Συνέχεια από: Κυριακή 10 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
ΙΧ
ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ ΩΣ «ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΜΕΤΡΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ»
Η διαλεκτικο-αφαιρετική οδός που οδηγεί στο Αγαθό και ο ορισμός του ως Εν, Ύψιστο Μέτρο όλων των πραγμάτων
Σ’ ένα σημείο του έβδομου βιβλίου της Πολιτείας ο Πλάτωνας, έστω και με τρόπο κυρίως υπαινικτικό, αλλά όχι λιγότερο σαφή, δίνει ορισμένες αρκετά ακριβείς ενδείξεις για την διαλεκτικο-αφαιρετική πορεία που οδηγεί στη γνώση και τον ορισμό του Αγαθού, με ορισμένες μάλιστα δηλώσεις σχεδόν προκλητικές, στραμμένες ενάντια σε όσους θεωρούσαν το Αγαθό αδύνατο να οριστεί.
«Διαλεκτικός» —λέει— είναι μόνο όποιος ξέρει να ορίζει την ουσία των πραγμάτων για τα οποία μιλάει. Για να γνωρίσεις κάτι, πρέπει να το ορίσεις· και αν δεν το ορίσεις, δεν το γνωρίζεις. Αυτό ισχύει για όλα τα πράγματα, και επομένως και για το Αγαθό· και στον ορισμό της Ιδέας του Αγαθού φτάνουμε μόνο αφαιρώντας την από όλες τις άλλες, αφού προηγουμένως τις εξετάσουμε μία-μία. Όποιος δεν μπορεί να κάνει αυτή την «αφαίρεση» (δηλαδή να αποσπάσει, να χωρίσει) την Ιδέα του Αγαθού από όλες τις άλλες, δεν έχει γνώση του Αγαθού και άρα δεν μπορεί να ζήσει παρά μόνο σε μια μη φιλοσοφική διάσταση, και, σαν να κοιμάται και να ονειρεύεται, θα τελειώσει τον ύπνο του κατεβαίνοντας στον Άδη.
Το κομβικό σημείο του χωρίου, με τις τελικές ειρωνικές και προκλητικές αιχμές, λέει:
«Όποιος δεν είναι ικανός να ορίσει την Ιδέα του Αγαθού με το λόγο, αφαιρώντας την από όλες τις άλλες, και, σαν σε μάχη, περνώντας από όλες τις δοκιμασίες, θέλοντας να την εξετάσει όχι σύμφωνα με την γνώμη αλλά με την ουσία —και δεν αντιμετωπίζει αυτά τα ζητήματα με έναν λόγο που να μην καταρρέει—, ε, δεν θα πεις ότι αυτός δεν γνωρίζει ούτε το ίδιο το Αγαθό ούτε τίποτε άλλο αγαθό; Και δεν θα πεις επίσης ότι, ακόμη κι αν κατανοεί κάποια εικόνα του, την πιάνει με τη γνώμη και όχι με την επιστήμη, και ότι, ζώντας έτσι σε ύπνο και όνειρο, πριν ξυπνήσει εδώ, θα κατέβει στον Άδη για να ολοκληρώσει τον ύπνο του;»
Αυτό το δύσκολο χωρίο το ερμήνευσε με εξαιρετικό τρόπο ο Krämer, σε μια μελέτη της οποίας προώθησα τη μετάφραση και επιμελήθηκα την εισαγωγή. Εδώ θα θυμίσω και θα συμπληρώσω μόνο τα συμπεράσματα.
Η πλατωνική διαλεκτική, όπως έχουμε ήδη πει, ακολουθεί δύο διαδικασίες:
Μια ανοδική, συνθετική-γενικευτική, που προχωρά από το μερικό στο όλο και το πιο καθολικό (από τα αισθητά στις Ιδέες, και μέσα στο πεδίο των Ιδεών, από τις πιο ειδικές στις πιο γενικές).
Μια διαιρετική, που αναλύει τις γενικές Ιδέες σε όλο και πιο επιμέρους μέχρι να φτάσει σε Ιδέες που δεν μπορούν να διαιρεθούν άλλο.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αφαιρετική διαδικασία είναι η δεύτερη· στο συγκεκριμένο χωρίο όμως είναι η πρώτη: πορεύεται από τα επιμέρους προς τα πιο γενικά, ώσπου να φτάσει στην έσχατη, το «ἀνυπόθετον ἀρχήν» —την αρχή που δεν χρειάζεται άλλη εξήγηση και από την οποία όλα εξαρτώνται.
Σ’ αυτή τη διαδικασία, που με την αφαίρεση οδηγεί στην ύψιστη Ιδέα, συναντώνται δύο γραμμές:
Η σωκρατική, που πάει από το μερικό στο καθολικό, και η πυθαγορική-μαθηματική, που αποσυνθέτει το αντικείμενο στα απλούστερα στοιχεία του (η κλασική «αφαίρεση»), ώσπου να φτάσει στα πρώτα στοιχεία, που είναι τα πιο πραγματικά, αφού όλα εξαρτώνται από αυτά.
Έτσι, για τον Πλάτωνα, οι πρώτες Αρχές είναι ταυτόχρονα «τα πιο γενικά γένη» και «τα πρώτα στοιχεία»: το πρώτο αρχέγονο είναι και γένος υπερ-γενικό και πρώτο στοιχείο.
