ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ Στον Μύθο της Ψυχής και του Έρωτα

E R I C H  N E U M A Ν N
Η ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ

Η ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής χωρίζεται σε πέντε μέρη – την εισαγωγή, τον γάμο θανάτου, την πράξη της ψυχής, τους τέσσερις άθλους, και το ευτυχισμένο τέλος – και θα ακολουθήσουμε αυτήν την διαίρεση στην ερμηνεία μας. Η ψυχή, η εκπληκτικά όμορφη πριγκίπισσα, λατρεύεται σαν μια θεά. Οι άνθρωποι παραμελούν την λατρεία της Αφροδίτης και έρχονται για να προσκυνήσουν την Ψυχή. Αυτό ξεσηκώνει την άγρια ζήλια της Αφροδίτης, που διατάζει τον γιο της Έρωτα να την εκδικηθή και να καταστρέψη την Ψυχή, κάνοντάς την να ερωτευθή «τον πιο αχρείο από τους ανθρώπους».

Με όλη την ομορφιά της, η Ψυχή παραμένει ανέραστη. Για να της βρη έναν σύζυγο, ο πατέρας της συμβουλεύεται το μαντείο, και παίρνει αυτόν τον τρομερό χρησμό:

Σ’ ένα ψηλό βράχο, βασιλιά, βάλε την κόρη,
Με όλη την παράταξη της επικήδειας πομπής.
Μην ελπίζης για γαμπρό από θνητή γενιά,
Αλλά ανήμερο και άγριο και από δράκου σπέρμα.
Ορμάει και τα πάντα κατακτά, πετάει με γρήγορες φτερούγες,
Με φωτιά και σπαθί κάνει τον θερισμό του˙
Μπροστά του τρέμει ο Δίας, που τον τρέμουν οι θεοί,
Αυτός ταράζει το σκοτεινό ποτάμι των νεκρών.

Υπακούοντας στην εντολή του χρησμού, οι δυστυχισμένοι γονείς εγκαταλείπουν την Ψυχή στον γάμο θανάτου με το τέρας. Περιέργως η ψυχή δεν θανατώνεται˙ μεταφέρεται από τον Ζέφυρο μακριά και αρχίζει μια παραδεισιακή ζωή με τον αόρατο άνδρα της, τον Έρωτα, που την έχει διαλέξει για γυναίκα του. Αλλά οι ζηλιάρες αδελφές της εισβάλλουν σε αυτό το ειδύλλιο της Ψυχής και του Έρωτα. Παρά τις προειδοποιήσεις του Έρωτα, η ψυχή ακούει τις αδελφές της και αποφασίζει να αιφνιδιάση το τέρας (γιατί έτσι της περιέγραψαν τον άνδρα της οι αδελφές της) την νύχτα, και να το σκοτώση. Στο επόμενο τμήμα, η Ψυχή, παρακούοντας την εντολή του Έρωτα τον κοιτάζει στο φως του λυχναριού. Αναγνωρίζει τον έρωτα σαν ένα θεό, αλλά μια καυτή σταγόνα από λάδι τον ξυπνάει, και έτσι, όπως ακριβώς την είχε προειδοποιήσει, η Ψυχή τον χάνει την ίδια στιγμή. Ακολουθούν η αναζήτηση από την Ψυχή του χαμένου της εραστή, η πάλη της με την οργή της Αφροδίτης, και η εκτέλεση των έργων που της επιβάλλει η θεά. Ο αγώνας τελειώνει με την ήττα της Ψυχής, που ανοίγει το κουτί της Περσεφόνης και πέφτει σε έναν βαθύ ύπνο. Στο τελευταίο κεφάλαιο, η Ψυχή σώζεται από τον Έρωτα, και γίνεται επάνω τον Όλυμπο η αθάνατη σύζυγός του.

Η ιστορία αρχίζει με την σύγκρουση ανάμεσα στην Ψυχή και την Αφροδίτη. Η ομορφιά της Ψυχής είναι τόσο μεγάλη, ώστε λατρεύεται σαν θεά. Λέγεται ανάμεσα στους θνητούς ότι η θεά «που αναδύθηκε από τον βυθό της γαλάζιας θάλασσας, και γεννήθηκε από τα αφρισμένα κύματα, είχε καταδεχθή να δείξη την θεότητά της σε όλο τον κόσμο, και κατοικούσε ανάμεσα σε θνητούς ανθρώπους». Αλλά κόμη πιο προσβλητική για την Αφροδίτη είναι η βαθειά συμβολική αντίληψη ότι «ο ουρανός είχε βρέξει καινούργια δημιουργική δροσιά, και ότι η γη, όχι η θάλασσα, είχε γεννήσει σαν ένα λουλούδι μια δεύτερη Αφροδίτη, σε όλη την δόξα της παρθενικότητάς της». Σύμφωνα με αυτήν την παράξενη αντίληψη, η Ψυχή δεν ήταν πια μια ενσάρκωση της Αφροδίτης, μια ιδέα που η θεά θα μπορούσε συγκαταβατικά να την είχε ανεχθή˙ αλλά ήταν «μια δεύτερη Αφροδίτη», μια νεογέννητη καινούργια θεά. Χωρίς αμφιβολία, αυτή η «νέα αντίληψη» περιέχει έναν υπαινιγμό για την γέννηση της Αφροδίτης, η οποία σύμφωνα με τον μύθο, γεννήθηκε από τον κομμένο φαλό του Ουρανού, που είχε πέσει στην θάλασσα. Η Ψυχή, αντίθετα η «νέα Αφροδίτη», θεωρείται ότι γεννήθηκε από την γη, που την γονιμοποίησε μια σταγόνα από την δημιουργική δροσιά του ουρανού.
Θα γίνη φανερό στην ανάπτυξη του θέματός μας ότι αυτή η «νέα αντίληψη» δεν είναι προϊόν κάποιας αυθαίρετης ερμηνείας εκ μέρους μας, αλλά αγγίζει τον βαθύτερο πυρήνα του μύθου. Η διαμάχη ανάμεσα στην Αφροδίτη και την Ψυχή ήδη από την αρχή της ιστορίας, δείχνει ότι αυτό είναι το κεντρικό μοτίβο.

Η γέννηση της Ψυχής είναι ένα κρίσιμο γεγονός για την ανθρώπινη ιστορία, όπως φαίνεται από την ριζική μεταβολή της σχέσης των ανθρώπων με την Αφροδίτη. Αντιστοιχεί ακριβώς στην κραυγή «Ο μεγάλος Πάνας είναι νεκρός!» που αντήχησε στο τέλος της αρχαιότητας. «Και τώρα πολλοί θνητοί ταξίδευαν από μακριά και έπλεαν πάνω από τα μεγάλα βάθη του ωκεανού, συρρέοντας για να δουν το θαύμα και τη δόξα της εποχής του. Τώρα κανείς δεν ταξίδευε στην Πάφο ή στην Κνίδο, ή ακόμη και στα Κύθηρα, για να μπορέσουν να δουν την θεά Αφροδίτη˙ οι τελετές της παραμελήθηκαν, τα ιερά της ερειπώθηκαν, τα ιερά της κρεβάττια έμειναν αφρόντιστα, οι γιορτές της ξεχάστηκαν, τα αγάλματά της ήταν αστεφάνωτα, οι βωμοί της έρημοι και βρώμικοι, γεμάτοι νεκρές στάχτες. Οι άνθρωποι τώρα προσεύχονταν σε ένα κορίτσι…»

Αντιδρώντας σε όλα αυτά, η Αφροδίτη, σαν μια θεά που αντιπροσωπεύει την «ταξική συνείδηση», οργίζεται τρομερά. Αυτή, «η πρώτη γεννήτρια όλων των δημιουργημάτων, η αρχική πηγή όλων των στοιχείων» να έχη αυτήν την μεταχείριση! Το όνομά της «που κατοικεί στους ουρανούς», έχει «συρθή μέσα στην γήινη λάσπη». Η ματαιοδοξία της πληγώνεται, γίνεται μια ζηλιάρα γυναίκα που διψά για εκδίκηση, και μάλιστα για την πιο κακόβουλη, ύπουλη εκδίκηση που μπορεί να σκεφθή. Αποφασίζει να χρησιμοποιήσει τον γιό της Έρωτα σαν όργανο καταστροφής. Για αυτήν, το ζήτημα είναι κυρίως μια αντιζηλία ομορφιάς.

Η ζωντανή, περίτεχνη μεταχείριση αυτού του θέματος δεν θα πρέπη να μας παρασύρη ώστε να το δούμε σαν μια σκηνή της καθημερινής ζωής. Κάτι πολύ βαθύτερο υπάρχει μέσα σ’ αυτό. Η Αφροδίτη και ο γιος της ο Έρωτας, που παρακαλεί, προβάλλοντας τον δεσμό της μητρικής αγάπης, φιλώντας τον «με σφιγμένα χείλη… με μακρά και θερμά φιλιά», είναι παντοδύναμος, φοβερός θεός. Με την ελεύθερη, εντελώς αιθαίρετη θέληση των θεϊκών δυνάμεων, για τις οποίες ο θνητός άνθρωπος είναι «η βρώμικη λάσπη της γης», η Μεγάλη Μητέρα και ο θεϊκός γιός-εραστής της ξεκινούν για να τιμωρήσουν την ανθρώπινη ύβρη. Η ιστορία της Ψυχής αρχίζει μέ την κρυστάλλωση της αρχαιοελληνικής τραγωδίας.

Η ακτινοβόλα, μοχθηρή ομορφιά αυτού του αθάνατου ζευγαριού ασκεί μια γοητεία, από την οποία κανένας αναγνώστης της ιστορίας δεν μπορεί να ξεφύγη. Ο Έρωτας – το ξεροκέφαλο πραγματικά «κακό παιδί», που τα βέλη του απειλούν ακόμη και την μητέρα του και τον πατέρα του – την Αφροδίτη και τον Δία καλείται να καταστρέψη την Ψυχή με το όπλο της Αφροδίτης και του Έρωτα, με την αγάπη. Η πριγκίπισσα πρέπει «να λειώση από τον πόθο για τον πιο αχρείο από τους ανθρώπους… έναν τόσο άθλιο, που η δυστυχία του δεν θα έχη σε όλον τον κόσμο το όμοιό της». Η παντοδύναμη θεά, η Μεγάλη Μητέρα, που η αρχέγονη εικόνα της περιβάλλεται από μια ατμόσφαιρα μαγείας και μαγγανείας, όπως την δύναμη να μετατρέπη τους ανθρώπους σε ζώα, δείχνει την θανάσιμη ερωτική μαγική της δύναμη με την απαστράπτουσα αδιαντροπιά μιας θεϊκά ανέλεγκτης και πραγματικά άκαρδης γυναίκας. Η θεία της ομορφιά, η τρομερή ματαιοδοξία και το άμετρο πάθος συμμαχούν με την τυφλή, παιχνιδιάρικη θανατερή δύναμη του έρωτα, που ρίχνει τους ανθρώπους μέσα σε τόσο απερίγραπτη δυστυχία. Έπειτα, αφού η Αφροδίτη εκφράζει την επιθυμία της να δη αυτό το όμορφο, παρθενικό λουλούδι να μαραζώνη από απελπισμένη αγάπη για ένα φρικτό απάνθρωπο τέρας, πηγαίνει «στην κοντινή ακροθαλασσιά, όπου η θάλασσα φουσκώνει και ρηχαίνει, και περπατώντας με τριανταφυλλένια πόδια στην κορυφή του αφρού, βυθίζεται στον βαθύ στεγνό πυθμένα. Οι θαλασσινοί θεοί δεν άργησαν να έρθουν να την υπηρετήσουν. Ήταν σαν να τους είχε καλέσει από πολλή ώρα, αν και είχε απλώς εκφράσει αυτή την επιθυμία». Και ακολουθεί μια μαγευτική, γεμάτη χρώματα εικόνα της Αφροδίτης που διασχίζει την θάλασσα, ενώ περιβάλλεται από Νηρηίδες που τραγουδούν ένα μελωδικό τραγούδι, και Τρίτωνες, που ένας τους σφυρίζει απαλά σε ένα κοχύλι, ένας άλλος την προστατεύει από τον ήλιο με μια μεταξωτή ομπρέλλα, και ένας τρίτος κρατάει έναν καθρέφτη μπροστά στα μάτια της. Αυτός είναι ο πρόλογος, που διαδραματίζεται στον ουρανό.

Συνεχίζεται


Ο Ερικ Νόϋμαν γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1905, σπούδασε ψυχίατρος και το 1934 και 1936 διέτριψε κοντά στο Καρλ Γιουγκ, στην Ζυρίχη. Αργότερα εργάστηκε στο Τέλ Αβίβ όπου και πέθανε το 1960, αφήνοντας πίσω του ένα μεγάλο κενό στην Αναλυτική Ψυχολογία. Υπήρξε πολυγράφος και μερικοί από τους τίτλους των βιβλίων του είναι: «Η τέχνη και το Δημιουργικό Ασυνείδητο», «Η Μεγάλη Μητέρα», «Έρως και ψυχή», «Ο Αρχέτυπος κόσμος του Χένρυ Μούρ», «Η ψυχολογία του βάθους και μια Νέα Ηθική».

Αμέθυστος