετώπισαν την αυτοκτονία. Εξ άλλου οι διαθέσιμες αναφορές δεν είναι αξιόπιστες, δεδομένου ότι οι αυτόπτες μάρτυρες ήταν ελάχιστοι, όπως και όσοι θα ήσαν διατεθειμένοι να περιγράψουν λεπτομερώς τα γεγονότα· ορισμένες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα οι θρύλοι που αναφέρονται στον θάνατο του Ηρακλή, φαντάζουν ως επινοήσεις.
Όσοι πίστευαν στη μετεμψύχωση, δεν είχαν δικαίωμα να τερματίσουν εκούσια την ζωή τους, και μόνο γι αυτόν τον λόγο η φήμη ότι ο Εμπεδοκλής ρίχτηκε μέσα στον κρατήρα τής Αίτνας είναι μύθευμα. Οι Πυθαγόρειοι δίδασκαν ότι η φυλάκιση των ψυχών στο σώμα αποτελεί ποινή· συνεπώς η αυτοκτονία δεν την απελευθερώνει από τον «κύκλο τών γεννήσεων»· όποιος απορρίψει το σώμα του πριν να τον απελευθερώσει απ’ αυτό η θεότητα, περιπίπτει σε ακόμη μεγαλύτερη εξαθλίωση· έτσι οι πιστοί δεν μπορούσαν παρά να αναμένουν υπομονετικά τα γηρατειά και τον θάνατο. Σε γενικές γραμμές όμως το δικαίωμα να επιλέγει κανείς ελεύθερα τον θάνατο περιλαμβάνεται στις ελευθερίες που θεωρούσαν μέρος τού βίου, και σταδιακά ενσωμάτωσαν στα φιλοσοφικά τους συστήματα. Ο Ξενοφών υποστηρίζει ρητά ότι ο Σωκράτης αυτοκτόνησε, αρνούμενος να διαφύγει, και προκαλώντας συστηματικά τούς δικαστές του. Ο σχεδόν εκατονταετής Δημόκριτος είχε αποφασίσει να πεθάνει από ασιτία, αλλά επειδή πλησίαζαν τα θεσμοφόρια, οι γυναίκες που τον φρόντιζαν παρακάλεσαν να αναβάλει το τέλος του και έτσι παρέμεινε για λίγο στη ζωή συντηρούμενος με μέλι. Γενικά οι φιλόσοφοι αναχώρησαν από την ζωή σε προχωρημένη ηλικία, λίγο πριν από τα βαθειά γεράματα, ή εξ αιτίας κάποιας ανίατης ασθένειας. Παρότι η αντίληψή του για την ζωή, και ιδιαίτερα για τα γηρατειά, ήταν πολύ σκοτεινή, ο Αριστοτέλης υπήρξε εχθρός τής αυτοκτονίας. Ελάχιστα γνωρίζουμε για τις θεωρίες τών Κυνικών, κυρίως μέσα από αφηγήσεις, συνήθως αρκετά χαρακτηριστικές, αλλά όχι απαραίτητα αληθείς. Ο Διογένης έδωσε ένα στιλέτο στον άρρωστο Αντισθένη, και το γεγονός ότι αυτός αρνήθηκε να πεθάνει ερμηνεύτηκε ως «προσκόλληση στην ζωή». Κάποτε όμως αρρώστησε και ο Διογένης· τον πλησίασε κάποιος και τον παρότρυνε να αυτοκτονήσει, εισπράττοντας την ακόλουθη απάντηση: «Αυτοί που γνωρίζουν πώς να συμπεριφέρονται και τί οφείλουν να λέγουν, αξίζει να ζουν, εσύ όμως καλά θα κάνεις να φροντίσεις να πεθάνεις». Πάντως ο Διογένης πέθανε λίγο αργότερα, στα ενενήντα του, «κρατώντας την ανάσα του».
Έχουμε ήδη αναφερθεί στον Ηγησία, φιλόσοφο της Κυρηναϊκής Σχολής, και στη βαθειά απαισιόδοξη διδασκαλία του, που οδήγησε πολλούς μαθητές του στην αυτοκτονία. Το σημαντικότερο σύγγραμμά του, ο διάλογος ενός ανθρώπου που πεθαίνει αρνούμενος την τροφή με κάποιους φίλους του που τον παροτρύνουν να ζήσει, δεν διασώζεται. Ο Μενέδημος, ιδρυτής τής Ερετριακής Σχολής, έδωσε τέλος στη ζωή του στην αυλή τού Αντιγόνου Γονατά, μετά από επταήμερη αποχή από τροφή, επειδή ο βασιλεύς δεν δέχθηκε την απελευθέρωση (ή τον εκδημοκρατισμό) της πατρίδας του.
Ο Επίκουρος δίδασκε ότι, στην περίπτωση μιας ανυπόφορης δυστυχίας, μπορεί κάποιος να αποχωρήσει από την ζωή όπως αποχωρεί από το θέατρο· ο ίδιος πέθανε σε ηλικία εβδομήντα δύο χρονών, μετά από δύο εβδομάδων ανίατη ασθένεια, «μέσα σε έναν λουτήρα με ζεστό νερό, απολαμβάνοντας άκρατο οίνο»· τις τελευταίες στιγμές του υπενθύμιζε στους φίλους του τούς φιλοσοφικούς διαλόγους που είχαν κάνει στη ζωή τους, και τους καλούσε να μη λησμονήσουν τη διδασκαλία του. Η Στοά επέτρεπε γενικά την αυτοκτονία, και σε περίπτωση οδυνηρών βασάνων την θεωρούσε ένα είδος χρέους. Ο ιδρυτής της Ζήνων επέλεξε τον πνιγμό, όταν σε προχωρημένη ηλικία χτύπησε πέφτοντας· ο Κλεάνθης πέθανε από ασιτία στα ογδόντα του, και αρκετοί επίσης Στωικοί, στη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επέλεξαν τον εκούσιο θάνατο. Ο Μάρκος Αυρήλιος θεωρούσε τον θάνατο επιθυμητό, απογοητευμένος από τον περίγυρό του, τον οποίον αντιμετώπιζε με συγκατάβαση· ως προς την αυτοκτονία, υποστήριζε γενικά το δικαίωμα της επιλογής: «Αν οι συνάνθρωποί μας δεν μας επιτρέπουν να συνεχίζουμε να ζούμε, τότε θα πρέπει να εγκαταλείψουμε την ζωή, σαν ο θάνατος να ήταν διαρκώς επικείμενος· αν (στο δωμάτιο) υπάρχει καπνός, θα αναχωρήσω· αν όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, είμαι ελεύθερος να παραμείνω».
Μεταξύ τών σοφών, ο Ερατοσθένης (196 π. Χ.) επέλεξε να πεθάνει από ασιτία, σε ηλικία ογδόντα ετών, και ενώ απειλείτο με τύφλωση· ο Αρίσταρχος πέθανε με τον ίδιον τρόπο, σε ηλικία 72 ετών στην Κύπρο, εξ αιτίας μιας υδρωπικίας. Ο Πολέμων τής Λαοδίκειας, ρήτορας και σοφιστής στη Σμύρνη τού 2ου μ. Χ. αιώνα, κλείστηκε μετά από μιαν οδυνηρή κρίση αρθρίτιδας, σε ηλικία πενήντα έξη ετών, στο μνήμα του, και απεβίωσε κι αυτός με τον ίδιον τρόπο· στους γονείς του που τον ικέτευαν να μην πεθάνει, φώναξε: «Δώστε μου ένα άλλο σώμα και θα συνεχίσω να ρητορεύω ! ».
Η τελευταία γνωστή αυτοκτονία φιλοσόφου (168 μ. Χ.) ήταν αυτή τού Κυνικού Περεγρίνου Πρωτέα που αυτοπυρπολήθηκε στην Ολυμπία στη διάρκεια των Αγώνων. Η αναζήτηση της δόξας, που είχε παρασύρει κάποτε τους Έλληνες προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις, εκθέτει εδώ επί σκηνής πανηγυρικά την τελευτή της, με τρόπο κραυγαλέο, και με τη μορφή μιας ηράκλειας αυτο-αποθέωσης· σε έναν αιώνα, είναι αλήθεια, ο οποίος κατά τα άλλα έβριθε καταγγελιών περί τής διαστροφής τού ανθρωπίνου γένους, και που (κατά τον Λουκιανό) απηχούσε τον χλευασμό τού σύμπαντος κόσμου, των θεών και των ανθρώπων. Ήταν ακριβώς η εποχή που καλούσε στη γέννηση μιας νέας, δίπλα στην υπάρχουσα, κοινωνίας, εμφορούμενης από έναν αντίστοιχο ζήλο θανάτου, μιας ατελεύτητης στρατιάς μαρτύρων, προτείνοντας ταυτόχρονα έναν ριζικά νέο, θεμελιώδη λόγο ύπαρξης.
ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΤΟΜΟΥ.
Δύο δεκαετίες αργότερα (146 π. Χ.), μετά τη συντριπτική ήττα τών Ελλήνων από τον ρωμαϊκό στρατό στον τελευταίο Αχαϊκό πόλεμο, η απελπισία και η παράνοια προκάλεσαν μαζικές αυτοκτονίες· άνθρωποι παντού πηδούσαν μέσα σε στέρνες, ή από απότομους βράχους, προκαλώντας τον οίκτο και αυτών τών νικητών, οι οποίοι τούς περισσότερους απ’ αυτούς δεν είχαν πρόθεση να τους βλάψουν.