Οι μαθηματικές επιστήμες, στην Πολιτεία, παρουσιάζονται με μια μέθοδο που βασίζεται ακριβώς σ’ αυτήν τη «στοιχειοποιητική» μεταφυσική διαδικασία. Ο Πλάτωνας στις παραδόσεις του αναλύει τα διαφορετικά πεδία των μαθηματικών αφαιρετικά, ώστε να φτάσει στην ενότητα που τα θεμελιώνει· έπειτα συνδέει αυτές τις ενότητες μεταξύ τους με την αναλογία της οντολογικής τους δομής, μέχρι να φτάσει, με τελική αφαίρεση, στην απόλυτη αρχική μονάδα/μέτρο, από την οποία εξαρτώνται όλες οι άλλες.
Αφαιρώντας λοιπόν από τις επιμέρους Ιδέες τις πιο γενικές, και προχωρώντας πέρα κι από αυτές, ο Πλάτωνας διαχωρίζει την Ιδέα του Αγαθού ακόμη και από τις ύψιστες καθολικές Ιδέες. Δηλαδή, συνδυάζει την «γενίκευση» με την «στοιχειοποίηση» για να φτάσει στην Ιδέα που είναι και «αρχή» και «πρώτο στοιχείο» και το υπέρτατο.
Στην Πολιτεία —δηλαδή στο γραπτό έργο— ο Πλάτωνας δίνει μόνο υπαινιγμούς· αυτοί πρέπει να συμπληρωθούν με τις πληροφορίες της έμμεσης παράδοσης.
Πάντα στο έβδομο βιβλίο, όταν εισάγει το πρόβλημα του Αγαθού, μιλά για τον «μακρύ δρόμο» που πρέπει να ακολουθήσουμε για να φτάσουμε στη «ύψιστη γνώση» και κάνει μια εντυπωσιακή αναφορά στο «Τέλειο Μέτρο». Από τις μαρτυρίες για τις «άγραφες διδασκαλίες» προκύπτει όχι μόνο ότι ο Πλάτωνας ταύτιζε το Αγαθό με το Ένα, αλλά και ότι κατανοούσε το Ένα ως την ύψιστη αρχή, το Ύψιστο Μέτρο όλων των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης, που μας δίνει τις πιο σαφείς πληροφορίες, αναφέρει σε ένα χαμένο έργο του: «Το Αγαθό είναι το ακριβέστατο Μέτρο όλων των πραγμάτων».
Στην ανοδική διαλεκτικο-αφαιρετική πορεία, ο Πλάτωνας έβλεπε τις Ιδέες συνδεδεμένες με τους ιδεατούς Αριθμούς, που είναι τα «πρώτα προϊόντα» των πρώτων και ύψιστων Αρχών. Έτσι, σύμφωνα με τον Krämer, ο εσωτερικός ορισμός του Αγαθού θα ήταν κάπως έτσι: «Η πρώτη Αρχή είναι το ακριβέστατο Μέτρο, απολύτως αδιαίρετο, της πρώτης πολλαπλότητας και του αριθμού». Επειδή όμως αυτή η πρώτη πολλαπλότητα και ο αριθμός είναι ιδεατοί, από τους οποίους εξαρτώνται όλα, η διατύπωση γίνεται: «Το Αγαθό είναι το Ένα, το Απόλυτο Μέτρο όλων των πραγμάτων».
Ο ίδιος ο Πλάτωνας, στους Νόμους, λέει για τον Θεό —που είναι η διάνοια που εκφράζει το Αγαθό στην υπέρτατη έννοιά του—: «Ο Θεός είναι για μας το Ύψιστο Μέτρο όλων των πραγμάτων».
Αυτός ο ορισμός έγινε σημείο αναφοράς· ακόμη και ο Πρόκλος ορίζει ρητά το Ένα-Αγαθό ως «Μέτρο όλων των πραγμάτων».
Στον Φίληβο, τον τελευταίο διαλεκτικό διάλογο, ο Πλάτωνας κλείνει παρουσιάζοντας έναν «πίνακα αξιών» για το τι είναι αγαθό, σε πέντε επίπεδα· στην κορυφή βάζει το Μέτρο, το μετρημένο και το αρμόζον· μετά έρχονται το αρμονικό και ωραίο, το τέλειο και επαρκές· έπειτα η νόηση και η σοφία· μετά οι επιστήμες, οι τέχνες και οι ορθές γνώμες· και τέλος οι καθαρές ηδονές.
Άρα, η ύψιστη αξία, το Αγαθό, είναι το Μέτρο. Ο εσωτερικός ορισμός «Το Αγαθό είναι το Ένα, το Ύψιστο Μέτρο όλων των πραγμάτων» αντανακλάται πλήρως εδώ.
Ο Max Pohlenz, παρότι εκτός της νεότερης ερμηνείας που διαβάζει τον Πλάτωνα υπό το φως των «άγραφων δογμάτων», κατάλαβε τέλεια το τελικό μήνυμα του Φίληβου: «Μας φαίνεται παράξενη η σημασία που δίνει ο Πλάτωνας στο Μέτρο, τοποθετώντας το στην κορυφή της κλίμακας των αξιών· αλλά με τον όρο Μέτρο εννοεί στην πραγματικότητα το Απόλυτο, και το επιλέγει επειδή περιέχει όχι μόνο το Αγαθό ως τελικό σκοπό, αλλά και το Καλό, και επομένως μια αρχή τάξης και αναλογίας· αποτελεί την πρώτη αιτία της ύπαρξής τους και τον κανόνα της ακριβούς τους μίξης».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου