Συνέχεια από: Τετάρτη 23 Νοεμβρίου 2022
Nihilism Before Nietzsche
Michael Allen Gillespie
Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας
ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΑΠΟ ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΑΚΟ ΣΤΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ
Η έννοια του μηδενισμού στον Nietzsche
Σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη, ο μηδενισμός δεν είναι το βασικό ζήτημα στη σκέψη του Nietzsche. Πράγματι, ο όρος δεν εμφανίζεται κάν στις σημειώσεις του μέχρι το 1880 ή στο δημοσιευμένο έργο του μέχρι το 1886. [Υπάρχει μια πιθανότητα να έχει χρησιμοποιήσει ο Nietzsche τον όρο «μηδενισμός» για να χαρακτηρίσει τον βουδισμό γύρω στο 1865. Ακόμη κι αν έτσι έχουν τα πράγματα, η έννοια δεν έπαιξε κανένα ρόλο στα χρόνια που μεσολάβησαν και δεν υπάρχει μαρτυρία ότι τη θυμόταν]. Μολονότι o Nietzsche ενδιαφερόταν για τον θάνατο του Θεού και για το συναφές σύνολο προβλημάτων που αργότερα χαρακτήρισε ως μηδενισμό, κανένας από όσους όρους χρησιμοποίησε για να τα προσδιορίσει δεν ανταποκρίνεται επακριβώς στην έννοια του μηδενισμού. [Η Elisabeth Kuhn υποστήριξε ότι στον Nietzsche οι πρωιμότερες έννοιες της απαισιοδοξίας, της νιρβάνα, του τίποτα και του μη όντος είναι κατ' ουσίαν ισοδύναμες με την οψιμότερη έννοια του μηδενισμού. Η ανάλυσή της για τη σκέψη του Nietzsche όμως εστιάζεται στο ιστορικό-φιλολογικό ζήτημα του μηδενισμού και όχι στη φιλοσοφική σημασία του].
Επιπλέον, ακόμη και όταν εμφανίζεται στο έργο του η έννοια του μηδενισμού, δεν παίζει σημαντικό ρόλο σε όσα δημοσίευσε, ενώ στις σημειώσεις του μνημονεύεται περιστασιακά. Η πεποίθηση ότι ο μηδενισμός είναι θεμελιώδης στη σκέψη του Nietzsche απορρέει σε μεγάλο βαθμό από τον ρόλο του στη Βούληση για δύναμη και από την εσφαλμένη πεποίθηση ότι αυτό το σύγγραμμα ήταν το μείζων έργο του. Με αυτό τον τρόπο η αντιμεταφυσική ή η μετα-μεταφυσική στιγμή της σκέψης του που σχετίζεται με τον Διόνυσο παραβλέπεται.
Όμως ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί την έννοια διαφέρει σημαντικά από εκείνον των Ρώσων προκατόχων του, κυρίως επειδή πίστευε εσφαλμένα ότι οι Ρώσοι μηδενιστές ήσαν οπαδοί του Schopenhauer. [Παραπλανήθηκε σε αυτό το ζήτημα από τους Merimée και Bourget]. Αντιμετωπίζει, λοιπόν, τον ρωσικό μηδενισμό ως έκφραση της ίδιας πνευματικής δυσφορίας που δημιούργησε τη γερμανική απαισιοδοξία και τον παροξυσμό οργής των Γάλλων και των Ιταλών. Αυτή η δυσφορία ήταν συνέπεια του ρομαντισμού καθώς και του θετικισμού, τον οποίο ο Nietzsche κατανοούσε ως διαψευσμένο ρομαντισμό. Και στις δύο περιπτώσεις ο μηδενισμός είναι το αποτέλεσμα της πίστης ότι η ύπαρξη έχασε το νόημά της επειδή πέθανε ο Θεός.
Ο Nietzsche ισχυρίζεται ότι αυτό το συμπέρασμα είναι κατ' εξοχήν χριστιανική υπεργενίκευση. Ο χριστιανός καταλήγει να πιστεύει ότι τίποτα δεν είναι αληθινό όταν βρεθεί αντιμέτωπος με τον θάνατό του Θεού, διότι μόνο η πίστη σε αυτό το απόλυτο καθιστούσε υποφερτή τη ζωή του. Σε αντίθεση με το σύνολο των προκατόχων του από τον Jacobi μέχρι τον Turgenev, ο Nietzsche θεωρεί τον μηδενισμό συνέπεια της ανθρώπινης αδυναμίας και όχι αποτέλεσμα ενός προμηθεϊκού αγώνα για τον υπεράνθρωπο. Μάλιστα, για τον Nietzsche ο υπεράνθρωπος δεν είναι η αιτία του μηδενισμού αλλά η απάντηση στον μηδενισμό.
