Συνέχεια από: Δευτέρα 11 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
ΙΧ
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ ΩΣ «ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΜΕΤΡΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ»
Μεθοδολογία της συνοπτικής αφαίρεσης
και της διαλεκτικής ανάλυσης
που οδηγεί στον ορισμό του Αγαθού
Όλα αυτά μας βοηθούν ιδιαίτερα να κατανοήσουμε εκείνη την πολύπλοκη αλληλεπίδραση ανάμεσα στη γραφή και την προφορικότητα, μέσω της οποίας εκφράζεται ο Πλάτωνας. Αυτή η αλληλεπίδραση επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό πολλά από όσα έχουμε πει στα πρώτα κεφάλαια και αποκαλύπτει σχεδόν τέλεια το «κλειδί» της ερμηνείας των πλατωνικών διαλόγων.
Θυμίζω ότι όχι μόνο τα μαθήματα που δίνονταν μέσα στην Ακαδημία είχαν ως θέμα το Περί του Αγαθού, αλλά και σε όλους τους διαλόγους, είτε έμμεσα είτε άμεσα, το Αγαθό είναι ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται όλη η φιλοσοφική προβληματική, ακόμη και στα πρώτα γραπτά του.
Ήδη ο Werner Jaeger, χωρίς να αναφέρεται στις «άγραφες διδασκαλίες», είχε κατανοήσει ότι «η Ιδέα του Αγαθού είναι στην πραγματικότητα ο στόχος όλων των ερευνών που αναπτύσσονται στους πρώτους πλατωνικούς διαλόγους», και το Αγαθό νοείται ακριβώς ως απόλυτο Μέτρο. Και κλείνοντας την ανάλυσή του στον Λύσι, γράφει:
«Αυτή η Ιδέα του Αγαθού που, στους άλλους σωκρατικούς διαλόγους, εμφανίζεται ως σταθερό σημείο προσανατολισμού, αποκαλύπτεται ως το απόλυτο μέτρο και η ύστατη αναφορά ακόμη και στο ζήτημα της φιλίας· γιατί, ακόμη και χωρίς να το λέει ρητά ο Πλάτωνας, είναι φανερό για τον προσεκτικό αναγνώστη ότι πίσω από το “πρώτα αγαπητό”, «αυτό που είναι πρωτίστως αγαπητό», εξαιτίας του οποίου αγαπιούνται όλα τα υπόλοιπα, κρύβεται η ύψιστη αξία, το “αγαθό καθαυτό”. Έτσι, ήδη στον Λύσι διαφαίνεται η προοπτική που τα δύο μεγάλα έργα αφιερωμένα στον Έρωτα θα εξηγήσουν πλήρως: κάθε κοινότητα θεμελιώνεται και δικαιολογείται μόνο εφόσον ο εσωτερικός κανόνας της ψυχής και ο νόμος ενός υπέρτατου Αγαθού αποτελούν τον αμοιβαίο δεσμό της ανθρώπινης φύσης, τον αμοιβαίο σύνδεσμο των ανθρώπινων φύσεων· αυτός ο κανόνας και αυτός ο νόμος είναι που συγκρατούν ενωμένο όχι μόνο τον ανθρώπινο κόσμο, αλλά και ολόκληρο το σύμπαν. Ήδη στον Λύσι, άλλωστε, η δύναμη της πρώτης αρχής κάθε αγάπης εκτείνεται πέρα από τον ανθρώπινο κόσμο: είναι το Αγαθό προς το οποίο τείνουν και που επιθυμούν όλα τα όντα, όχι μόνο εμείς. Παρόμοια, και στον Γοργία, το ζήτημα της ανθρώπινης κοινωνίας εντάσσεται, μέσω της δυναμικής άρνησης του “δικαίου του ισχυρού”, στο πλαίσιο μιας ανώτατης κοσμικής συμμετρίας, δηλαδή της συμφωνίας όλων των πραγμάτων με ένα ύστατο Μέτρο, του οποίου όμως η ουσία και η αξία δεν έχουν ακόμη προσδιοριστεί με ακρίβεια σε εκείνο τον διάλογο».
Αν υπάρχει ένα έργο από το οποίο θα περιμέναμε τελικά έναν σαφή ορισμό του Αγαθού, αυτό είναι η Πολιτεία, ειδικά στα κεντρικά της βιβλία, το έκτο και το έβδομο. Είναι ακριβώς πάνω στην Ιδέα του Αγαθού και την πραγμάτωσή του που χτίζεται η ιδανική πολιτεία.