Θα εκθέσουμε τώρα με συντομία τον τρόπο που οι φιλόσοφοι αντιμετώπισαν την αυτοκτονία. Εξ άλλου οι διαθέσιμες αναφορές δεν είναι αξιόπιστες, δεδομένου ότι οι αυτόπτες μάρτυρες ήταν ελάχιστοι, όπως και όσοι θα ήσαν διατεθειμένοι να περιγράψουν λεπτομερώς τα γεγονότα· ορισμένες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα οι θρύλοι που αναφέρονται στον θάνατο του Ηρακλή, φαντάζουν ως επινοήσεις.
Όσοι πίστευαν στη μετεμψύχωση, δεν είχαν δικαίωμα να τερματίσουν εκούσια την ζωή τους, και μόνο γι αυτόν τον λόγο η φήμη ότι ο Εμπεδοκλής ρίχτηκε μέσα στον κρατήρα τής Αίτνας είναι μύθευμα. Οι Πυθαγόρειοι δίδασκαν ότι η φυλάκιση των ψυχών στο σώμα αποτελεί ποινή· συνεπώς η αυτοκτονία δεν την απελευθερώνει από τον «κύκλο τών γεννήσεων»· όποιος απορρίψει το σώμα του πριν να τον απελευθερώσει απ’ αυτό η θεότητα, περιπίπτει σε ακόμη μεγαλύτερη εξαθλίωση· έτσι οι πιστοί δεν μπορούσαν παρά να αναμένουν υπομονετικά τα γηρατειά και τον θάνατο. Σε γενικές γραμμές όμως το δικαίωμα να επιλέγει κανείς ελεύθερα τον θάνατο περιλαμβάνεται στις ελευθερίες που θεωρούσαν μέρος τού βίου, και σταδιακά ενσωμάτωσαν στα φιλοσοφικά τους συστήματα. Ο Ξενοφών υποστηρίζει ρητά ότι ο Σωκράτης αυτοκτόνησε, αρνούμενος να διαφύγει, και προκαλώντας συστηματικά τούς δικαστές του. Ο σχεδόν εκατονταετής Δημόκριτος είχε αποφασίσει να πεθάνει από ασιτία, αλλά επειδή πλησίαζαν τα θεσμοφόρια, οι γυναίκες που τον φρόντιζαν παρακάλεσαν να αναβάλει το τέλος του και έτσι παρέμεινε για λίγο στη ζωή συντηρούμενος με μέλι. Γενικά οι φιλόσοφοι αναχώρησαν από την ζωή σε προχωρημένη ηλικία, λίγο πριν από τα βαθειά γεράματα, ή εξ αιτίας κάποιας ανίατης ασθένειας. Παρότι η αντίληψή του για την ζωή, και ιδιαίτερα για τα γηρατειά, ήταν πολύ σκοτεινή, ο Αριστοτέλης υπήρξε εχθρός τής αυτοκτονίας. Ελάχιστα γνωρίζουμε για τις θεωρίες τών Κυνικών, κυρίως μέσα από αφηγήσεις, συνήθως αρκετά χαρακτηριστικές, αλλά όχι απαραίτητα αληθείς. Ο Διογένης έδωσε ένα στιλέτο στον άρρωστο Αντισθένη, και το γεγονός ότι αυτός αρνήθηκε να πεθάνει ερμηνεύτηκε ως «προσκόλληση στην ζωή». Κάποτε όμως αρρώστησε και ο Διογένης· τον πλησίασε κάποιος και τον παρότρυνε να αυτοκτονήσει, εισπράττοντας την ακόλουθη απάντηση: «Αυτοί που γνωρίζουν πώς να συμπεριφέρονται και τί οφείλουν να λέγουν, αξίζει να ζουν, εσύ όμως καλά θα κάνεις να φροντίσεις να πεθάνεις». Πάντως ο Διογένης πέθανε λίγο αργότερα, στα ενενήντα του, «κρατώντας την ανάσα του».
Έχουμε ήδη αναφερθεί στον Ηγησία, φιλόσοφο της Κυρηναϊκής Σχολής, και στη βαθειά απαισιόδοξη διδασκαλία του, που οδήγησε πολλούς μαθητές του στην αυτοκτονία. Το σημαντικότερο σύγγραμμά του, ο διάλογος ενός ανθρώπου που πεθαίνει αρνούμενος την τροφή με κάποιους φίλους του που τον παροτρύνουν να ζήσει, δεν διασώζεται. Ο Μενέδημος, ιδρυτής τής Ερετριακής Σχολής, έδωσε τέλος στη ζωή του στην αυλή τού Αντιγόνου Γονατά, μετά από επταήμερη αποχή από τροφή, επειδή ο βασιλεύς δεν δέχθηκε την απελευθέρωση (ή τον εκδημοκρατισμό) της πατρίδας του.
Ο Επίκουρος δίδασκε ότι, στην περίπτωση μιας ανυπόφορης δυστυχίας, μπορεί κάποιος να αποχωρήσει από την ζωή όπως αποχωρεί από το θέατρο· ο ίδιος πέθανε σε ηλικία εβδομήντα δύο χρονών, μετά από δύο εβδομάδων ανίατη ασθένεια, «μέσα σε έναν λουτήρα με ζεστό νερό, απολαμβάνοντας άκρατο οίνο»· τις τελευταίες στιγμές του υπενθύμιζε στους φίλους του τούς φιλοσοφικούς διαλόγους που είχαν κάνει στη ζωή τους, και τους καλούσε να μη λησμονήσουν τη διδασκαλία του. Η Στοά επέτρεπε γενικά την αυτοκτονία, και σε περίπτωση οδυνηρών βασάνων την θεωρούσε ένα είδος χρέους. Ο ιδρυτής της Ζήνων επέλεξε τον πνιγμό, όταν σε προχωρημένη ηλικία χτύπησε πέφτοντας· ο Κλεάνθης πέθανε από ασιτία στα ογδόντα του, και αρκετοί επίσης Στωικοί, στη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επέλεξαν τον εκούσιο θάνατο. Ο Μάρκος Αυρήλιος θεωρούσε τον θάνατο επιθυμητό, απογοητευμένος από τον περίγυρό του, τον οποίον αντιμετώπιζε με συγκατάβαση· ως προς την αυτοκτονία, υποστήριζε γενικά το δικαίωμα της επιλογής: «Αν οι συνάνθρωποί μας δεν μας επιτρέπουν να συνεχίζουμε να ζούμε, τότε θα πρέπει να εγκαταλείψουμε την ζωή, σαν ο θάνατος να ήταν διαρκώς επικείμενος· αν (στο δωμάτιο) υπάρχει καπνός, θα αναχωρήσω· αν όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, είμαι ελεύθερος να παραμείνω».
Μεταξύ τών σοφών, ο Ερατοσθένης (196 π. Χ.) επέλεξε να πεθάνει από ασιτία, σε ηλικία ογδόντα ετών, και ενώ απειλείτο με τύφλωση· ο Αρίσταρχος πέθανε με τον ίδιον τρόπο, σε ηλικία 72 ετών στην Κύπρο, εξ αιτίας μιας υδρωπικίας. Ο Πολέμων τής Λαοδίκειας, ρήτορας και σοφιστής στη Σμύρνη τού 2ου μ. Χ. αιώνα, κλείστηκε μετά από μιαν οδυνηρή κρίση αρθρίτιδας, σε ηλικία πενήντα έξη ετών, στο μνήμα του, και απεβίωσε κι αυτός με τον ίδιον τρόπο· στους γονείς του που τον ικέτευαν να μην πεθάνει, φώναξε: «Δώστε μου ένα άλλο σώμα και θα συνεχίσω να ρητορεύω ! ».
Η τελευταία γνωστή αυτοκτονία φιλοσόφου (168 μ. Χ.) ήταν αυτή τού Κυνικού Περεγρίνου Πρωτέα που αυτοπυρπολήθηκε στην Ολυμπία στη διάρκεια των Αγώνων. Η αναζήτηση της δόξας, που είχε παρασύρει κάποτε τους Έλληνες προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις, εκθέτει εδώ επί σκηνής πανηγυρικά την τελευτή της, με τρόπο κραυγαλέο, και με τη μορφή μιας ηράκλειας αυτο-αποθέωσης· σε έναν αιώνα, είναι αλήθεια, ο οποίος κατά τα άλλα έβριθε καταγγελιών περί τής διαστροφής τού ανθρωπίνου γένους, και που (κατά τον Λουκιανό) απηχούσε τον χλευασμό τού σύμπαντος κόσμου, των θεών και των ανθρώπων. Ήταν ακριβώς η εποχή που καλούσε στη γέννηση μιας νέας, δίπλα στην υπάρχουσα, κοινωνίας, εμφορούμενης από έναν αντίστοιχο ζήλο θανάτου, μιας ατελεύτητης στρατιάς μαρτύρων, προτείνοντας ταυτόχρονα έναν ριζικά νέο, θεμελιώδη λόγο ύπαρξης.
ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΤΟΜΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου