Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (24)

Συνέχεια από: Κυριακή 29 Δεκεμβρίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

IV

Ο ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΌΣ ΤΡΌΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΊΟ Ο ΠΛΆΤΩΝ ΥΠΕΡΑΣΠΊΖΕΤΑΙ ΤΗ ΓΡΑΦΉ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΆΖΕΤΑΙ ΩΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΣ ΔΆΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΤΈΧΝΗΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΉΣ

Οι κανόνες του ορθού τρόπου γραφής και λόγου και τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία ο Πλάτων συνέθετε τα γραπτά του που θεωρητικοποιούνται και υπερασπίζονται στον Φαίδρο

Ο μακρύς και δύσκολος δρόμος που πρέπει να διανύσει κανείς για να μάθει και να εξασκήσει την αληθινή τέχνη της συγγραφής

Στον ΕΠΙΛΟΓΟ της πραγματείας για την τέχνη της γραφής που γίνεται στο Φαίδρο, ο Πλάτων θέτει υπό αμφισβήτηση τους «λόγους του λύκου», δηλαδή τον πυρήνα της διδασκαλίας των ρητόρων, που συνίσταται στο εξής: στην τέχνη του λόγου και της γραφής, δεν είναι η αλήθεια, αλλά η αληθοφάνεια που πείθει τους ανθρώπους.

Λένε, λοιπόν, ότι δεν πρέπει να τα μεγαλοποιεί κανείς αυτά τα πράγματα με αυτόν τον τρόπο, ούτε να εξυψώνει εκείνους που κάνουν τόσο μεγάλη διαδρομή με ανηφόρα. Διότι χωρίς καμιά αμφιβολία [...] όσοι πρόκειται να γίνουν ρήτορες με τον κατάλληλο τρόπο, δεν θα ήταν απαραίτητο να γνωρίζουν αλήθειες για δίκαια και καλά πράγματα ή ακόμη και για ανθρώπους που από τη φύση και τη παιδεία είναι τέτοιοι. Διότι στα δικαστήρια, η αλήθεια γι' αυτά τα πράγματα δεν έχει καμία απολύτως σημασία για κανέναν, αλλά σημασία έχει το τι είναι πειστικό. Και αυτό αποδεικνύεται ότι είναι το αληθοφανές· και σε αυτό πρέπει να προσκολλώνται όσοι σκοπεύουν να μιλήσουν με τέχνη. Και, μάλιστα, μερικές φορές δεν πρέπει καν να εκθέτουν τα ίδια τα γεγονότα, αν αυτά δεν έχουν πραγματοποιηθεί με αληθοφανή τρόπο, αλλά μόνο εκείνα που είναι αληθοφανή, είτε στην κατηγορία είτε στην υπεράσπιση. Και, γενικά, όσοι μιλούν πρέπει να ακολουθούν ακριβώς την αληθοφάνεια και να στέλνουν την αλήθεια να πάει στο καλό. Είναι ακριβώς αυτή η αληθοφάνεια που, όντας από το ένα άκρο του λόγου στο άλλο, φέρνει σε ολοκλήρωση όλη την τέχνη (Φαίδρος, 272 D-273 A).

Και για να αποσαφηνίσει αυτές τις προγραμματικές δηλώσεις των ρητόρων, ο Πλάτων παραθέτει και ένα σημαντικό παράδειγμα. Αν ένας μεγάλος και εύσωμος αλλά φοβισμένος και δειλός άνθρωπος δέχεται επίθεση και ληστεύεται από έναν αδύνατο και μικρόσωμο αλλά τολμηρό και θαρραλέο άνθρωπο, στη δίκη είναι βολικό και για τους δύο να μην αποκαλυφθεί η αλήθεια των γεγονότων. Για να μην προκαλέσει κακή εντύπωση ο θιγμένος, ο μεγάλος και γεροδεμένος, πρέπει να πει, για να μην φαίνεται άσχημα, ότι δέχτηκε επίθεση από περισσότερους άντρες· ενώ ο επιτιθέμενος πρέπει με τη σειρά του να αρνηθεί την αλήθεια, ισχυριζόμενος ότι είναι απίθανο αυτός, ένας αδύνατος και μικροκαμωμένος άνθρωπος, να μπορούσε να επιτεθεί σε κάποιον πολύ μεγαλύτερο και ισχυρότερο από αυτόν, με όλη αυτή τη σειρά συνεπειών.

Εν ολίγοις: η εμφάνιση και η αληθοφάνεια αξίζουν για τους ομιλητές περισσότερο από την αλήθεια, τόσο για να ευχαριστήσουν τους ανθρώπους όσο και για να τους πείσουν.

Εκτός όμως από την επισήμανση του γεγονότος ότι μόνο όσοι γνωρίζουν την αλήθεια μπορούν να κατανοήσουν πλήρως και σε βάθος την αληθοφάνεια και ότι, επομένως, ακόμη και οι ομιλητές που υποστηρίζουν την υπεροχή της αληθοφάνειας θα πρέπει να γνωρίζουν την αλήθεια, ο Πλάτων επισημαίνει συμπεράσματα εξαιρετικής αξίας.

Ο συγγραφέας που διαθέτει ευφυΐα και διαύγεια δεν θα πρέπει να ασχολείται με το να ευχαριστεί «τους συναδέλφους δούλους, παρά μόνο ως κάτι δευτερεύον και παράπλευρο»(Φαίδρος, 274 A), αλλά θα πρέπει μάλλον να ασχολείται με το να ευχαριστεί «τους αγαθούς άρχοντες που κατάγονται από το καλό»(Φαίδρος, 274 A) , δηλαδή τους θεούς.

Και έτσι ο συγγραφέας πρέπει να περπατήσει τον μακρύ και απότομο δρόμο, αντιμετωπίζοντας όλες τις απαραίτητες κακουχίες:

Επομένως, αν ο δρόμος που πρέπει να διανύσει κανείς είναι μακρύς, δεν πρέπει να εκπλήσσεται, διότι, για να επιτύχει μεγάλα πράγματα, πρέπει να τον διανύσει [...]. Άλλωστε, όπως μας λέει ο λόγος μας, αν κάποιος το επιθυμεί, και αυτά τα πράγματα θα γίνουν όμορφα ως αποτέλεσμα των άλλων. [...] Αλλά για εκείνον που αναλαμβάνει όμορφα πράγματα, είναι ωραίο να υποφέρει, ό,τι κι αν του συμβεί (Φαίδρος, 274 A-Β).

Ο Πλάτωνας έχει εκφράσει, με αυτόν τον τρόπο, στην εντέλεια την αντίληψή του για την τέχνη της γραφής και έχει υποδείξει με μεγάλη διαύγεια τους κόπους που πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει κάποιος που θέλει να γίνει αληθινός συγγραφέας.

Τι μένει να ειπωθεί για το θέμα αυτό;

Η απάντηση του Πλάτωνα είναι η εξής: δεν αρκεί να έχουμε εξηγήσει ποιος είναι ο τέλειος τρόπος γραφής, αλλά χρειάζεται επίσης να καθορίσουμε πότε είναι σκόπιμο να γράφουμε και πότε όχι. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στο τέλος του Фέδρου είναι το εξής:

Μένει τώρα να μιλήσουμε για την σκοπιμότητα της γραφής και την μη σκοπιμότητα, πότε είναι κατάλληλη και πότε όχι (Φαίδρος, 274 Β).

Και στην απάντηση σε αυτό το πρόβλημα, ο Πλάτων παρουσιάζει στον άνθρωπο που έχει μεγαλώσει μέσα στην κουλτούρα της γραφής τη μεγαλύτερη έκπληξη, με δηλώσεις που μόνο σήμερα, για διάφορους λόγους, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε σε όλη τους την ιστορική και ερμηνευτική σημασία, με την οποία πρέπει τώρα να ασχοληθούμε.