Ωστόσο, σε αυτά τα βιβλία, ο Πλάτωνας —εφαρμόζοντας όσα ο ίδιος μας λέει στην αυτομαρτυρία του στον Φαίδρο— δεν δίνει εκείνον τον ορισμό της Ιδέας του Αγαθού, που είναι για αυτόν «το πολυτιμότερο», αλλά μας προσφέρει μόνο μια «εικόνα» του, δηλαδή τον «υιό» αντί για τον «πατέρα», και όχι το κεφάλαιο, αλλά μόνο τους «τόκους», όπως θα δούμε.
Το γεγονός ότι στην Πολιτεία ο Πλάτωνας αποφεύγει να δώσει τον ορισμό της ουσίας του Αγαθού (και μάλιστα δηλώνοντας ότι όποιος δεν μπορεί να ορίσει το Αγαθό δεν είναι διαλεκτικός, και επομένως δεν είναι φιλόσοφος) —δηλαδή το το γεγονός ότι αποφεύγει να αποκαλύψει το ίδιο το σημείο πάνω στο οποίο στηρίζεται όλο το οικοδόμημα που χτίζει— αποτελεί την πιο ξεκάθαρη διάψευση της ιδέας της «αυτάρκειας» των γραπτών (αποτελεί την πιο ηχηρή άρνηση της υποτιθέμενης «αυτάρκειας» των γραπτών), στην οποία στηρίχθηκε η νεότερη ερμηνεία του Πλάτωνα από τον Schleiermacher και μετά.
Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα δεν λύνεται παρά μόνο αν προσθέσουμε εκείνες τις «βοήθειες» που ο Πλάτωνας θεωρούσε αναγκαίες για την κατανόηση των γραπτών του, δηλαδή τις «βοήθειες του συγγραφέα» ως προς τα θεμέλια που δεν εκφράζονται ρητά στα έργα. Αυτές τις βοήθειες τις παρείχε στο πλαίσιο του προφορικού διαλεκτικού λόγου, δηλαδή στις παραδόσεις του· εμείς μπορούμε να τις αντλήσουμε από όσα είπε σε αυτές τις παραδόσεις, χρησιμοποιώντας τις μαρτυρίες των μαθητών του.
Ας δούμε λοιπόν αναλυτικά τις αποδείξεις για όσα λέει ρητά ο Πλάτωνας σχετικά με αυτό το θέμα και ας προσπαθήσουμε να συνειδητοποιήσουμε το βάρος των λόγων του, που είναι απαραίτητοι αν θέλουμε να καταλάβουμε τον φιλόσοφό μας συνολικά και ειδικά το φιλοσοφικό του αριστούργημα.
Θυμίζω ότι όχι μόνο τα μαθήματα που δίνονταν μέσα στην Ακαδημία είχαν ως θέμα το Περί του Αγαθού, αλλά και σε όλους τους διαλόγους, είτε έμμεσα είτε άμεσα, το Αγαθό είναι ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται όλη η φιλοσοφική προβληματική, ακόμη και στα πρώτα γραπτά του.
Ήδη ο Werner Jaeger, χωρίς να αναφέρεται στις «άγραφες διδασκαλίες», είχε κατανοήσει ότι «η Ιδέα του Αγαθού είναι στην πραγματικότητα ο στόχος όλων των ερευνών που αναπτύσσονται στους πρώτους πλατωνικούς διαλόγους», και το Αγαθό νοείται ακριβώς ως απόλυτο Μέτρο. Και κλείνοντας την ανάλυσή του στον Λύσι, γράφει:
«Αυτή η Ιδέα του Αγαθού που, στους άλλους σωκρατικούς διαλόγους, εμφανίζεται ως σταθερό σημείο προσανατολισμού, αποκαλύπτεται ως το απόλυτο μέτρο και η ύστατη αναφορά ακόμη και στο ζήτημα της φιλίας· γιατί, ακόμη και χωρίς να το λέει ρητά ο Πλάτωνας, είναι φανερό για τον προσεκτικό αναγνώστη ότι πίσω από το “πρώτα αγαπητό”, «αυτό που είναι πρωτίστως αγαπητό», εξαιτίας του οποίου αγαπιούνται όλα τα υπόλοιπα, κρύβεται η ύψιστη αξία, το “αγαθό καθαυτό”. Έτσι, ήδη στον Λύσι διαφαίνεται η προοπτική που τα δύο μεγάλα έργα αφιερωμένα στον Έρωτα θα εξηγήσουν πλήρως: κάθε κοινότητα θεμελιώνεται και δικαιολογείται μόνο εφόσον ο εσωτερικός κανόνας της ψυχής και ο νόμος ενός υπέρτατου Αγαθού αποτελούν τον αμοιβαίο δεσμό της ανθρώπινης φύσης, τον αμοιβαίο σύνδεσμο των ανθρώπινων φύσεων· αυτός ο κανόνας και αυτός ο νόμος είναι που συγκρατούν ενωμένο όχι μόνο τον ανθρώπινο κόσμο, αλλά και ολόκληρο το σύμπαν. Ήδη στον Λύσι, άλλωστε, η δύναμη της πρώτης αρχής κάθε αγάπης εκτείνεται πέρα από τον ανθρώπινο κόσμο: είναι το Αγαθό προς το οποίο τείνουν και που επιθυμούν όλα τα όντα, όχι μόνο εμείς. Παρόμοια, και στον Γοργία, το ζήτημα της ανθρώπινης κοινωνίας εντάσσεται, μέσω της δυναμικής άρνησης του “δικαίου του ισχυρού”, στο πλαίσιο μιας ανώτατης κοσμικής συμμετρίας, δηλαδή της συμφωνίας όλων των πραγμάτων με ένα ύστατο Μέτρο, του οποίου όμως η ουσία και η αξία δεν έχουν ακόμη προσδιοριστεί με ακρίβεια σε εκείνο τον διάλογο».
