Κάλλιστος Γουέαρ - Το ανθρώπινο πρόσωπο ως εικόνα της Αγίας Τριάδος (2)

Συνέχεια από: Τετάρτη 23 Νοεμβρίου 2022

  Το ανθρώπινο πρόσωπο ώς εικόνα της Αγίας Τριάδος.

εκδόσεις ΠΑΡΡΗΣΙΑ, 2013

"Η πνευματική Διαθήκη του Κάλλιστου Ware".

«Ο Θεός ως κοινωνία»

Σημείο εκκίνησης κάθε συζήτησης περί της Τριάδος πρέπει πάντα να είναι το ιστορικό της σωτηρίας, η εν χρόνω κίνηση δια της οποίας ο Θεός αυτο-αποκαλύπτεται;[ΔΕΝ ΓΕΝΝΑΤΑΙ;]. Διότι ο Θεός δεν είναι κάτι το αόριστο, αλλά αποκαλύπτει τον εαυτό Του κατά συγκεκριμένους τρόπους σε ορισμένες στιγμές, μέσα από μια σειρά συναντήσεων με συγκεκριμένους άνδρες και γυναίκες. Σ' αυτή τη σειρά των συναντήσεων υπάρχει μια βαθμιαία εξέλιξη, η οποία αναπτύσσεται σε τρία στάδια.

Στο πρώτο στάδιο, λέει ο άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, "... εκήρυσσε φανερώς η παλαιά (Διαθήκη) τον Πατέρα, τον Υιόν αμυδρότερον" δια τύπων και προφητειών. Στο δεύτερο στάδιο, "εφανέρωσεν η καινή τον Υιόν", με διαύγεια και σαφήνεια, αλλά δεν έκανε κάτι περισσότερο παρά "υπέδειξε του πνεύματος την θεότητα". Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο, στην εποχή της Εκκλησίας, την περίοδο που ζούμε τώρα εμείς, "εμπολιτεύεται νυν το Πνεύμα, σαφεστέραν ημίν παρέχον την εαυτού δήλωσιν" (Λόγος ΛΑ'-Περί Αγίου Πνεύματος, Παραγ. 26). [Η ΦΑΝΕΡΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ; ΣΕ ΤΙ ΔΙΑΦΕΡΕΙ ΑΥΤΗ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ Η ΟΠΟΙΑ ΔΙΕΛΥΣΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΕΒΑΛΛΕ ΤΗΝ ΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟΥ;]

Προβλέπων τις σύγχρονες ιδέες περί της αναπτύξεως του δόγματος, ο άγιος Γρηγόριος καταλήγει: «Ὁρᾶς φωτισμούς κατά μέρος ἡμῖν ἐλλάμποντας, καί τάξιν θεολογίας, ἣν καὶ ἡμᾶς τηρεῖν ἄμεινον, μήτε ἀθρόως ἐκφαίνοντας, μήτε εἰς τέλος κρύπτοντας» (Βλέπεις, λοιπόν, σταδιακούς φωτισμούς που μας φωτίζουν και την τάξη της θεολογίας, την οποία είναι προτιμητέο να τηρούμε και εμείς, και ούτε να τη φανερώνουμε διά μίας κίνησης, ούτε να την αποκρύπτουμε τελείως). Με αυτόν τον τρόπο, «ταῖς κατὰ μέρος προσθήκας» (βαθμιαίες προσθήκες), το ανθρώπινο γένος προχωρεί «ἐκ δόξης εἰς δόξαν» (Λόγος ΛΑ'-Περί Αγίου Πνεύματος, Παραγ. 27).

Παρ᾽ ότι αποδεχόμαστε αυτή τη βιβλική, ιστορική προσέγγιση ως κανονιστική, ταυτοχρόνως είναι ανάγκη να προχωρήσουμε. Ποια είναι η «εσωτερική λογική» του δόγματος της Αγίας Τριάδος, η συνοχή του, η βασική του έμπνευση, και ποιες οι ηθικές και πνευματικές του συνεπαγωγές; Η ιστορική προσέγγιση μας λέει ότι ο Θεός είναι Τρισυπόστατος, αλλά δε μας υποδεικνύει το γιατί. Απάντηση στο ερώτημα αυτό -στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι δυνατόν- παρέχεται από έναν άλλο τρόπο προσέγγισης της Τριάδος, ο οποίος και συμπληρώνει, αλλά δεν αντικαθιστά, τον ιστορικό. Την προσέγγιση αυτή συναντούμε και στην Ανατολική και στη Δυτική Χριστιανοσύνη, και συνίσταται στο να σκεπτόμαστε τον Θεό με όρους αμοιβαίας αγάπης. Στη δική μου, προσωπική αναζήτηση περί Αγίας Τριάδος, τρεις συγγραφείς περισσότερο απ' όλους τους άλλους, ένας Έλληνας και δύο Λατίνοι, με έχουν βοηθήσει να εκτιμήσω την προσέγγιση αυτή.

Χρονικά πρώτος μεταξύ των τριών είναι ο Μέγας Βασίλειος. Στο λόγο του Περί Αγίου Πνεύματος, λέξη κλειδί γι' αυτόν είναι ο όρος κοινωνία, Ενώ ο Αθανάσιος μιλά για την ενότητα του Θεού κυρίως με όρους ουσίας, αποδίδοντας κεντρική σημασία στη λέξη ομοούσιος, ο Βασίλειος και οι άλλοι Καππαδόκες Πατέρες προτιμούν να εκφράζουν την ενότητα του Θεού με όρους κοινωνίας μεταξύ των τριών Υποστάσεων η Προσώπων. Γράφει ο Μέγας Βασίλειος: 

«Ὥσπερ ἐπὶ τῶν τεχνικῶν κατά τὴν μορφὴν ἡ ὁμοίωσις, οὕτως ἐπὶ τῆς θείας καί ἀσυνθέτου φύσεως, ἐν τῇ κοινωνίᾳ τῆς θεότητος ἐστὶν ἡ ἔνωσις»(Περί Αγίου Πνεύματος xviii, 45 - PG 32, 119C). Για τη σημασία του όρου «κοινωνία» στην Τριαδική θεολογία του Μεγάλου Βασιλείου, βλ. Ιωάννου Δ. Ζηζιούλα, Being as Communion - Studies in Personhood and the Church (London 1985), σελ. 134.

Η έννοια της Τριαδικής κοινωνίας υπογραμμίζεται κατά παρόμοιο τρόπο από τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης:

«... Μηδεμίαν εἶναι παραλλαγὴν ἐν τῇ ζωοποιῷ φύσει, ἐπὶ Πατρός λέγω καὶ Υἱοῦ καὶ Πνεύματος Ἁγίου, ἀλλὰ τινά συνεχῆ καί ἀδιάσπαστον κοινωνίαν ἐν αὐτοῖς θεωρεῖσθαι» (Περί Διαφοράς μεταξύ Ουσίας και Υποστάσεως, Βασιλείου, Επιστολή 381, 4 - PG 32, 332A, D).

Εδώ λοιπόν έχουμε μια πρώτη νύξη ως προς το εσωτερικό νόημα του δόγματος της Τριάδος. Με κάποιο τρόπο μας λέει ότι ο Θεός είναι κοινωνία, υπάρχει σ' Αυτόν «κοινωνικότητα», «συνοδικότητα», υπάρχει κάτι σ᾽ Αυτόν που αντιστοιχεί στην έννοια της «ενότητας εν τη ποικιλία».

Βρήκα μια δεύτερη νύξη στο έργο του αγίου Αυγουστίνου επισκόπου Ιππώνος Περί Τριάδος (De Trinitate). Με μια πρώτη ματιά η πραγματεία του περί της Αγίας Τριάδος φαίνεται πολύ διαφορετική από εκείνη των Καππαδοκών Πατέρων. Ενώ ο Μ. Βασίλειος εδραιώνει το δόγμα του για την αγία ενότητα μεταξύ των τριών Προσώπων στην αμοιβαία μεταξύ τους κοινωνία, ο Αυγουστίνος τη στηρίζει στην κοινή τους ουσία: «Η θεότης... είναι η ενότης της Τριάδος» (De Trinitate I. viii.15).

Οι Καππαδόκες θεωρούν την Τριάδα κατ' αναλογίαν ένωση τριών ανθρώπων που σχετίζονται μεταξύ τους· και ενώ είναι πολύ προσεκτικοί και υπογραμμίζουν τους περιορισμούς που ενέχει αυτό το τριπρόσωπο «πρότυπο», εξηγώντας ότι η ενότητα των τριών θείων Υποστάσεων είναι ριζικά διαφορετική και πολύ στενότερη από αυτήν που διαμορφώνεται μεταξύ τριών ανθρώπων, ωστόσο η αρχική τους αναλογία παραμένει αυτή των τριών προσώπων. Αντιθέτως, ο άγιος Αυγουστίνος στις ψυχολογικές αναλογίες του εργάζεται πάνω στο «πρότυπο» του ενός προσώπου, παρομοιάζοντας τις τρεις θείες Υποστάσεις με τα ποικίλα εγγενή γνωρίσματα, τις πτυχές ενός και του αυτού ανθρωπίνου όντος: συγκεκριμένα με το νού, την αυτοσυνειδησία και την αγάπη προς τον εαυτό του (De Trinitate. IX. Ii. 2-v.8). Ακόμη δε με τη μνήμη, την κατανόηση και τη βούληση (De Trinitate. X. xi. 17-18). Παρ' ότι και αυτός είναι πολύ προσεκτικός και υπογραμμίζει τα μειονεκτήματα αυτών των «προτύπων», επιμένοντας ότι στην περίπτωση του Θεού τα γνωρίσματα αυτά είναι αληθινά πρόσωπα, ωστόσο, η αρχική του αναλογία παραμένει αυτή του ενός προσώπου και όχι των τριών.

Η διαφορά, όμως, μεταξύ του αγίου Αυγουστίνου και των Ελλήνων Πατέρων δε θα πρέπει να υπερτονιστεί (Το σημείο αυτό έχει παρουσιάσει ωραία ο Gerald Bonner, St Augustines Doctrine of the Holy Spirit, Sobornost 4:2,1960, σελ. 51-66). Παρ' ότι τα «πρότυπα» στα οποία ο Ιερός Αυγουστίνος αφιερώνει κυρίως την προσοχή του στο έργο του Περί Τριάδος είναι μονοπρόσωπα, όμως, πριν τα αναπτύξει, προτάσσει μια αναλογία βασιζόμενη στην αγάπη, την οποία κατανοεί ως διαπροσωπική. Και εδώ ακριβώς βρήκα τη δεύτερη νύξη. Παρ' ότι ο ίδιος ο ιερός συγγραφέας αφιερώνει λίγες γραμμές σ' αυτή την αναλογία, εγώ πάντα την έβρισκα πολύ πιο βοηθητική από τις ψυχολογικές εξηγήσεις της Τριάδος, τις οποίες αναπτύσσει σε πολύ περισσότερες σελίδες. Η αγάπη, λέει σε μια γνωστή μας φράση, υπονοεί τρία πράγματα: τον εραστή, το ερώμενο αντικείμενο και τον έρωτα που διαπερνά αμοιβαία και τον αγαπώντα και τον αγαπώμενο (De Trinitate. VIII. X. 14). Εφαρμόζοντας αυτή την αναλογία στην Τριάδα, βλέπουμε τον Πατέρα ως αγαπώντα, τον Υιό ως αγαπώμενο και το Πνεύμα ως το δεσμό της αγάπης που ενώνει τους δύο, ως τη μεταξύ τους «κοινωνία».

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ.ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΑΝΥΠΑΡΚΤΟ.ΣΕ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ. HOMO HOMINI LUPUS