Άννα Λάζου - ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ (16)

 Συνέχεια από: Δευτέρα, 5 Απριλίου 2021

iδ Η νεότερη φιλοσοφικοανθρωπολογική κριτική της δυιστικής ανθρωπολογίας: Ernst Cassirer

Κλείνοντας εδώ το τμήμα της μελέτης μας, που αναφέρεται στις δυιστικές θεωρίες, θα δούμε εν συντομία την σύγχρονη φιλοσοφικοανθρωπολογική προοπτική αντιμετώπισης της δυιστικής προσέγγισης - και πάλι όπως μας παρέχεται από την κριτική του Ernst Cassirer.

Ο Cassirer, αξιοποιεί στη σκέψη των Herder και Goethe στοιχεία που στρέφουν την ανθρωπολογία κατά την άποψή του πέρα από μια οντολογική δυιστική αντίληψη σε μια πραξιακή προσέγγιση που προτάσσει τα επιτεύγματα του πολιτισμού ως τα καθοριστικά στοιχεία της ανθρώπινης ουσίας, με τις αισθητικές, ηθικές και θεωρητικές μορφές της, με τις οποίες ο άνθρωπος πραγματοποιεί τις δυνατότητές του και επιδιώκει την αναγνώριση του εαυτού του.

Η έννοια της καθολικής ορθολογικής ταυτότητας της ανθρώπινης φύσης, όπως και η ίδια η έννοια της ανθρωπινότητας (humanitas) αποτελούν κατά τον Cassirer, επινόηση της στωικής φιλοσοφίας και προϊόν της ρωμαϊκής εποχής, όπου προτείνεται ως νέο ηθικό ιδεώδες αλλά και λογικής σημασίας έννοια μη προβλεπόμενη από την πλατωνο–αριστοτελική ανθρωπολογία.

Στην έννοια της ανθρωπινότητας συνδυάζεται η ατομικότητα με την καθολικότητα ως δύο διαστάσεις της ανθρώπινης φύσης, ενώ προαναγγέλλονται οι έννοιες του παγκόσμιου πολιτισμού, της ιστορίας και μιας ενιαίας ηθικο–ψυχολογικής αρχής που διέπει την πολιτική τάξη του ανθρώπινου κόσμου και απαντά στην νεότερη φιλοσοφική παράδοση208. Ο Cassirer παραθέτει την αντίληψη του Σενέκα, για τη διάσταση μεταξύ σωματικής δουλείας και πνευματικής ελευθερίας στην πραγμάτευση του κοινωνικού θεσμού της δουλείας209. Ο στωικισμός επιδιώκει σε γενικές γραμμές την ενοποίηση και συμφιλίωση πολιτικού και ατομικού επιπέδου βάσει ηθικών αρχών που προκύπτουν από τη φύση, τη σχέση του ανθρώπου με αυτήν, αλλά και την υπόδηλη σε ισχύ αριστοτελική πρόσληψη του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού. Η νεότερη πολιτική θεωρία του κράτους ως θεσμού που έχει σκοπό να προστατεύσει τα δικαιώματα των ατόμων στη βάση ηθικών ιδεωδών και αρχών, ανάγεται στη σύζευξη της στωικής ηθικής και νεότερων αντιλήψεων210 γύρω από την ατομικότητα που ενισχύονται από την πίστη στην ορθολογική καλωσύνη της ανθρώπινης φύσης. Στον στωικισμό αναγνωρίστηκε από τον Cassirer αφ’ ενός η ηθική αυτονόμηση του ανθρώπου στη βάση μιας φυσικής φιλοσοφίας, αφ’ ετέρου η σύνδεσή της με την πολιτική χειραφέτηση της νεότερης εποχής.211

Στον Kant αναγνωρίζεται περαιτέρω η ανθρωπολογική στροφή της κλασικής μεταφυσικής, ανάλογη με την εποχή των σοφιστών, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος – ως υπερβατολογικό εγώ – καθίσταται το μέτρο όλων των πραγμάτων. Αντίστροφα με την Κοπερνίκεια επανάσταση στην αστρονομία, στην καντιανή σκέψη το κέντρο του κόσμου μετατίθεται στον ίδιο τον άνθρωπο, έναν ανθρωποκεντρισμό πολύ διαφορετικό από του Μεσαίωνα ή της Αναγέννησης212. Ο Cassirer αποδίδει τον ανθρωπολογικό προσανατολισμό της ηθικής αλλά και το λογοτεχνικό ύφος της γραφής του Kant στην επίδραση του Rousseau, τον οποίο συνέκρινε με τον Newton213. Στην ανακάλυψη κανονικοτήτων που διέπουν την φύση από τον Newton, ο Rousseau προσέθεσε την εμβάθυνση στην ουσία του ανθρώπου, επιτρέποντας έτσι στη γνώση να αναζητήσει σταθερές αξίες τόσο στο φυσικό όσο και στο ανθρώπινο πεδίο, ενώ ο ίδιος ο Kant στηρίζει το σχέδιό του για μια πλήρη διερεύνηση της ανθρώπινης φύσης, καθώς επιδιώκει την αυτονομία του ανθρώπου από περιορισμούς – φυσικούς ή κοινωνικούς και την κατάκτηση της ελευθερίας του ως όντος, ως του φυσικού προορισμού του214. Πρόκειται για την αποστολή του ανθρώπου στον κόσμο, την εκπλήρωση της θέσης του και των δυνατοτήτων του, έναν καθορισμό που ο Kant αναζητεί στην ίδια την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, ανεξάρτητα από συμβάσεις και κοινωνικά μέτρα.215