Από τις τελευταίες σημειώσεις του γίνεται φανερό ότι ο Nietzsche εν ολίγοις σκεπτόταν να γράψει μια ιστορία του ευρωπαϊκού μηδενισμού. Στα προσχέδιά του γι' αυτή την ιστορία κατ' αρχάς διαχωρίζει ό,τι αποκαλεί ανολοκλήρωτο και ολοκληρωμένο μηδενισμό. Ο πρώτος χαρακτηρίζεται από την απόπειρα να διαφύγει από τον μηδενισμό χωρίς να αντικαταστήσει τις σύγχρονες αξίες με νέες. Εδώ συμπεριλαμβάνει τον θετικισμό, τον μηδενισμό της Αγίας Πετρούπολης και τον παριζιάνικο υλισμό. Ο ολοκληρωμένος μηδενισμός, σύμφωνα με τον Nietzsche, είναι είτε ενεργητικός είτε παθητικός μηδενισμός. Ο παθητικός μηδενισμός είναι μια μορφή παραίτησης μπροστά σε έναν κόσμο δίχως Θεό. Χαρακτηρίζεται από αύξουσα ευσπλαχνία, και επομένως συγγενεύει με τον βουδισμό, που κατέστρεψε την ινδική κουλτούρα. Ο ενεργητικός μηδενισμός, αντιθέτως, δεν αρκείται να εκμηδενίζει παθητικά, αλλά θέλει να εξαλείψει καθετί που είναι άσκοπο και άνευ νοήματος με τυφλή μανία· είναι πόθος για καταστροφή που εξαγνίζει την ανθρωπότητα. Οι Ρώσοι μηδενιστές είναι η εναργέστερη έκφρασή του, αλλά αποτελούν μία μόνο περίπτωση του ευρύτερου επαναστατικού κινήματος. Ο ενεργητικός μηδενισμός παρακινείται από την ίδια αίσθηση ματαιότητας και απελπισίας που διακατέχει και τον παθητικό μηδενισμό. Αμφότεροι είναι μορφές άρνησης, αγνωστικισμού. Επομένως η φαινομενική ενεργητικότητα του ενεργητικού μηδενισμού δεν είναι μέτρο της υγείας του. Στην πραγματικότητα, «το νοσηρότερο είδος ανθρώπου στην Ευρώπη (σε όλες τις τάξεις) παρέχει το έδαφος γι' αυτό τον μηδενισμό». Είναι πουριτανοί φανατικοί οι οποίοι ζουν σε απόγνωση.
Ο ενεργητικός μηδενισμός έχει εργαλειακή αξία. Στρώνει το έδαφος για μια νέα δημιουργία, επιβάλλοντας μια τερατώδη λογική τρόμου η οποία καταστρέφει την ευρωπαϊκή ηθικότητα. Ο Nietzsche, λοιπόν, συμπεραίνει:
Τίποτα δεν θα ήταν πιο χρήσιμο ή πιο ενθαρρυντικό από κάποιον αδιάλλακτο πρακτικό μηδενισμό. [...] Ότι, από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να καταδικαστεί με αυστηρότητα είναι ο επαμφοτερίζων και άνανδρος συμβιβασμός μιας θρησκείας όπως ο χριστιανισμός ακριβέστερα, όπως η Εκκλησία: η οποία, αντί να ενθαρρύνει τον θάνατο και την αυτοκαταστροφή, προστατεύει καθετί ασθενικό και άρρωστο και το πολλαπλασιάζει - [...] καθώς παρεμποδίζει σε μόνιμη βάση το έργο του μηδενισμού, που είναι η αυτοκτονία. Την υποκαθιστά με την αργή αυτοκτονία: βαθμηδόν μια μικρή, φτωχή αλλά διαρκής ζωή· βαθμηδόν κάποια παντελώς συνηθισμένη αστική, μεσοαστική ζωή κτλ.
Ο ενεργητικός μηδενισμός υπ' αυτή την έννοια είναι αυθεντικός μηδενισμός. Ο παθητικός μηδενισμός απομακρύνει τη σπασμωδική αυτοεξόντωση που επιδιώκει ο ενεργητικός μηδενισμός, τοποθετώντας στη θέση του ένα δόγμα οικουμενικής ευσπλαχνίας. Δεν παρουσιάζεται δυναμικά αλλά κλαψουρίζοντας. Αυτή είναι η κατεύθυνση του Εσταυρωμένου. Ο ενεργητικός μηδενισμός, σύμφωνα με την άποψη του Nietzsche, είναι ελκυστικότερος, διότι θέτει ταχύτερο τέλος στον εαυτό του και στον χριστιανικό κόσμο. Ο ρωσικός μηδενισμός με την καταστροφική οργή του έχει επομένως πιο μεγαλειώδες πνεύμα απ' ό,τι ο ανολοκλήρωτος μηδενισμός του βρετανικού ωφελιμισμού. Ωστόσο, εξ αιτίας αυτού δεν είναι κάτι θετικότερο και υγιέστερο. [Η αποτυχία να διαχωρίσουμε τον ενεργητικό μηδενιστή από τον διονυσιακό άνθρωπο οδηγεί στο λανθασμένο συμπέρασμα ότι ο ενεργητικός μηδενισμός για τον Nietzsche αποτελεί υποκατάστατο της θρησκείας].
Μια και πρόκειται για μορφές άρνησης, τόσο ο ενεργητικός όσο και ο παθητικός μηδενισμός θα πρέπει να διαχωριστούν από την καταφατική στάση προς τη ζωή που χαρακτηρίζει τον διονυσιακό άνθρωπο. Ο διονυσιακός άνθρωπος απορρέει από τον μηδενισμό, αλλά συνάμα τον υπερβαίνει. Υπό μίαν έννοια, αντιπροσωπεύει την πιο ακραία μορφή μηδενισμού, την οποία ο Nietzsche περιγράφει ως θεϊκό τρόπο σκέψης.
Ωστόσο υπερβαίνει συνάμα τον μηδενισμό, διότι, σε αντίθεση με τον χριστιανό, δεν χρειάζεται να πιστεύει πως οι αξίες εν γένει είναι απόλυτες αξίες. Η στάση του προς τη ζωή δεν είναι αντιδραστική, δεν διακατέχεται από το πνεύμα της εκδίκησης ή από μνησικακία, και άρα δεν αποτελεί κάποια μορφή άρνησης. Παρά ταύτα, ο διονυσιακός άνθρωπος αναγνωρίζει τον τραγικό χαρακτήρα της ανθρώπινης ζωής και αποδέχεται την οδύνη και τα βάσανα. Μολονότι δεν είναι σκληρός και καταστροφικός λόγω αδυναμίας ή μνησικακίας, ενδέχεται να είναι σκληρός και καταστροφικός λόγω πλεονάζουσας ρώμης: «Ό,τι δεν πρέπει να συγχέεται [με το "όχι" του ενεργητικού μηδενισμού ή πεσιμισμού]:η απόλαυση στο να λέει "όχι" και να πράττει αρνητικά λόγω κάποιας πελώριας δύναμης και έντασης που απορρέει από το να λέει "ναι" - προσιδιάζουσα σε όλους τους πλούσιους και ισχυρούς ανθρώπους ή σε όλες τις εποχές. Πολυτέλεια, από μόνη της· επίσης, μορφή ανδρείας που αντιστέκεται στο τρομακτικό· συμπάθεια για το τρομακτικό και αμφιλεγόμενο επειδή κανείς είναι, μεταξύ άλλων πραγμάτων, τρομακτικός και αμφιλεγόμενος: το διονυσιακό με βούληση, πνεύμα, είναι γούστο». [Ο Jean Granier ανακαλύπτει σε τέτοιες επισημάνσεις τη δημιουργική δύναμη της αρνητικότητας που χαρακτηρίζει τον διονυσιακό άνθρωπο και απορρίπτει τον ισχυρισμό του Deleuze ότι ο Nietzsche αντιτίθεται σε κάθε αρνητικότητα].
Η γενική κατεύθυνση του διονυσιακού έχει επομένως πολλά κοινά με τον ενεργητικό μηδενισμό, όμως ο ενεργητικός μηδενισμός δεν είναι τελικά έκφραση χαράς και υπεραφθονίας, αλλά άρνησης και απελπισίας. Ο διονυσιακός ἡ τραγικός άνθρωπος επιβεβαιώνει τον ενεργητικό μηδενιστή, αλλά ο ενεργητικός μηδενιστής δεν μπορεί να επιβεβαιώσει τη διονυσιακή στάση προς τη ζωή.[ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ] Κατ' ουσίαν, δεν μπορεί καν να επιβεβαιώσει τον εαυτό του. Η δράση του είναι πάντοτε αντίδραση και η αντίδρασή του είναι πάντοτε απόρριψη και άρνηση. Μολονότι ο ενεργητικός μηδενιστής ξεκαθαρίζει το έδαφος με μια ενέργεια σπασμωδικής αυτοκαταστροφής, δεν δημιουργεί κανένα μέλλον. Ο διονυσιακός άνθρωπος μπορεί να είναι καταστροφέας, αλλά είναι αθώος καταστροφέας, ανέπαφος από το πνεύμα της εκδίκησης.
Στις σημειώσεις του ο Nietzsche εικάζει ότι ο μηδενισμός θα ακμάζει τα επόμενα διακόσια έτη (1888-2008). Αυτή η περίοδος θα χαρακτηρίζεται από τρία μεγάλα συναισθήματα, τη δυσφορία, τη συμπόνια και τη λαχτάρα για καταστροφή, τα οποία θα επιφέρουν την καταστροφή που θα εγκαινιάσει το χιλιετές διονυσιακό Reich. Τη θέση των σύγχρονων ανθρώπων, χριστιανών και μηδενιστών, θα καταλάβει ο άνθρωπος αυτής της μελλοντικής εποχής ως ο αντίχριστος και αυτός που θα νικήσει τον Θεό, ως ο αντιμηδενιστής και ο νικητής του τίποτα. [Αντίθετα με σχολιαστές όπως ο Alexander Nehamas, ο Nietzsche πραασπίζεται και εκτιμά τη βία. Παρατηρεί σε μια όψιμη σημείωση: «Είμαι χαρούμενος για τη στρατιωτική εξέλιξη της Ευρώπης· επίσης, για τις εσωτερικές καταστάσεις αναρχίας: η εποχή της ηρεμίας και της κινεζικής αποστέωσης που ο Galiani είχε προβλέψει γι' αυτό τον αιώνα τέλειωσε. [...] Ο βάρβαρος μέσα μας επιβεβαιώνεται· επίσης, το άγριο κτήνος. Ακριβώς γι' αυτό τον λόγο οι φιλόσοφοι έχουν μέλλον»].
Στην ώριμη σκέψη του ο Nietzsche θεωρεί ότι η κυριότερη μορφή του παθητικού μηδενισμού ανευρίσκεται στη σκέψη του Schopenhauer, και ειδικά στο δόγμα του για την παραίτηση. Αυτός ο ασκητισμός, κατά την άποψη του Nietzsche, είναι η τελική έκφραση της ευρωπαϊκής αφοσίωσης στον Εσταυρωμένο. Σε αυτή τη βούληση προς το τίποτα, ωστόσο, ο Nietzsche πιστεύει ότι διακρίνει τη δυνατότητα για μια λαμπρή ανατροπή και αυτοϋπέρβαση. Σε τελική ανάλυση, η βούληση δεν παύει να βούλεται, αλλά συνεχίζει να βούλεται βουλόμενη το τίποτα. Αυτή η βούληση του τίποτα είναι ενεργητικός, ρωσικός μηδενισμός. Η ίδια η καταστρεπτικότητα αυτής της βούλησης δείχνει ότι υπάρχει κάτι το οποίο δεν είναι δυνατόν να φονευθεί, κάτι άφθαρτο. Η εξασθένηση της βούλησης παράγει μηδενισμό, αλλά η σπασμωδική βία του ενεργητικού μηδενισμού αποδεικνύει, κατά τη γνώμη του Nietzsche, ότι αυτή η εξασθένηση έφθασε στα όριά της και ότι τώρα μια νέα και ισχυρότερη μορφή της βούλησης, κάποιος νέος θεός, είναι πιθανό να γεννηθεί. Η βούληση του Schopenhauer, που είναι η τελική έκφραση του χριστιανισμού, είναι επομένως το έδαφος απ' όπου θα αναδυθεί η μεγάλη διονυσιακή βούληση. [Στηριζόμενος στόν Heidegger, ο Bartuschat προσπαθεί να δείξει ότι το διονυσιακό είναι απλώς μία μορφή της βούλησης, προκειμένου να αποδείξει ότι ο Nietzsche ήταν ακόμη και σε αυτή την περίπτωση ένας μεταφυσικός]. Η σύλληψη του Nietzsche για την αντιπαράθεση του Διονύσου και του Εσταυρωμένου μέσω της οποίας κατανοεί τον μηδενισμό στηρίζεται επομένως στη σκέψη του Schopenhauer. Προκειμένου να κατανοήσουμε την έποψη του Nietzsche για τον μηδενισμό, θα πρέπει να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει και κατανοεί τον Schopenhauer.
ΑΥΤΟΣ Ο ΡΩΣΟΓΕΝΗΣ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΕΧΕΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙ ΠΛΕΟΝ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΑ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΣ ΤΗΝ ΨΕΥΔΟΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ.ΤΟ ΑΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ ΓΕΝΝΗΣΑΝ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΤΙΚΟΥ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΥ, ΤΟΝ ΕΠΑΝΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΑΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου