Ο θεός είναι ανεύθυνος

Κυριακή Μπεϊόγλου

Διαβάζω στο βιβλίο του καθηγητή Φιλοσοφίας Βασίλη Κάλφα «Θεός αναίτιος, Περί του πλατωνικού μύθου του Ηρός» (εκδόσεις Ατων), για τον γενναίο Ηρ που πεθαίνει στη μάχη, αλλά έπειτα από 12 μέρες «επιστρέφει» για να μας διηγηθεί όσα είδε στον άλλο κόσμο. Με αυτό το συμβάν επιλέγει ο Πλάτωνας να κλείσει την «Πολιτεία», το πιο επαναστατικό έργο του.
Αυτές τις μέρες που μας απασχολεί πολύ η δικαιοσύνη και η απονομή της, οι σκέψεις του Σωκράτη και των συνομιλιτών του για την οργάνωση μιας δίκαιης πόλης –κυρίως για τη δομή μιας δίκαιας ψυχής– έρχονται να μας θέσουν το θεμελειώδες υπαρξιακό ερώτημα: Γιατί μέσα σε αυτόν τον άδικο κόσμο να επιλέξω να είμαι δίκαιος;
Και ενώ έχω στο μυαλό μου τον Βολταίρο και το νομοτελειακό του απόφθευγμα «Θ’ αφήσουμε αυτόν τον κόσμο ακριβώς έτσι όπως τον βρήκαμε: ανόητο, άδικο και κακό», διαβάζω τον μύθο του Ηρός για την «κρίση των ψυχών, τις σκληρές χιλιόχρονες τιμωρίες των αδίκων στον Αδη, την ελπίδα της διαφυγής, το θέαμα του αδραχτιού της Ανάγκης, την τελετουργική επιλογή του μελλοντικού βίου, για το νερό της Λησμονιάς και την επιστροφή στη νέα ζωή». Ολη η θεολογική καταγωγή της δυτικής κουλτούρας είναι εδώ.
«Με τον μύθο του Ηρός χρειάστηκε αρκετές φορές να αναμετρηθώ τα τελευταία 25 χρόνια», γράφει στον Πρόλογό του ο ο Βασίλης Κάλφας, και παρακάτω: «Ελπίζω η ερμηνεία μου να είναι πειστική. […] Πιο σημαντική για μένα είναι η συνειδητοποίηση ότι ο Πλάτων, όταν γράφει αυτό το κείμενο, έχει μάλλον το βλέμμα του στον αναγνώστη (και τον μελλοντικό ερμηνευτή) παρά στη θέαση του επέκεινα και της αλήθειας. Και ακόμη ότι δείχνει να του αρέσει πολύ το παιχνίδι, ειδικά το κρυφτό».
«Αξίζει να δει κανείς το θέαμα, συνέχισε (ο Ηρ), πώς οι ψυχές, η μια μετά την άλλη, επέλεγαν τους βίους. Ηταν πράγματι θέαμα θλιβερό, αλλά την ίδια στιγμή αστείο και παράξενο. Γιατί τις περισσότερες φορές οι ψυχές επέλεγαν με βάση τις συνήθειες της προηγούμενης ζωής. Και έτσι είπε ότι είδε την ψυχή, που κάποτε ανήκε στον Ορφέα, να διαλέγει τον βίο κύκνου, διότι το μίσος για το γένος των γυναικών, οι οποίες είχαν προκαλέσει τον θάνατό του, τον έκαναν να μην θέλει να γεννηθεί από γυναίκα» («Πολιτεία»).
Εμεινα πραγματικά εντυπωσιασμένη από την αναλυτική προσέγγιση του Β. Κάλφα. Η έκδοση αυτή αποτελεί έναν απόλυτα ενημερωμένο φιλοσοφικό οδηγό που βοηθά ακόμα και τους μη μυημένους αναγνώστες να μπουν ανώδυνα στη σκέψη του Πλάτωνα.

«Οι αναλύσεις της “Πολιτείας” σπανίως περιλαμβάνουν κάποια αναφορά στον συγκεκριμένο μύθο. Το μόνο που λέγεται είναι ότι ο Πλατών επιλέγει να κλείσει κατανυκτικά μια βασανιστική πορεία συλλογισμών υπέρ της ηθικής και δίκαιης ζωής με την παρένθεση ενός μύθου, ο οποίος δικαιώνει και μετά θάνατον τους ηθικούς και τους δίκαιους. Οι ειδικοί δεν παραλείπουν μάλιστα να τονίσουν τον άτεχνο τρόπο με τον οποίο εισάγεται ο μύθος», ωστόσο εδώ η πρόθεση του συγγραφέα-μελετητή είναι να βρει τα κλειδιά για την αποκρυπτογράφηση του μύθου, καθώς ο τρόπος συγγραφής της Πολιτείας αποτελεί ανοικτό ζήτημα για τους ερμηνευτές. Γιατί ο Πλάτωνας, που τίποτα δεν άφηνε στην τύχη, να δώσει μια τόσο σημαίνουσα θέση σε αυτόν τον μύθο;
Η νέα φιλοσοφική σκέψη αντιμετώπιζει με αρκετό σκεπτικισμό το ζήτημα αυτό. Κανείς όμως δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως στο πλατωνικό αυτό κείμενο συνυπάρχουν σημαντικά αστρονομικά δεδομένα, έστω και δίπλα σε ποιητικές ή μυθικές επινοήσεις.
«Το θέαμα που κάποια στιγμή αντικρίζουν οι ψυχές στη μεταθανάτια διαδρομή τους είναι ένας αόρατος για τα θνητά μάτια ουρανός, τα χαρακτηριστικά του οποίου είναι ξένα προς τα καταγραμμένα, ήδη κατά την εποχή του Πλάτωνα, σκανδαλώδη φαινόμενα της εμπειρικής αστρονομίας». Το συμπέρασμα του Β. Κάλφα είναι ότι ο Πλάτων επιδιώκει συνειδητά στον μύθο του Ηρός να αποκαλύψει την ύπαρξη ενός αόρατου ουρανού, που τον διέπει μαθηματική αρμονία και τάξη – ένα βασίλειο σταθερότητας και δικαιοσύνης.
Σημαντική διάσταση στη φιλοσοφική σκέψη προσφέρει η κατάληξη των ψυχών. Βγαίνουν από τη χιλιετή παραμονή τους στον άλλο κόσμο όπως περίπου μπήκαν. Δεν διδάχθηκαν κάτι, ούτε από τις ευεργεσίες ούτε από τις ταλαιπωρίες. Η λαϊκή ρήση «Δεν αλλάζει ο άνθρωπος» βρίσκει την καταγωγή της στον πλατωνικό μύθο. Εναν μύθο που κατά τη γνώμη μου επιδέχεται μια σύγχρονη επικαιροποιημένη και προσεκτική ανάγνωση. Το «Θεός αναίτιος», Περί του πλατωνικού μύθου του Ηρός το φέρνει στο προσκήνιο των αναγνωσμάτων μας. Και, φυσικά, προσφέρει μια απολαυστική ανάγνωση της πλατωνικής ποίησης που, όσο κι αν τη μελετήσουμε, μένουμε πάντα εκστατικοί διαβάζοντάς την.
«Και εκείνοι λοιπόν, είπε, όταν έφτασαν εκεί, έπρεπε να πάνε κατευθείαν προς τη Λάχεση. Και τότε ένας Προφήτης, αφού πρώτα τους έβαλε σε μια σειρά με τάξη, πήρε έπειτα κλήρους και υποδείγματα βίων από τα γόνατα της Λάχεσης, ανέβηκε σε ένα ψηλό βήμα και είπε:
«“Ο λόγος είναι της Λαχέσης, της κόρης της Ανάγκης. Ψυχές εφήμερες, ιδού η αρχή μιας νέας περιόδου για το θνητό γένος, που και αυτή οδηγεί στον θάνατο. Δεν θα διαλέξει εσάς ο δαίμων με κλήρο, αλλά εσείς θα επιλέξετε τον δαίμονά σας. Οποιος κληρωθεί πρώτος, πρώτος αυτός θα επιλέξει τον βίο που υποχρεωτικά θα ζήσει. Η αρετή δεν διαφεντεύεται. Ο καθένας σας, ανάλογα με το αν την τιμάει ή την καταφρονεί, θα έχει και μεγαλύτερο ή μικρότερο μερίδιο σε αυτήν. Η ευθύνη ανήκει σε αυτόν που επιλέγει. Ο θεός είναι ανεύθυνος”».

https://www.efsyn.gr/nisides/231433_o-theos-einai-aneythynos

ΠΡΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 1

3 Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ εὐλογήσας ἡμᾶς ἐν πάσῃ εὐλογίᾳ πνευματικῇ ἐν τοῖς ἐπουρανίοις ἐν Χριστῷ,
4 καθὼς καὶ ἐξελέξατο ἡμᾶς ἐν αὐτῷ πρὸ καταβολῆς κόσμου εἶναι ἡμᾶς ἁγίους καὶ ἀμώμους κατενώπιον αὐτοῦ, ἐν ἀγάπῃ
5 προορίσας ἡμᾶς εἰς υἱοθεσίαν διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς αὐτόν, κατὰ τὴν εὐδοκίαν τοῦ θελήματος αὐτοῦ,
6 εἰς ἔπαινον δόξης τῆς χάριτος αὐτοῦ, ἐν ᾗ ἐχαρίτωσεν ἡμᾶς ἐν τῷ ἠγαπημένῳ,
7 ἐν ᾧ ἔχομεν τὴν ἀπολύτρωσιν διὰ τοῦ αἵματος αὐτοῦ, τὴν ἄφεσιν τῶν παραπτωμάτων, κατὰ τὸν πλοῦτον τῆς χάριτος αὐτοῦ,
8 ἧς ἐπερίσσευσεν εἰς ἡμᾶς ἐν πάσῃ σοφίᾳ καὶ φρονήσει,
9 γνωρίσας ἡμῖν τὸ μυστήριον τοῦ θελήματος αὐτοῦ κατὰ τὴν εὐδοκίαν αὐτοῦ, ἣν προέθετο ἐν αὐτῷ
10 εἰς οἰκονομίαν τοῦ πληρώματος τῶν καιρῶν, ἀνακεφαλαιώσασθαι τὰ πάντα ἐν τῷ Χριστῷ, τὰ ἐπὶ τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, ἐν αὐτῷ,
11 ἐν ᾧ καὶ ἐκληρώθημεν προορισθέντες κατὰ πρόθεσιν τοῦ τὰ πάντα ἐνεργοῦντος κατὰ τὴν βουλὴν τοῦ θελήματος αὐτοῦ,
12 εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς εἰς ἔπαινον δόξης αὐτοῦ, τοὺς προηλπικότας ἐν τῷ Χριστῷ·
13 ἐν ᾧ καὶ ὑμεῖς ἀκούσαντες τὸν λόγον τῆς ἀληθείας, τὸ εὐαγγέλιον τῆς σωτηρίας ὑμῶν, ἐν ᾧ καὶ πιστεύσαντες ἐσφραγίσθητε τῷ Πνεύματι τῆς ἐπαγγελίας τῷ Ἁγίῳ,
14 ὅς ἐστιν ἀρραβὼν τῆς κληρονομίας ἡμῶν, εἰς ἀπολύτρωσιν τῆς περιποιήσεως, εἰς ἔπαινον τῆς δόξης αὐτοῦ.
15 Διὰ τοῦτο κἀγώ, ἀκούσας τὴν καθ’ ὑμᾶς πίστιν ἐν τῷ Κυρίῳ Ἰησοῦ καὶ τὴν ἀγάπην τὴν εἰς πάντας τοὺς ἁγίους,
16 οὐ παύομαι εὐχαριστῶν ὑπὲρ ὑμῶν μνείαν ὑμῶν ποιούμενος ἐπὶ τῶν προσευχῶν μου,
17 ἵνα ὁ Θεὸς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ πατὴρ τῆς δόξης, δῴη ὑμῖν πνεῦμα σοφίας καὶ ἀποκαλύψεως ἐν ἐπιγνώσει αὐτοῦ,
18 πεφωτισμένους τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς καρδίας ὑμῶν, εἰς τὸ εἰδέναι ὑμᾶς τίς ἐστιν ἡ ἐλπὶς τῆς κλήσεως αὐτοῦ, καὶ τίς ὁ πλοῦτος τῆς δόξης τῆς κληρονομίας αὐτοῦ ἐν τοῖς ἁγίοις,
19 καὶ τί τὸ ὑπερβάλλον μέγεθος τῆς δυνάμεως αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς τοὺς πιστεύοντας κατὰ τὴν ἐνέργειαν τοῦ κράτους τῆς ἰσχύος αὐτοῦ, Ἡ δύναμις τοῦ Θεοῦ φανερώνεται εἰς τὴν ἀνάστασιν τοῦ Χριστοῦ
20 Ἣν ἐνήργησεν ἐν τῷ Χριστῷ ἐγείρας αὐτὸν ἐκ νεκρῶν, καὶ ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ αὐτοῦ ἐν τοῖς ἐπουρανίοις
21 ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι·
22 καὶ πάντα ὑπέταξεν ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ, καὶ αὐτὸν ἔδωκε κεφαλὴν ὑπὲρ πάντα τῇ ἐκκλησίᾳ,
23 ἥτις ἐστὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ, τὸ πλήρωμα τοῦ τὰ πάντα ἐν πᾶσι πληρουμένου.