Ακολουθώντας την ερμηνευτική γραμμή, κατά την οποία βλέπει τις μορφές των ανθρώπινων επιτευγμάτων ως το μέτρο και προϋπόθεση πραγμάτωσης της ουσίας της φύσης και όχι τη φύση σε απόσταση από τον άνθρωπο216, ο Cassirer διαφοροποιείται από του ιδεαλιστές επιγόνους του Kant – Fichte, Schelling και Hegel – οι οποίοι συνέστησαν μεταφυσικά συστήματα – και εντοπίζει στον Wilhelm von Humboldt, την πιο σημαντική συμβολή στον ανθρωπισμό, επειδή σε αυτόν, παρά την μη συστηματικότητα του έργου του, διαγιγνώσκει την κεντρικότητα της μορφής του ανθρώπου ως τον πυρήνα προς τον οποίο συγκλίνουν όλα τα δημιουργήματά του, τέχνη, επιστήμη, φιλοσοφία, θρησκεία και ο οποίος, ως όν συμβολικό, εντάσσει τη γλώσσα και το μύθο, ισοδύναμους παράγοντες του πολιτισμού ειδωμένου υπό το πρίσμα αυτό, ως οργανισμού217. Έτσι, με το Δοκίμιό του για τον άνθρωπο, ο Cassirer επιβεβαιώνει μια θεωρία πολιτισμού, που συστήνεται για να εξηγήσει τα πολιτισμικά φαινόμενα υπό το φως του ανθρωπισμού, σύμφωνου με το πνεύμα του 18ου αιώνα: των Herder, Schiller, Goethe, Kant, Humboldt και όχι ως προϊόντα ηθικών και κανονιστικών αρχών της πράξης και της θεωρίας.218

Σημειώσεις

208. Πρβλε W. Wundt, Elements of Folk Psychology, London and New York, 1916, κεφ. iv The «Development of Humanity», σελ. 470-523. Imm. Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Ethics, μετάφρ. T. K. Abbott, London, 1923, σελ. 56.

209. E. Cassirer, «The Myth of the State», 1944, ό.π., σελ. 103.

210. Όπως των Spinoza, Locke, Kant, Jefferson, Paine.

211. E. Cassirer, «The Myth of the State», 1944, σελ. 169 κ.ε., 172. Παραμελήθηκε όμως η επίδραση των μηχανιστικών θεωριών για την ανθρώπινη φύση, της γαλιλαιϊκής και νευτώνειας φυσικής που μεσολαβούν μεταξύ Αναγέννησης και 18ου αιώνα.

212. E. Gilson, The Spirit of Medieval Philosophy, New York, 1940, σελ. 245.  

213. Μέγιστη επιρροή και αναγνωρισμένη από τον ίδιο έμπνευση της ανθρωπολογίας του η καντιανή αντίληψη για την ανθρώπινη φύση που αναπτύσσει σε έργα που πραγματεύονται την φιλοσοφία του Kant εν γένει αλλά και σε σχέση με τον Rousseau και τον Goethe (J. Gutmann, Cassirer’s Humanism, 1949, ό.π., σελ. 457 κ.ε.). Την πολυπράγμονα φύση της καντιανής σκέψης ιδιαίτερα κατά την προκριτική του περίοδο επισημαίνει και ο μαθητής του Herder, αλλά και σε σειρά σημειώσεων και σχετικών μελετών του ο Cassirer (Rousseau Kant Goethe, ό.π., σελ. 86, Kants Leben und Lehre, 1918, Zur Logik der Kulturwissenschaften, ό.π., 1942: παραθέτει ο Gutmann, ό.π.), όπου επεκτείνεται στην εξέταση ζητημάτων της φυσικής επιστήμης, της ψυχολογίας και ανθρωπολογίας, εντάσσοντας και την λογοτεχνία της εποχής του.

214. E. Cassirer, Rousseau Kant Goethe, 1945, ό.π., σελ. 18 – 21.

215. Ό.π., σελ. 23.

216. E. Cassirer, «Naturalistische und humanistische Begrundung der Kulturphilosophie», 1939, ό.π., σελ. 17.  

217. Ό.π., σελ. 18 – 19.

218. E. Cassirer, Essay on Man, 1944, ό.π., σελ. 222.