Αν υπάρχει ένα έργο από το οποίο θα περιμέναμε τελικά έναν σαφή ορισμό του Αγαθού, αυτό είναι η Πολιτεία, ειδικά στα κεντρικά της βιβλία, το έκτο και το έβδομο. Είναι ακριβώς πάνω στην Ιδέα του Αγαθού και την πραγμάτωσή του που χτίζεται η ιδανική πολιτεία.
Ωστόσο, σε αυτά τα βιβλία, ο Πλάτωνας —εφαρμόζοντας όσα ο ίδιος μας λέει στην αυτομαρτυρία του στον Φαίδρο— δεν δίνει εκείνον τον ορισμό της Ιδέας του Αγαθού, που είναι για αυτόν «το πολυτιμότερο», αλλά μας προσφέρει μόνο μια «εικόνα» του, δηλαδή τον «υιό» αντί για τον «πατέρα», και όχι το κεφάλαιο, αλλά μόνο τους «τόκους», όπως θα δούμε.
Το γεγονός ότι στην Πολιτεία ο Πλάτωνας αποφεύγει να δώσει τον ορισμό της ουσίας του Αγαθού (και μάλιστα δηλώνοντας ότι όποιος δεν μπορεί να ορίσει το Αγαθό δεν είναι διαλεκτικός, και επομένως δεν είναι φιλόσοφος) —δηλαδή το το γεγονός ότι αποφεύγει να αποκαλύψει το ίδιο το σημείο πάνω στο οποίο στηρίζεται όλο το οικοδόμημα που χτίζει— αποτελεί την πιο ξεκάθαρη διάψευση της ιδέας της «αυτάρκειας» των γραπτών (αποτελεί την πιο ηχηρή άρνηση της υποτιθέμενης «αυτάρκειας» των γραπτών), στην οποία στηρίχθηκε η νεότερη ερμηνεία του Πλάτωνα από τον Schleiermacher και μετά.
Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα δεν λύνεται παρά μόνο αν προσθέσουμε εκείνες τις «βοήθειες» που ο Πλάτωνας θεωρούσε αναγκαίες για την κατανόηση των γραπτών του, δηλαδή τις «βοήθειες του συγγραφέα» ως προς τα θεμέλια που δεν εκφράζονται ρητά στα έργα. Αυτές τις βοήθειες τις παρείχε στο πλαίσιο του προφορικού διαλεκτικού λόγου, δηλαδή στις παραδόσεις του· εμείς μπορούμε να τις αντλήσουμε από όσα είπε σε αυτές τις παραδόσεις, χρησιμοποιώντας τις μαρτυρίες των μαθητών του.
Ας δούμε λοιπόν αναλυτικά τις αποδείξεις για όσα λέει ρητά ο Πλάτωνας σχετικά με αυτό το θέμα και ας προσπαθήσουμε να συνειδητοποιήσουμε το βάρος των λόγων του, που είναι απαραίτητοι αν θέλουμε να καταλάβουμε τον φιλόσοφό μας συνολικά και ειδικά το φιλοσοφικό του αριστούργημα.
ΚΑΤΙ ΠΟΛΥ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΠΛΑΤΩΝΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΤΑΥΤΙΖΟΥΝ ΜΕ ΤΑ ΑΝΥΠΟΣΤΑΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΟΤΙ ΣΤΗΝ ΗΜΙΜΑΘΕΙΑ ΤΟΥΣ ΔΕΝ ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΔΙΠΛΗ ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ, ΤΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ, ΟΠΩΣ ΤΟ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ Ο ΓΚΑΝΤΑΜΕΡ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου