Αντίφαση και Διαλεκτική στους Αρχαίους και στους Μοντέρνους - Enrico Berti (6)

Συνέχεια από : Παρασκευή, 23 Σεπτεμβρίου 2011

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ
ENRICO BERTI
Κεφάλαιο Ι
Η αντίφαση εξορκισμένη, ή η διαλεκτική της ταυτότητος, στους Ελεάτες και στους επιγόνους τους.

2. Στο μοναδικό απόσπασμα που μας έφτασε απο τον χαμένο διάλογο με τον τίτλο του Σοφιστού, γραμμένο κατα πάσα πιθανότητα κατά μίμησιν τού ομώνυμου διαλόγου του Πλάτωνος και επομένως αφιερωμένος και αυτός στην διαλεκτική, ο Αριστοτέλης αναφέρει πώς ο εμπνευστής της διαλεκτικής (Ευρετής διαλεκτικής) υπήρξε ο Ζήνων της Ελέας, ενώ ο εμπνευστής της ρητορικής υπήρξε ο Εμπεδοκλής. Και οι δύο, και ο Ζήνων και ο Εμπεδοκλής υπήρξαν μαθητές του Παρμενίδη, παρότι για τον Ζήνωνα η πληροφορία είναι πιό σίγουρη και ο δεσμός του με τον Παρμενίδη θα έπρεπε να ήταν πιό στενός. Και οι δύο πάντως ανέδειξαν απο ένα μέρος ο καθένας τους την διδασκαλία του Παρμενίδη. Ο Ζήνων την οδό της αλήθειας και ο Εμπεδοκλής την οδό της γνώμης (η οποία όμως προϋποθέτει την προηγούμενη, όπως έχουμε ήδη πεί): έτσι λοιπόν ενώ ο τελευταίος επινοεί την ρητορική πολύ πιθανόν με τον σκοπό να υπερασπιστεί το περιεχόμενο της γνώμης, ο πρώτος επινοεί την διαλεκτική, με τον σίγουρο σκοπό την ανασκευή του περιεχομένου της γνώμης και την ανάδειξη του περιεχομένου της αλήθειας.
Η μαρτυρία του Αριστοτέλη σχετικά με τον Ζήνωνα βρίσκει την εξήγηση της, και επομένως την βάση της, σ’αυτό που είχε πεί ο Πλάτων για τον φιλόσοφο της Ελέας, απο όπου εξαρτάται μάλλον ο Αριστοτέλης. Στον Φαίδρο, διάλογο για την ρητορική, ο Πλάτων ονομάζει τον Ζήνωνα «τον Ελεάτη παλαμήδη», συγκρίνοντας τον, όχι τυχαία με ένα πρόσωπο του Ομήρου, στο οποίο ο Γοργίας αφιερώνει μία Απολογία δομημένη διαλεκτικά και δηλώνει πώς «μιλούσε με τόση τέχνη ώστε σε όποιον τον άκουγε, τα ίδια πράγματα φαινόντουσαν όμοια και ανόμοια, ένα και πολλά, ακίνητα και σε κίνηση» (Πλάτων Φαίδρος 261 D). Η διαλεκτική λοιπόν η οποία έχει επινοηθεί απο τον Ζήνωνα, την οποία λίγο πιό κάτω ο Πλάτων ονομάζει επίσης και «τέχνη της αντιλογίας» (αντιλογική) δηλ. που παράγει αντιφάσεις, αποτελείται απο την ικανότητα να εμφανίζει τα ίδια πράγματα όμοια και ανόμοια, ένα και πολλά, ακίνητα και σε κίνηση, προικισμένα δηλ. με αντιθετικές ιδιότητες.

Ενώ λοιπόν στον Φαίδρο η τέχνη του Ζήνωνος χαρακτηρίζεται αρνητικά –ταυτίζεται ακόμη και με την απάτη και ο Ζήνων πρακτικώς θεωρείται ένας πρόδρομος του Γοργία– μία σημείωση η οποία αναφέρεται όπως θα δούμε σε μία συγκεκριμένη καταγωγή της διαλεκτικής του, σε έναν άλλον διάλογο του ίδιου του Πλάτωνος, δηλ. στον Παρμενίδη, όπου εξηγείται με ποιόν τρόπο ο Ζήνων κατόρθωνε να εμφανίσει τα ίδια πράγματα όμοια και ανόμοια, αυτή η αρνητική κρίση εξηγείται και οριοθετείται με μεγάλη ακρίβεια, χωρίς όμως να αποκλείει και την δυνατότητα μίας θετικής χρήσεως αυτής της ίδιας της διαλεκτικής. Στην γνωστή αφήγηση της συναντήσεως ανάμεσα στον Παρμενίδη, τον Ζήνωνα και τον Σωκράτη –μία συνάντηση της οποίας αμφισβητείται η ακριβής χρονολογία, αλλά όχι η Ιστορική πραγματικότης– ο Πλάτων εκθέτει «την πρώτη υπόθεση εργασίας του Πρώτου διαλόγου» του Ζήνωνος με τον ακόλουθο τρόπο: «εάν τα πράγματα πού υπάρχουν (τα όντα) είναι πολλά, αυτά πρέπει να είναι όλα όμοια μεταξύ τους ή ανόμοια όλα, και αυτό είναι αδύνατον : δέν μας δίνεται όμως ότι αυτό που είναι ανόμοιο είναι όμοιο, και αυτό που είναι όμοιο να είναι ανόμοιο... οπότε λοιπόν, εάν είναι αδύνατον αυτό που είναι ανόμοιο να είναι όμοιο και αυτό που είναι όμοιο να είναι ανόμοιο, συνεπάγεται ότι είναι αδύνατον επίσης πώς είναι πολλά τα πράγματα που υπάρχουν.» (Πλάτων, Παρμενίδης 127 Ε). Εδώ λοιπόν έχουμε μία καθαρή ανασκευή της πολλαπλότητος, δηλ. της υποθέσεως πώς τα όντα είναι πολλά, η οποία επραγματοποιήθη μέσω της εξαγωγής απο αυτή μίας αντιφάσεως. Απο την υπόθεση πώς αυτά είναι πολλά συμπεραίνεται δηλ. πώς πρέπει να είναι όμοια, καθότι για να είναι διαφορετικά θα πρεπε να διαφέρουν ή προς το Είναι ή ως προς το μή-είναι. Αλλά ώς προς το είναι δέν διαφέρουν, καθώς όλα υπάρχουν, και δέν διαφέρουν ούτε ώς πρός το μή-είναι, διότι για να διαφέρουν πρέπει πρώτα να υπάρχουν. Απο αυτή την υπόθεση εξάλλου συμπεραίνεται επίσης πώς πρέπει να είναι ανόμοια, διότι εάν ήταν όμοια θα ήταν ένα και όχι πολλά. Ας προσέξουμε πώς ο Ζήνων λογαριάζει τους όρους όμοιον και ανόμοιον σαν τελείως ισότιμους, σαν ταυτόν και διαφορετικόν! Διότι μόνον εάν εννοείται σαν ταυτότητα, η ομοιότης οδηγεί στην ενότητα του Είναι. Εκτός αυτού, το συμπέρασμα που εξήλθε απο την υπόθεση πώς τα όντα είναι πολλά, παρουσιάζεται ξεκάθαρα απο τον Ζήνωνα στην μορφή μίας αντιφάσεως (το όμοιο είναι ανόμοιο και το ανόμοιο είναι όμοιο), και γι’αυτό κηρύσσεται αδύνατη. Αλλά η αδυναμία συμπεράσματος συνεπάγεται το αδύνατον των προϋποθέσεων, δηλ. της υποθέσεως, η οποία καταλήγει ψεύτικη, δηλ. ανασκευάζεται. Η διαλεκτική λοιπόν είναι αυτή: η ανασκευή μίας υποθέσεως μέσω της απαγωγής εξ’αυτής μίας αντιφάσεως.

Αυτή την ίδια ανάπτυξη έχουν και άλλα διάσημα επιχειρήματα του Ζήνωνος, όπως π.χ. εκείνο σύμφωνα με το οποίο, εάν τα όντα είναι πολλά, καθένα απο αυτά είναι ένα και μαζί πολλά, δηλ. είναι Ένα διότι είναι ο εαυτός του, και είναι πολλά λόγω του πλήθους των κατηγορημάτων που μπορούν να του αποδοθούν. Εκείνο το άλλο επίσης πώς εάν τα όντα είναι πολλά, είναι απείρως μικρά, διότι διαιρούνται επ’απείρον και απείρως μεγάλα, διότι διαιρούνται εξίσου επ’άπειρον, αλλά καί κατα ένα μέρος διαθέτοντας μέγεθος και τέλος εκείνο που μας λέει, πώς εάν τα όντα είναι πολλά είναι πεπερασμένα στον αριθμό, διότι είναι τόσα όσα είναι, και είναι άπειρα στον αριθμό, διότι ανάμεσα τους υπάρχουν άλλα επ’απειρον. Σε όλα αυτά τα επιχειρήματα όλα τα συμπεράσματα προέρχονται από τήν ίδια προϋπόθεση μέ αποτέλεσμα νά είναι αντιφατικά μεταξύ τους.

Σε άλλα αντιθέτως, απο μία προϋπόθεση συμπεραίνεται κάτι που την αντιλέγει, όπως για παράδειγμα στο επιχείρημα το λεγόμενο της διχοτομίας (Εάν κάποιος κινείται, πρίν φτάσει στο τέλος της διαδρομής πρέπει να φτάσει στο μέσον και πρίν ακόμα στο μέσον του μέσου και έτσι μέχρι το άπειρον, ώστε τελικώς δέν κινείται ποτέ). Η επίσης εκείνο το επιχείρημα που λέγεται του βέλους (εάν το εκτοξευμένο βέλος απο το τόξο κινείται καταλαμβάνει σε κάθε του στιγμή της κινήσεως του έναν χώρο ίσον με τον εαυτό του, όμως εκείνο που καταλαμβάνει έναν χώρο ίσον με τον εαυτό του, βρίσκεται σε ακινησία, ώστε σε κάθε λεπτό το βέλος είναι ακίνητο). Σε άλλα ακόμη, τέλος, απο μία προϋπόθεση συμπεραίνεται κάτι που αντιφάσκει με κάποια γνώμη δεκτή απο όλους σαν αληθινή : όπως για παράδειγμα το επιχείρημα το λεγόμενο του Αχιλλέως : (εάν ο Αχιλλέας κινείται ακολουθώντας μία χελώνα, πρέπει κατ’αρχάς να φτάσει το σημείο στο οποίο η χελώνα βρίσκεται, η οποία όμως στο μεταξύ, θα έχει καλύψει μία απόσταση, και έτσι επ’άπειρον, ώστε ο Αχιλλέας τελικώς δέν θα φτάσει ποτέ του την Χελώνα).

Ενώ λοιπόν στους πρώτους δύο τύπους επιχειρημάτων, η αντίφαση, η οποία εξάγεται, είναι εσωτερική στην υπόθεση την οποία επιδιώκουμε να ανασκευάσουμε, με την έννοια πώς παράγεται ανάμεσα σε δύο συνέπειες οι οποίες προέρχονται εξίσου απο αυτή, ή ανάμεσα σ’αυτή την ίδια και τις συνέπειες της, στον τρίτο τύπο των επιχειρημάτων η αντίφαση είναι εξωτερική ώς πρός την ανασκευασμένη υπόθεση καθότι παράγεται απο μία δική της συνέπεια και μία γνώμη που είναι αποδεκτή απο όλους. Αυτός ο τελευταίος τύπος ανασκευής είναι αυτό που στην γεωμετρία ονομάζεται απόδειξη δια παραλογισμού, ή έμμεση και την οποία ο Αριστοτέλης θα ονομάσει «απαγωγή είς το αδύνατον». Διαφορετικά απο τις προηγούμενες ανασκευές αυτή έχει ανάγκη απο μία προϋπόθεση, μίας γνώμης δηλ.  αναγνωρισμένης απο όλους σαν αληθινής, και γι’αυτό είναι λιγότερο επαρκής. Ενώ οι δύο πρώτοι τύποι επιχειρηματολογίας, είναι χωρίς προϋποθέσεις –εκτός απο τις απαραίτητες διευκρινίσεις και ορισμούς των χρησιμοποιούμενων όρων– και γι’αυτό μπορούν να θεωρηθούν σαν τέλειες ανασκευές. Η μοναδική αληθινή προϋπόθεση αυτών των ανασκευών είναι αυτή που θα ονομάσει ο Αριστοτέλης αρχή της μή-αντιφάσεως: διότι πράγματι εάν ομολογηθεί μία αντιφατική συνέπεια, καθ’εαυτή αδύνατη, αυτό οφείλεται στο ότι γίνεται αποδεκτός ο παραλογισμός της αντιφάσεως, αυτή  ακριβώς η αρχή της μή-αντιφάσεως.

Συνεχίζεται

Σχόλιο: Αμέσως τις επόμενες ημέρες, θα ξεκινήσουμε την παρουσίαση της μοντέρνας Δυτικής Λογικής με την οποία υπάρχουμε όλοι μας χωρίς να γνωρίζουμε ακριβώς πού μας οδηγεί. Διότι η αρχαία λογική όπως παρουσιάζεται στην παραπάνω έρευνα οδηγούσε στην αλήθεια και ήταν δρόμος και κατασκευή ψυχής, η μοντέρνα λογική μας εξασφαλίζει την ύπαρξη, την σκέψη αλλά δέν έχουμε κατανοήσει ακόμη με ακρίβεια ότι η λογική αυτή ανήκει στο σώμα, όπως και η σκέψη και η φαντασία καί ο λογισμός. ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΖΕΙ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΨΥΧΗΣ ΜΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ.

Αμέθυστος