Το ανθρώπινο πρόσωπο ώς εικόνα της Αγίας Τριάδος.
εκδόσεις ΠΑΡΡΗΣΙΑ, 2013
"Η πνευματική Διαθήκη του Κάλλιστου Ware".
«Ο Θεός ως κοινωνία»
Από Ορθόδοξη άποψη, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε δύο μειονεκτήματα σ᾽ αυτό το σχήμα (του Αυγουστίνου). Πρώτον, φαίνεται να οδηγεί κατ' ευθείαν στο Filioque, στο δόγμα δηλαδή της διπλής εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και από τον Πατέρα και από τον Υιό. Στην πραγματικότητα, όμως, ο Αυγουστίνος δεν ήταν ποτέ οπαδός του Filioque, διότι, όπως και οι Καππαδόκες, θεωρούσε τον Πατέρα ως αρχή, ως την υπέρτατη πηγή και προέλευση της ύπαρξης εντός της Θεότητος.[ΕΝΩ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ] Επέμενε ότι το Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός «κατ' αρχάς» (principaliter), και εκ του Υιού κατά μίαν έννοια δευτερεύουσα και παράγωγη· όλα όσα έχει ο Υιός τα λαμβάνει εκ του Πατρός, έτσι εκ του Πατρός λαμβάνει και τη δύναμη να εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα (De Trinitate XV. xvii. 29). Ο Πατήρ παραμένει για τον Αυγουστίνο αυτό που οι Καππαδόκες ονόμαζαν «πηγαία θεότητα».[ΜΠΕΡΔΕΨΕ ΤΟ ΟΜΟΙΟΥΣΙΟ ΜΕ ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ]
Μια δεύτερη και, κατά τη γνώμη μου, πιο σοβαρή αντίρρηση στο Αυγουστίνειο σχήμα είναι ότι τείνει να αποπροσωποποιεί το Πνεύμα. Εκείνος βέβαια ασφαλώς και πίστευε ότι το Πνεύμα είναι πρόσωπο κατά το γνησιότερο τρόπο, αυτό όμως δεν φαίνεται στην αναλογία την οποία υιοθέτησε. Διότι, ενώ ο Αγαπών και ο Αγαπώμενος είναι και οι δύο πρόσωπα με την πληρέστερη έννοια του όρου, της αμοιβαίας μεταξύ τους αγάπης δεν είναι πρόσωπο δίπλα στα άλλα δύο. Το «πρότυπό» του λοιπόν έχει το μειονέκτημα να είναι διπρόσωπο αντί για τριπρόσωπο. Χαρακτηρίζεται όμως από ένα εκπληκτικό πλεονέκτημα: ερμηνεύει τον Θεό με όρους αμοιβαίας αγάπης. «Ο Θεός αγάπη εστί» (Α΄ Ιω. 4:8) – αυτό κυρίως μας λέει το δόγμα της Αγίας Τριάδος.[ΠΑΡΟΤΙ Η ΑΓΑΠΗ ΕΙΝΑΙ ΑΚΤΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ]
Την έννοια του Θεού ως αμοιβαία αγάπη επεξεργάστηκε κατά πολύ πληρέστερο και τριαδικό τρόπο ο τελευταίος από τους τρεις μάρτυρές μου, ένας αυτόχθων Σκωτσέζος, ο Richard of St Victor (απεβίωσε το 1173), στο τρίτο βιβλίο του έργου του De Trinitate, το οποίο τώρα είναι πια διαθέσιμο και σε αγγλική μετάφραση. Θεωρώ το έργο αυτό ως μια από τις πιο συγκινητικές και πειστικές παρουσιάσεις της Τριαδικότητος του Θεού που έχω ποτέ διαβάσει. Δεν πρόκειται για μια απόδειξη του Τριαδικού δόγματος με την αυστηρή έννοια του όρου –παρότι ο Richard ενδεχομένως να είχε και αυτή την πρόθεση– αναμφίβολα όμως επεξηγεί αποτελεσματικά τη σημασία του δόγματος. Ο Richard ξεκινά από την έννοια ότι ο Θεός είναι αγάπη. Από τη στιγμή που η αγάπη συνιστά την τελείωση της ανθρώπινης φύσεως, την υψηλότερη πραγματικότητα την οποία μπορούμε να γευθούμε προσωπικά ως εμπειρία,[ΑΦΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΓΙΑΤΙ Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ;ΑΚΥΡΩΝΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ;] τότε η αγάπη είναι αυτή που μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στον Θεό[ΟΧΙ Η ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΜΕΤΑΝΟΙΑ.ΑΓΑΠΑ ΚΑΙ ΚΑΝΕ Ο,ΤΙ ΘΕΣ;] εκφράζει καλύτερα από οτιδήποτε άλλο γνωρίζουμε, την τελειότητα της θείας φύσεως. Αλλά η αυτο-αγάπη δεν είναι αληθινή αγάπη. Η αγάπη είναι δώρο και αντίδωρο, κι έτσι για να είναι πλήρης πρέπει να είναι αμοιβαία. Απαιτεί ένα «εσύ» κι ένα «εγώ» και τότε μόνον μπορεί να υπάρξει πραγματικά, όταν υπάρχουν πολλά και διαφορετικά πρόσωπα: «Η τελειότητα ενός προσώπου απαιτεί συντροφικότητα με κάποιο άλλο» (De Trinitate, ΙΙΙ.6). Αυτό ισχύει όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά και για τον Θεό: η θεία αγάπη, όπως και η ανθρώπινη, χαρακτηρίζεται από μοίρασμα και κοινωνία.[ΕΤΣΙ Η ΚΤΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΓΑΠΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΠΡΟΣ ΑΥΤΗ ΕΚΑΝΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΘΕΟ] «Το πλήρωμα της δόξας», λέει ο Richard, «απαιτεί να μην απουσιάζει και εκείνος που θα μοιραστεί αυτή τη δόξα. Στην περίπτωση του Θεού, όπως και στην περίπτωση των ανθρώπων, τίποτε δεν είναι πιο ένδοξο ... από το να επιθυμείς να μην έχεις τίποτε που να μη θέλεις να το μοιραστείς» (De Trinitate, ΙΙΙ.4&6). Αν, λοιπόν, ο Θεός είναι αγάπη, είναι αδύνατον να είναι ένα μόνο πρόσωπο που αγαπά τον εαυτό του. Πρέπει να είναι τουλάχιστον δύο πρόσωπα, ο Πατήρ και ο Υιός, που αγαπώνται αμοιβαία.[Η ΔΟΞΑ ΛΟΙΠΟΝ ΤΟΥ ΘΑΒΩΡ ΕΝΑΙ ΕΝΑ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΟΣ. ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΜΙΛΑ ΚΑΙ ΕΥΔΟΚΕΙ;]
Τώρα ο Richard κάνει ένα ακόμη βήμα στο επιχείρημά του. Για να είναι πλήρης η αγάπη, δεν αρκεί να είναι μόνον «αμοιβαία» αλλά και «μεθεκτή», να μπορεί δηλαδή να μοιράζεται. Ο κλειστός κύκλος της αμοιβαίας αγάπης μεταξύ δύο προσώπων εξακολουθεί να υπολείπεται της τελειότητος. Για να υπάρχει τέλεια αγάπη, πρέπει οι δύο να μοιράζονται την αμοιβαία αγάπη τους με έναν τρίτο. «Η τελεία αγάπη έξω βάλλει τον φόβον» (Α΄ Ιω. 4:18)˙ η αγάπη στην τέλεια μορφή της δεν είναι εγωιστική, δε χαρακτηρίζεται από ζήλεια, δε φοβάται μήπως υπάρξει αντίπαλος. Όπου η αγάπη είναι τέλεια, τότε, ο αγαπών όχι μόνον αγαπά τον αγαπώμενο ως ένα δεύτερο εαυτό, αλλά επιθυμεί να έχει ο αγαπώμενος την επιπλέον χαρά να αγαπά έναν τρίτο, μαζί με τον αγαπώντα, και να αγαπάται εξίσου από αυτόν τον τρίτο.[ΕΝΑ ΤΡΙΓΩΝΟ ΑΓΑΠΗΣ ΑΣ ΠΟΥΜΕ ΜΕ ΒΕΡΜΟΥΔΑ]
«Το μοίρασμα της αγάπης δεν μπορεί να υπάρχει μεταξύ ολιγοτέρων των τριών προσώπων... Τότε μόνο δικαιούμεθα να μιλήσουμε για μετοχή αγάπης, όταν ένα τρίτο πρόσωπο αγαπάται από δύο πρόσωπα κατά τρόπο αρμονικό και από κοινού, και η αγάπη των δύο προσώπων διοχετεύεται σε μια αγάπη, διά της φλόγας της αγάπης για έναν τρίτο» (De Trinitate, ΙΙΙ.14&19).
Στην περίπτωση του Θεού, αυτός ο «τρίτος» με τον οποίον οι άλλοι δύο μοιράζονται την αμοιβαία τους αγάπη είναι το Άγιο Πνεύμα, το οποίο ο Richard ονομάζει «συν- αγαπώμενο» (De Trinitate, ΙΙΙ.15).
Έτσι, ο Richard βλέπει τον Θεό, όπως και οι Καππαδόκες Πατέρες, με όρους διαπροσωπικής κοινωνίας. Στο επιχείρημά του υπάρχει μια κίνηση από την αυτο-αγάπη (ο Πατήρ μόνος) προς την αμοιβαία αγάπη (Πατήρ και Υιός) και προς τη μεθεκτή αγάπη (Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα). Σε όλο αυτό, όπως και ο ίδιος αναγνωρίζει, δε μας προσφέρει τίποτε περισσότερο από μια αναλογία˙ και η αναλογία αυτή είναι ατελής, όπως όλες οι αναλογίες είναι αναπόφευκτα ατελείς, όταν αναφέρονται στη θεία ζωή, διότι η Τριάς – έτσι προειδοποιεί τον αναγνώστη του – είναι μυστήριο «υπεράνω της κατανοήσεώς σου»[ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΜΟΥ] (De Trin. III.10). Του είναι ασφαλώς άγνωστη η αποφατική προσέγγιση στην Τριάδα. Ωστόσο η αναλογία του παραμένει βαθιά πειστική, με λιγότερα μειονεκτήματα από οποιοδήποτε άλλο εναλλακτικό «πρότυπο».
Ο Θωμάς ο Ακινάτης διαφώνησε με την αναλογία του Richard, με το επιχείρημα ότι, ενώ για τους ανθρώπους αληθεύει ότι μόνο στη συντροφικότητα μπορούν να απολαύσουν το αγαθό, δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε το ίδιο για τον Θεό. Δεδομένου ότι Εκείνος είναι Πανάγαθος, δε χρειάζεται σύντροφο για τη δική Του αυτο-εκπλήρωση και τελειότητα. Η αγάπη, ισχυρίστηκε ο Ακινάτης, είναι αγώνας να κερδίσεις κάτι το οποίο ακόμη δεν κατέχεις˙ υπονοεί κάποια έλλειψη ή ανεπάρκεια, και θα ήταν αδιανόητο ότι στον Θεό υπάρχει κάποιο έλλειμμα σε κάτι. Έτσι, η αναλογία του Richard που εδράζεται στο μοίρασμα της αγάπης μεταξύ των ανθρώπων, δεν μπορεί να εφαρμοστεί στον Θεό(Summa Theologiae 1.32.1 ad 2). Αλλά, προς υπεράσπιση του Richard, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πόσο Χριστιανική είναι η εικόνα του Ακινάτη για τον Θεό, ως Όντος αυτάρκους, που δε χρειάζεται τίποτε και κανέναν πέραν αυτου˙[ΤΟΝ ΚΑΛΛΙΣΤΟ ΑΣ ΠΟΥΜΕ] μήπως αυτό μας ανάγει στο Εν των Νεοπλατωνικών, το αμετάβλητο, υπερβατικό, που νοεί και γνωρίζει τον εαυτό του και όχι στον Πατέρα του Κυρίου ημών Ιησου Χριστού; Η δυναμικότερη περί Θεού οπτική του Richard, με όρους αμοιβαιότητας και κοινωνίας είναι πλησιέστερη προς το πνεύμα της Γραφής. Και όταν ο Ακινάτης χαρακτηρίζει την αγάπη ως έλλειμμα, αυτό μας φέρνει στο νού το επιχείρημα του Πλάτωνα στο Συμπόσιο, όπου ο έρωτας «από έλλειψη των αγαθών και των ωραίων, ποθεί αυτά ακριβώς, επειδή του λείπουν». Και ασφαλώς ο Richard έχει δίκιο να θεωρεί την αγάπη, όχι ως προσπάθεια να αποκτήσει κανείς κάτι που του λείπει, αλλά ως στάση αυτοπροσφοράς.[ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΥΤΟ ΠΩΣ ΣΥΓΚΡΟΤΕΙΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ, ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ, ΕΦΟΣΟΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙΣ. ΕΔΩ ΟΙ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΚΗΡΥΤΤΟΥΝ ΟΤΙ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ. ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ;] Η αληθινή ουσία της αγάπης έγκειται όχι στο να παίρνει αλλά στο να δίνει˙ αγαπώ δε σημαίνει κατ᾽ αρχήν ότι καλύπτω μια δική μου έλλειψη, αλλά ότι προσφέρω τον εαυτό μου ως δώρο στον άλλο. Ο Richard έβλεπε μακρύτερα από το Θωμά Ακινάτη. Το δόγμα της Αγίας Τριάδος είναι ένας τρόπος να πούμε ότι η αιώνια ύπαρξη του Θεού είναι ύπαρξη που προσφέρεται.
ΣΚΕΦΤΕΤΑΙ ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΕΙ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου