«Η ψυχή και το σώμα είναι βέβαια ένα ζεύγος αντιθέτων και η έκφραση ως τέτοιο ε ν ό ς όντος …, (το οποίο) εμφανίζεται εξωτερικά ως υλικό σώμα, εσωτερικά όμως θεωρημένο ως συνέπεια (επακόλουθο) εικόνων της ζωτικής δράσης που λαμβάνει χώρα στο σώμα. Το ένα είναι το άλλο, και μας πλήττει η αμφιβολία, μήπως τελικά όλος αυτός ο χωρισμός ψυχής και σώματος δεν είναι παρά ένα αφορόν στον σκοπό της συνειδητοποίησης λογικό μέτρο, μια απαραίτητη για τη γνώση διάκριση μιας και της ίδιας κατάστασης πραγμάτων σε δυό όψεις, για τις οποίες έχουμε με αδικαιολόγητο τρόπο προορίσει αυτοτελή μάλιστα ουσία».
Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ
1. Εισαγωγή
2. Δυό γραμμές εξέλιξης της ψυχολογίας
Η ψυχολογία έχει ως επιστήμη δυό διαφορετικές ιστορικές γραμμές εξέλιξης. Σε προϊμώτερους καιρούς παρέχονταν στα πανεπιστήμια ψυχολογία ως ένα μέρος της θεωρητικής φιλοσοφίας. Αυτή η ακαδημαϊκή γραμμή εξέλιξης της ψυχολογίας βασίζεται έτσι στην επιστημονική μέθοδο της μαθηματικής λογικής και φιλοσοφίας και είχε σκοπό τον διαφορισμό μιας καθαρής (διαυγούς) συνείδησης και μιας αντικειμενικής γνώσης. Μια σ κ ε π τ ι κ ή σ τ ά σ η ήταν απ’ την εποχή των προσωκρατικών ένα σημαντικό όργανο (εργαλείο) της φιλοσοφίας. Σκέψη (Skepsis) σημαίνει μιαν συνειδητή διάκριση από ένα αντικείμενο, για να μπορής να το παρατηρήσης νηφάλια απ’ έξω, χωρίς (συν)αισθηματική συμμετοχή. Ο σκεπτικισμός είναι ένα σαφώς πολύτιμο βοηθητικό μέσο, για να απελευθερωθής από άχρηστες (ανωφελείς) ιδέες και απολιθωμένες διδασκαλίες (σ.σ.: Ο Σωκράτης, «ο άπιστος Θωμάς», κι η σκεπτική παρέμβαση του Ντεκάρτ μάς δείχνουν, πόσο πολύτιμη είναι αυτή η στάση, για να διακρίνουμε την «αλήθεια» από απατηλές ελπίδες, φόβους και επιθυμητές ιδέες. Όμως ήδη ο Blaise Pascal επισήμανε, πως η σκεπτική βασική στάση θα μπορούσε να παραγνωρίση τη «raison du coeur” – «λογική της καρδιάς»: η σκέψη μόνη δεν είναι ούτε δημιουργική ούτε θεραπευτική) . Γίνεται εξ αυτού κατανοητό, ότι εκείνος ο κλάδος της ψυχολογίας, ο οποίος θεμελιώνεται στην ακαδημαϊκή φιλοσοφία, ευθυγραμμίζεται προπάντων με μιαν ψυχολογία της συνείδησης. Εδώ ανήκουν εκείνες οι (απ)όψεις, οι οποίες καθιστούν δυνατόν έναν συνειδητότερο έλεγχο και μια βελτιωμένη αντίληψη των πραγμάτων.
Μια άλλη γραμμή εξέλιξης της ψυχολογίας έρχεται απ’ τις περιοχές της ιατρικής, ψυχιατρικής και βιολογίας. Εδώ εγκαθίσταται η σύγχρονη προπάντων ψυχολογία του βάθους. Η διερεύνηση των αιτιών των ψυχικών διαταραχών (συγχύσεων) έδειξε, ότι μπορούν να αποδοθούν συχνά σε πανίσχυρους παράγοντες απ’ την ασυνείδητη ψυχή. Στις καθοδηγούμενες (συνοδευόμενες) απ’ την παράδοση κοινωνίες ήταν οι θρησκευτικές αντιλήψεις, μύθοι και τελετουργικά, τα οποία καθιστούσαν δυνατή μια σχέση προς αυτούς τους εξωλογικούς παράγοντες. Ο Γιουνγκ μίλησε αναφορικά μ’ αυτό για παραδοσιακά ψυχοθεραπευτικά συστήματα (σ.σ.: Στο «Σύμβολα της μεταμόρφωσης»…). Η θεραπευτικά προσανατολισμένη όψη της ψυχολογίας είναι συνδεδεμένη γι’ αυτόν τον λόγο με τις θρησκευτικές παραδόσεις και την τέχνη, κάτι το οποίο φαίνεται να είναι φυσικά πολύ απομακρυσμένο απ’ το ιδεώδες της αντικειμενικής γνώσης στη φυσική επιστήμη. Πρέπει να παίρνη φυσικά κανείς και στη θεραπευτική εργασία συνέχεια απόσταση και να έχη αμφιβολία, όταν πρόκειται πάντοτε για τη λύση ενός προβλήματος, μια σωστή διάγνωση και την επιλογή ενός φαρμάκου. Η θεραπευτική όμως βασική στάση απέναντι σ’ έναν πάσχοντα άνθρωπο πρέπει να είναι παρ’ όλ’ αυτά συμμεριστική και συνοδευτική. Το θετικιστικό ιδεώδες του αποστασιοποιημένου «αντικειμενικού παρατηρητή» δεν μπορεί γι’ αυτόν τον λόγο να γίνη ποτέ ο μοναδικός στόχος ενός γιατρού ή ψυχοθεραπευτή, και δεν εξαφανίστηκε έτσι και ποτέ εντελώς μια σχέση προς την ψυχή απ’ τη θεραπευτική ψυχολογία.
3. Απώλεια της ψυχής στην επιστήμη;
Για όσο ήταν η «ψυχή» ένα γενικό σχέδιο (μια γενική αντίληψη), αποτελούσε το εξωλογικό ένα αναγνωρισμένο μέρος της ψυχής (Psyche). Μιλούσε κανείς για την «ψυχή» στο τρίτο ενικό πρόσωπο και εξέφραζε έτσι την α υ τ ο ν ο μ ί α της απέναντι στο εγώ-συνείδηση. Μπορούμε να βιώσουμε την ψυχή σε διαθέσεις, πάθη (εξάψεις), συγκινήσεις, φαντασίες καθώς και στις προερχόμενες από άγνωστη πηγή εμπνεύσεις, δημιουργικές ξαφνικές ιδέες και όνειρα, που δεν μπορεί κανείς να ελέγξη ή να προπή. Ποιητές και θρησκευτικοί άνθρωποι μιλούν και σήμερα ακόμα στην κουλτούρα μας για την ψυχή, φυσικοί επιστήμονες αντίθετα σπανίως.
Στην εποχή του Διαφωτισμού αποδεσμεύτηκε η ανθρώπινη ψυχή απ’ το πλαίσιο της φυσικής επιστήμης. Ο Ρενέ Ντεκάρτ ταύτισε την ανθρώπινη ψυχή με τη διάνοια, την ικανότητά μας, να σκεφτούμε ορθολογικά. Η ψυχή, η παράλογη όψη της ψυχής μας, βρήκε μόλις στον δικό μας αιώνα (τον 20ο …) τον δρόμο της πίσω στην επιστήμη. Μιλάμε στη γλώσσα της ψυχολογίας για το ασυνείδητο ή το μη-συνειδητό
στη θέση της ψυχής. Αυτή η ασυνείδητη ψυχή περιέχει έμφυτα υποδείγματα συμπεριφοράς, απωθημένα και λησμονημένα περιεχόμενα καθώς και δημιουργικές ενέργειες και δομικές δεσπόζουσες. Η διερεύνηση του εσωτερικού κόσμου απ’ τη μια και των σωματικών θεμελίων της ψυχής μας απ’ την άλλη μπορούν να μας επιτρέψουν μιαν καλύτερη κατανόηση της δομής των εξωλογικών πλευρών μας.
4. Ο εγκέφαλος – οργανικό θεμέλιο της ψυχής (Psyche)
Σύμφωνα με ένα μοντέλο, το οποίο τελειοποιήθηκε και εκλαϊκεύτηκε κυρίως απ’ τον MacLean, αποτελείται ο εγκέφαλός μας από τρία μέρη, που ενσαρκώνουν (ενσωματώνουν) διαφορετικές βαθμίδες της εξέλιξης (ανάπτυξης). Διακρίνονται ως προς τη λειτουργία και την ανατομία.
1. Ο αρχαιότερος «ε γ κ έ φ α λ ο ς τ ω ν ε ρ π ε τ ώ ν» αποτελείται απ’ το πρόσθιο εγκεφαλικό στέλεχος, το δικτυωτό σύστημα και τον μεσεγκέφαλο. Το μέρος αυτό είναι αρμόδιο για την φυλογενετικά προ-προγραμματισμένη συμπεριφορά μας κι αντιστοιχεί σ’ ένα στρώμα της ψυχής μας, που εντοπίζεται στο βαθύτατο ασυνείδητο, τους στερεότυπους δηλαδή, γενικώς ανθρώπινους τρόπους συμπεριφοράς και αντιδράσεις. Στη μυθολογία λέγεται γι’ αυτό, ότι η περιοχή αυτή της ανθρώπινης φύσης κυβερνάται απ’ τους θεούς.
2. Ο «π α λ α ι ο θ η λ α σ τ ι κ ό ς ε γ κ έ φ α λ ο ς» αναπτύχθηκε απ’ τον φλοιό των ερπετών κι αντιστοιχεί στο λιμπιδικό (κλαδικό;) σύστημα. Σ’ αυτό το επίπεδο μπορεί να λάβη χώρα η προσαρμογή του ατόμου μέσω μάθησης.
3. Ο «ν ε ο θ η λ α σ τ ι κ ό ς ε γ κ έ φ α λ ο ς» αποτελεί το φυλογενετικά νεώτατο μέρος του εγκεφάλου. Αποτελεί την οργανική προϋπόθεση της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Μόλις σ’ αυτό το επίπεδο γίνεται εφικτό το παιχνίδι.
Ως τέταρτη βαθμίδα εξέλιξης θεωρείται η π λ α γ ι ο π ο ί η σ η , η αλληλοσυμπληρούμενη δηλαδή εξειδίκευση των δυό ημισφαιρίων του μεγάλου εγκεφάλου, που παρέχει στον «τρισυπόστατο» εγκέφαλο ένα «τετραϋπόστατο» δυναμικό.
Χάρις στον αυτορρυθμιζόμενο χαρακτήρα του φυλογενετικά αρχαιότατου μέρους του εγκεφάλου – του «εγκεφάλου των ερπετών» - θεωρήθηκε αυτό το αρχαιότατο μέρος του εγκεφάλου ως οργανική αναλογία σ’ εκείνο, το οποίο χαρακτήρισε ψυχολογικά ως συλλογικό ασυνείδητο και παρομοίασε με τη «φιδίσια όψη» της ψυχής ο Γιουνγκ. Η έκφραση «φιδίσια ψυχή» είναι γνωστή και στην εθνολογία, και ερπετά αναδύονται συχνά στα όνειρα και τις φαντασίες μας, όταν ενεργοποιείται κάτι που εγκυμονεί η μοίρα, που δεν μπορεί να ελεγχθή με το συνειδητό Εγώ. Τα φίδια είναι πολύ συχνά στους μύθους όλου του κόσμου θεϊκά κατηγορήματα (ιδιότητες). Τα αρχέγονα, προσυνειδητά επίπεδα της ψυχής είναι δυναμικά πάντοτε παρόντα. Κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να εγερθή στον καθέναν από μας κάτι σαν ένας κοιμώμενος δράκος ή ένας βροντόσαυρος.
Μια βασική παραδοχή (υπόθεση) της ψυχολογίας του βάθους αναφέρει, ότι τα πρωτόγονα πρότυπα συμπεριφοράς κι οι αντιδράσεις των ζωϊκών μας προγόνων διατηρούνται ακόμα στην ψυχή μας, παρ’ όλο που η ψυχική μας κατάσταση έχει εξελιχθή και αλλάξει. Υπάρχουν κάτω απ’ την «επιφάνεια» της συνείδησής μας και μπορούν να διαφανούν, όταν πληγωθούμε συγκινησιακά ή όταν ενεργοποιηθούν τα ένστικτά μας επιβίωσης. Η συνείδηση συνδέεται οργανικά με το «ανώτατο επίπεδο» του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Το μεσαίο επίπεδο του εγκεφάλου ανταποκρίνεται με το επίπεδο των συγκινήσεων και παθών. Καθένας, που «καταβάλλεται» από τέτοιες δυνάμεις, μπορεί να συμπεριφερθή ενάντια στις ίδιες του τις συνειδητές αρχές. Τέτοιες αντιδράσεις εμφανίζονται συχνά σε καταστάσεις, τις οποίες χαρακτήριζε ως εκδηλώσεις της «σκιάς» ο Γιουνγκ. Ζήλεια (ζηλοτυπία), λύπη (βαθειά θλίψη) κ.τ.λ. συνοδεύονται από χαρακτηριστικά φανταστικά μοτίβα, που μπορούν να αναδυθούν σε όνειρα, αλλά και να προβληθούν ως υποκειμενικές ιδέες μέσα σε άλλους ανθρώπους.
Η συνείδηση συνδέεται οργανικά με τον «ανώτατο όροφο» του εγκεφάλου, τον «νεοθηλαστικό εγκέφαλο». Ασθένειες, που εντοπίζονται σ’ αυτήν την περιοχή, επηρεάζουν τα συνειδητά επίπεδα της προσωπικότητας, που συναρτώνται με τη γλώσσα, τις λειτουργίες προσανατολισμού, την αντίληψη και την επαγρύπνηση (εγρήγορση).
Στα δυό ημισφαίρια του μεγάλου εγκεφάλου αντιστοιχεί η αποδιαφοροποίηση δυό αλληλοσυμπληρούμενων περιοχών της συνείδησης και της αντίληψης. Το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, το οποίο ανταποκρίνεται με τους μύες του δεξιού ημίσεος του σώματος, είναι το κέντρο για τη γλώσσα, τις λογικές ρηματικές εκροές και τη δίχως συγκίνηση, κριτική σκέψη. Το δεξιό ημισφαίριο διευθύνει αντίθετα το αριστερό ήμισυ του σώματος, τα καλλιτεχνικά τάλαντα, τη συνδυαστική σκέψη και τους αισθηματικούς συνειρμούς. Αυτή η πόλωση ή αυτή η «πλαγιοποιητική λειτουργία» ενισχύεται μέσω των ανδρικών σεξουαλικών ορμονών (τεστοτερόνες). Γι’ αυτόν τον λόγο είναι η πόλωση των λειτουργιών των δυό ημίσεων του εγκεφάλου φυσιολογικά ισχυρότερα εκτυπωμένη στους άνδρες απ’ ό,τι στις γυναίκες. Στα παραδοσιακά μυητικά τελετουργικά από αγόρι σε άνδρα μπορεί να προαχθή αυτή η διαμόρφωση της πλαγιοποίησης μέσω «σκληραγώγησης» του δέρματος και της ψυχής. Οι τρόποι λειτουργίας του αριστερού και δεξιού ημισφαιρίου μπορούν να αλληλοσυμπληρωθούν, αλλά και να αντιπαρατεθούν απ’ την άλλη μεριά μερικές φορές ως δυό «εχθρικοί αδελφοί».
5. Ο ακουσθείς κι αναγνωσθείς λόγος
Μια περαιτέρω πολικότητα στην ύπαρξή μας εμφανίζεται στη διαφορά μεταξύ του ακουσθέντος και του αναγνωσθέντος με τα μάτια λόγου. Στις αρχαϊκές φυλετικές κουλτούρες είναι έργο των κυνηγών και των κατασκόπων, να εξιστορούν στους φυλετικούς συντρόφους τους με απόλυτη ακρίβεια τις παρατηρήσεις τους. Η σύνδεση ακριβούς παρατήρησης και ακριβούς ανακοίνωσης ήταν εξίσου αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της φυσικής επιστήμης. Η επιστημονική περιγραφή και εξήγηση σύνθετων συστημάτων και λειτουργιών δεν μπορεί να μεταδοθή προφορικά, αλλά πρέπει να παραδοθή περαιτέρω σε κείμενα και εικονικές παραστάσεις. Η φυσικο-επιστημονική ανάπτυξη και δημιουργικότητα είναι γι’ αυτόν τον λόγο ισχυρά συζευγμένη με την ανάγνωση και τη γραφή, με την οπτική δηλαδή αντίληψη. Ο Walter J. Ong προχωρά μάλιστα τόσο μακριά, ώστε ονομάζει την επιστήμη έναν «υπεροπτικοποιημένο νοητικό κόσμο» (hypervisualized noetic world).
Η επικοινωνία στηρίζεται αντίθετα και στις φυλετικές κοινωνίες όπως στην παιδική ηλικία κάθε ανθρώπου ουσιωδώς στον προφορικό κι όχι στον γραπτό λόγο. Απ’ τις περίπου 3000 γνωστές ομιλούμενες γλώσσες διαθέτουν ακριβώς μόνον 78 μια φιλολογία. Επικοινωνία πάνω απ’ τον τρόπο συμπεριφοράς (τόνο) – γλώσσα ή μουσική – συνδέει τους ανθρώπους σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή προς ένα κοινό βίωμα. Ο E.A.Havelock έχει δείξει, πόσο επιφυλακτικός ήταν ο Πλάτων απέναντι στις «κουλτούρες θερμής επαφής» (“warm-contact-cultures”) της προφορικής επικοινωνίας, στις οποίες παραδίδεται περαιτέρω μέσω αφηγητών και ποιητών η μεταδιδόμενη γνώση. Αυτό το «επαγγελματικό γένος», το οποίο παρέδιδε προφορικά σε άσματα και ποιήματα την κουλτούρα, δεν είχε προβλεφθή στην ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα. Ακόμα και στην Αγία Γραφή υπάρχει ωστόσο μια παράδοξη αμφισθενία απέναντι στον γραπτό λόγο: «Γιατί το γράμμα σκοτώνει, ενώ το πνεύμα ζωοποιεί» (Δευτέρα επιστολή προς Κορινθίους, 3:6). Η απασχόληση με «πλατωνικές ιδέες» και η οπτική συγκέντρωση κατά την ανάγνωση ή γραφή μάς καθιστά γι’ αυτόν τον χρόνο «ψυχρούς και αποκομμένους» απ’ τη συγκινησιακή επαφή με άλλους.
Όταν επιδιώκη «καθαρή» αντικειμενικότητα η επιστημονική εργασία, τότε οδηγεί αυτό μερικές φορές σ’ ένα ψυχρό ενδιαφέρον απέναντι στο αντικείμενο, ένα είδος μη συμμετέχουσας (συμπαθητικής) μαγείας. Αυτό το «παγερό» ενδιαφέρον μοιάζει να μη συμβιβάζεται με τη «συμ-πάθεια» (“sym-pathia”), η οποία σημαίνει μια θερμή συν-αίσθηση (συμ-πόνοια) με άλλα όντα. Απ’ την άποψη της κλασσικής φυσικής επιστήμης υπάρχει ωστόσο ο κίνδυνος, ότι μια τέτοια συγκινησιακή συμμετοχή καταλήγει σε μη επιστημονική υποκειμενικότητα.
( συνεχίζεται )
Σχόλιο: Με απαράμιλλο τρόπο ο Γιούνγκ φωτίζει το αδιέξοδο στο οποίο έχει βρεθεί ο πνευματικός κόσμος της Δύσεως: μια απαραίτητη για τη γνώση διάκριση μιας και της ίδιας κατάστασης πραγμάτων σε δυό όψεις, για τις οποίες έχουμε με αδικαιολόγητο τρόπο προορίσει αυτοτελή μάλιστα ουσία».Πιστεύοντας πώς η ψυχή αυτή η οποία βρίσκεται σε ενότητα με το σώμα, το ψυχοειδές αυτό ή όπως λένε οι φιλόσοφοι η ενότης ψυχής και σώματος, είναι η ψυχή την οποία ανακάλυψε ο Σωκράτης, η οποία αφορά τον δεύτερο πλου του Πλάτωνος, την αθανασία της ψυχής των αρχαίων ή τον θύραθεν νού του Αριστοτέλη. Δυστυχώς δέν είναι και απο αυτή την αδιακρισία δημιουργείται το σημερινό χάος και ο θρίαμβος του υλισμού ο οποίος επικράτησε μέσω της επιστήμης. Για αυτό όπως είχαμε ξαναγράψει ο Άγιος Μάξιμος μιλά για αγέννητο ψυχή,δέν μιλά για το ψυχοειδές του Γιούνγκ ή του Επίκουρου ή της Ελληνιστικής φιλοσοφίας.
Aμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου