Άννα Λάζου - ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ (17)

Συνέχεια από: Δευτέρα, 12 Απριλίου 2021

ii Μονισμός

Ο μονισμός αντιμετωπίζει το όλο του όντος ως δομική αρχή του κόσμου, ενώ η παραδοχή υλικής ή πνευματικής σύστασης αυτού έχει ως συνέπεια την υλιστική ή ιδεαλιστική αντίστοιχα εκδοχή του. Κατά τον ιδεαλιστικό μονισμό, ο κόσμος και η συστατική ποιότητά του καθορίζονται από τον νου, που αντιλαμβάνεται τον κόσμο, ο άνθρωπος είναι κυρίως ένας θεωρητικός παρατηρητής στην εμπειριστική εκδοχή του ιδεαλισμού, η οποία λαμβάνει τη μορφή της νοησιαρχίας;;;. Από την άποψη μιας υλιστικής κατεύθυνσης ο μονισμός αποτελεί τάση τόσο του παραδοσιακού όσο και μιας σύγχρονης μορφής υλισμού. Θεωρούμε δε ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έθεσαν τις βάσεις του μονισμού, λαμβάνοντας υπόψη τους Ελεάτες, τους Στωικούς και τους Νεοπλατωνικούς, αλλά και την περί ουσίας θεωρία του Αριστοτέλη. Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε πως οι κύριες αυτές αντιλήψεις του αρχαίου φιλοσοφικού φάσματος επηρεάζουν το θέμα της έννοιας του ανθρώπου και μάλιστα της δημιουργικής ταυτότητάς της ξεκινώντας από την προσωκρατική περίοδο:

iiα Προσωκρατικοί μονιστές

Ο Παρμενίδης (515– 450 π.Χ.) από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας διαμόρφωσε την φιλοσοφική του σκέψη σε ένα περιβάλλον το οποίο έφερε τις επιρροές των Πυθαγόρα, αλλά και του δασκάλου του Ξενοφάνη. Η φιλοσοφική του σκέψη, αν και δέχεται δυαρχία στην κοσμική σύσταση, ωστόσο προτάσσει την ενότητα του κόσμου, τονίζοντας το ενιαίον του όντος, καθώς και τα χαρακτηριστικά που τονίζουν την υπερβατική του φύση219. Στο παρμενίδειο κοσμολογικό σύστημα γίνεται λόγος για ένα αρχικό αίτιο, από το οποίο προέρχονται τα όντα: το όν και οι ιδιότητές του παίζουν πρωτεύοντα ρόλο και γι’ αυτό διερεύνησε σε βάθος τη φύση του, θεωρεί το ον ἀγέννητο και ἀνώλεθρο, ακίνητο και τέλειο και ότι διέπεται από ενότητα220. Το παρμενίδειο ον βρίσκεται σε ένα συνεχές παρόν, καθώς η έννοια του χρόνου δεν μπορεί να το προσδιορίσει, η ύπαρξή του θεωρείται αληθινά και όντως πραγματική, εν σχέσει με την φθαρτότητα και μεταβλητότητα των πολλών221. Η δε δημιουργία του απαιτεί μια προϋπάρχουσα αρχή και ουσία του, αφού απορρίπτεται η ανυπαρξία, το μη ον222. Το ον, ακίνητο, συγκρατείται από πανίσχυρα δεσμά, τα οποία το περιορίζουν223, το κρατούν σε σταθερή και αδιαφοροποίητη ύπαρξη224. Παραμένει λοιπόν μονίμως όμοιο, αδιαίρετο, συνεχές και διέπεται από απόλυτη ενότητα και τελειότητα.225

Στον Ζήνωνα226 τον Ελεάτη (490 – 430 π.Χ) συναντάμε τα ψήγματα της μελέτης της ανθρώπινης νόησης ως ενότητας και ενιαίας αρχής, κατ’ ακολουθία της σκέψης του δασκάλου του Παρμενίδη. Χαρακτηριστική η ζηνώνεια άποψη ότι η κίνηση για ένα σώμα ξεχωριστά είναι αδύνατη, καθώς το σώμα αυτό πρέπει να διέλθει από όλα τα άπειρα σημεία ενός γεωμετρικού διαστήματος227. Προκειμένου ο Ζήνωνας να υποστηρίξει την θεωρία του, διατύπωσε τα λεγόμενα παράδοξα, με στόχο να ανατρέψουν κάτι το προφανές στην καθημερινότητά μας, την πίστη στην ύπαρξη κίνησης. Έτσι, κατορθώνει να αποδείξει την ουσιαστική απουσία της κίνησης στον κόσμο228. Ο Ζηνώνειος κόσμος στην πραγματικότητα παραμένει αιώνια ακίνητος και άφθαρτος, πίσω δε από τη φαινομενική πολλαπλότητα των πραγμάτων υπάρχει μόνο ένα πραγματικό ον229, το ένα, που ταυτίζεται με το θείο και είναι αγέννητο230. Επιπλέον, μας δίνει κάποιες από τις ιδιότητές του: είναι όμοιο προς κάθε κατεύθυνση, βλέπει και ακούει από όλες τις μεριές, είναι σφαιροειδές, δεν έχει ούτε πέρατα ούτε είναι άπειρο. Επίσης το ένα δεν εξομοιώνεται ούτε με το μη ον ούτε με το ον ούτε με τα πολλά και όντας ένα δεν μπορεί να φτάσει στο πέρας του. Δεν κινείται ούτε μπορεί να κινηθεί, δεν μπορεί να πάει σε κάποιο άλλο ον ούτε να έλθει κάποιο ον σε αυτό, εφ’ όσον δε βρίσκεται πουθενά και δεν υφίσταται καμία μεταβολή. Ο Ζήνωνας επισημαίνει ότι το ον είναι ένα ως προς το είδος, ενώ τα όντα ως προς την εμφάνιση τους είναι πολλά. Εντούτοις, το κέντρο του που πιθανώς είναι και η πηγή των πάντων, δεν το βλέπουμε με τα φυσικά μας μάτια, αλλά βλέπουμε μόνο την εμφάνισή του. Γι’ αυτό μας ζητά να επανεξετάσουμε όσα αισθανόμαστε με τις αισθήσεις και να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια της ενότητας και της διαιρετότητας, του μεγέθους, του ενσώματου και των διαστάσεων.

Στην εποχή του, ο Ζήνωνας ήταν ο πρώτος, ο οποίος χρησιμοποίησε στη συλλογιστική του λογική μέθοδο απόδειξης επιχειρημάτων, γύρω από καίρια ζητήματα χώρου, χρόνου, κίνησης κ.ο.κ. Θεωρείται ακόμη ότι έθεσε τα θεμέλια της φυσικομαθητικής κοσμολογίας των ατομικών φιλοσόφων, του γνωσιολογικού σκεπτικισμού και του μηδενισμού των σοφιστών.

Όσον αφορά στη σύγχρονη εποχή, σειρά φιλοσόφων και μαθηματικών μελέτησαν και μελετούν την επιχειρηματολογία του εισάγοντας νέα δεδομένα στη μαθηματική σκέψη231. Παρμενίδης και Ζήνωνας συνιστούν μια ιστορική αφετηρία του κοσμολογικού μονισμού, με άμεσες συνέπειες στον ανθρωπολογικό μονισμό που εξετάζουμε.

Σημειώσεις

219. Ενώ το κοσμολογικό του σύστημα βασίζεται στο ότι ο κόσμος αποτελείται από δυο στοιχεία, την γη και το πυρ, εκ των οποίων το μεν πυρ έχει τον χαρακτήρα του ποιούντος, εν αντιθέσει προς την γη, η οποία διαδραματίζει τον ρόλο της ύλης και προφανώς θα έχει παθητικό ρόλο (1114 Β Ιππόλυτος, Έλεγχος, Ι, 11, 1), τονίζει ότι η κοσμική σύσταση χαρακτηρίζεται από την ανάμειξη του λαμπρού και του σκοτεινού (Πλούταρχος, Προς Κωλώτην), αντίθεση η οποία θεωρείται αρχή των γεννητών όντων (Ν. Πολίτης, Φιλοσοφήματα, εν Αθήναις, αυτοέκδοση, 2004, σελ. 135). Στο κέντρο του κοσμικού συστήματος τοποθετεί έναν μεικτό δακτύλιο, ο οποίος αποτελεί αιτία της κίνησης και γέννησης των πάντων και ονομάζεται δίκη και ανάγκη (Αέτιος, Περί αρεσκ. ΙΙ, 7, 1 (DK 28 a 37)).  

220. Σιμπλίκιος, Σχόλια εις φυσικά, 78, 5-20 (DK 28 (18) B 8, 7-8).

221. Ε. Μαραγγιανού, Ελεατική φιλοσοφία, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου/Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, σελ. 28.

222. Πλάτωνας, Σοφιστής, 242a 1-2.

223. Σιμπλίκιος, Σχόλια εις φυσικά, 145, 27-28 (DK 28 (18) B 8, 26-27).

224. G. S. Kirk, J. E. Raven, M. Schofield, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μετάφρ. Δ. Κούρτοβικ, Γ΄ έκδοση, Μ.Ι.Ε.Τ. (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης), Αθήνα, 1998, σελ. 259.

225. Σιμπλίκιος, Σχόλια εις φυσικά, 145, 27-30 (DK 28 (18) B 8, 28-31).

226. Ο Ζήνων ο Ελεάτης, θεωρείται ότι έγραψε ένα μόνο σύγγραμμα, το Περί Φύσεως κι έχουν διασωθεί μόνο κάποια αποσπάσματα, δοσμένα μέσα από μαρτυρίες μαθητών του, καθώς και από τον Διογένη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Από τον ίδιο επηρεάστηκαν, στη διαμόρφωση της ατομικής θεωρίας, οι Λεύκιππος και Δημόκριτος.

227. Κ. Δ. Γεωργούλης, ό.π., σελ. 85.

228. Αναφέρονται τα παράδοξα της διχοτομίας, του Αχιλλέα και της χελώνας, του εκτοξευόμενου βέλους και το πα-ράδοξο του σταδίου (Αριστοτέλης, Φυσικής ακροάσεως 239 b, 14 – 31).

229. Αριστοτ., Σοφ. έλ. 10 170b 19.

230. Αριστ. Περί Ζήνωνος, κεφ. 3.1 975 b.  

231. Για παράδειγμα, οι φυσικοί E.C.G. Sudarschan και B. Misra, το 19ο αιώνα, στη διάρκεια πειραμάτων κβαντικής μηχανικής, διαπίστωσαν ότι αν ένα σύστημα – τόξου/βέλους – παρατηρείται κατά την κίνηση, η τελευταία μπορεί να εμποδιστεί, με άμεση αναφορά στο παράδοξο του βέλους. Πρβλε W.C. Salmon, Zeno΄s Paradoxes, N.Y., 1970.