Κωστής Παπαγιώργης - Η οντολογία του Μαρτιν Χαϊντεγκερ - Μετά το Είναι και χρόνος : α) η Τεχνική

Συνέχεια από: Πέμπτη 12 Δεκεμβρίου 2024

Η οντολογία του Μάρτιν Χάιντεγκερ, <Νεφέλη>, Αθήνα 1983 

[Εισαγωγική σημείωση / Εισαγωγή {1. Ο αποχρών λόγος – 2. Το κενό και το μηδέν – 3. Το ον λέγεται πολλαχώς – 4. Η διαφορά – 5. Το cogito – 6. Η θεωρία του σχηματισμού – 7. Η αναφορικότητα – 8. Ο χρόνος} / Η υπαρκτική αναλυτική {1. Προχειρότητα και παρεύρεση – 2. Η μέριμνα – 3. Συνύπαρξη και απροσωπία – 4. Εννόηση, ομιλία, πτώση, εύρεση – 5. Η αλήθεια – 6. Το όχι-ακόμα – 7. Η φωνή της συνείδησης – 8. Η χρονικότητα των υπαρκτικών δομών – 9. Η ιστορικότητα} / Μετά το Είναι και χρόνος {α) Η τεχνική – β) Η ποίηση}] 

ΜΕΤΑ ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ

Die Sprache ist das Haus des Seins (η γλώσσα είναι το σπίτι του Είναι)

Uber den Humanismus («Για τον Ανθρωπισμό»)

Από μόνο του το μεγάλο βιβλίο δεν αρκεί· το πιο προβληματικό είναι να συνεχίσεις στο ύψος που σε ανέβασε. Γι' αυτό και η στιγμή που ο Χάιντεγγερ συνειδητοποιεί ότι το Είναι και Χρόνος, σαν παρελθόν, είναι μια βαριά κληρονομιά που ο ίδιος κληροδότησε στον μελλοντικό εαυτό του, έρχεται σαν ένας κρίσιμος κλονισμός. Τι βοήθεια μπορεί να προσφέρει ένα βιβλίο που σχεδόν δεν γράφτηκε; Μπρός στην αδυναμία της μεταφυσικής γλώσσας να του προσφέρει τα γλωσσικά μέσα για τη σύνθεση του Β΄ μέρους, η σκέψη του αναγκάζεται να αλλάξει στάση, προοπτική, έκφραση χωρίς να απομακρύνεται όμως από το κεντρικό της πρόβλημα: την ερώτηση για το νόημα του Είναι γενικά (Der Frage nach dem Sinn von Sein überhaupt). Σε αντίθεση με πολλούς σύγχρονους «καθηγητές» που κάθε νέο γραφτό τους έχει να παρουσιάσει και μια «νέα» προβληματική (σκέψου τον Ζιλ Ντελέζ), ο βηματισμός του είναι κάτι σαν προοδευτικό και ποικιλόρυθμο σημειωτόν. Σκέπτεται το ίδιο πράγμα με πολλούς τρόπους, έλκεται από τα ίδια προβλήματα και τα ίδια κείμενα. Η persona του δεύτερου Χάιντεγγερ είναι πλασμένη από τα διδάγματα ενός αιώνα που, υποταγμένος στην ηγεμονία του όντος, δείχνει εξαρχής εχθρικός απέναντι σε κάθε «ματαιολογία» για το πρόβλημα του Είναι.

Συνεχίζοντας με φανατική εμμονή την προσωπική του παράδοση, δύο είναι τα θέματα που θα τον απασχολήσουν: από τη μια θα στραφεί προς την περιπλάνηση (που παίρνει τις απίθανες διαστάσεις της σύγχρονης τεχνικής) κι από την άλλη θα πασχίσει να διαβάσει την αλήθεια του Είναι στα κείμενα της γερμανικής ποίησης (Χαίντερλιν, Τράκλ, Ρίλκε, Γκεόργκε). Σε αυτό το διπλό στόχο δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να διαγνώσουμε την ασφαλή συνέχιση της υπαρκτικής αναλυτικής. Οι δύο αντίθετοι πόλοι υπάρχουν κι εδώ εμφανέστατα, μόνο που δεν είναι δυνατότητες, αλλά συγκεκριμένες πραγματώσεις. Η αναυθεντικότητα εντοπίζεται στο πλανητικό φαινόμενο των επιστημονικών επιτευγμάτων που παρουσιάζονται σαν διογκωμένες συνέπειες της οντικής προσήλωσης, ενώ στο άλλο άκρο, η προσέγγιση της ποίησης σκοπεύει να αναδείξει το παρακινδυνευμένο νόημα μιας βιωμένης αυθεντικότητας. Τεχνική και ποίηση, σαν εκφάνσεις της πλάνης και της αλήθειας, αγγίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο σε ό,τι πιο μυστικό έχει: τα άρρητα θεμέλια της παρουσίας του. Κι αν η στροφή προς το συγκεκριμένο προσδίδει ένα δραματικό ενδιαφέρον στη σκέψη του, είναι γιατί νιώθουμε ότι πρόκειται για το ίδιο το (ιστορικό) παρόν μας μέσα από την άπειρη ιστορική του συμπλήρωση.

α) Η τεχνική

Όπως είδαμε και στο πέμπτο κεφάλαιο της Εισαγωγής αυτού του δοκιμίου, η κριτική που ασκείται αναφορικά με τη σύγχρονη επιστήμη δεν έχει τίποτα το επιστημολογικό. Δεν αφορά τη μέθοδο, μήτε το ερευνώμενο. Εντοπίζοντας τα θεμέλια της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας στην πλήρη επιβολή της παράστασης, με κανένα τρόπο δεν διατυπώνουμε μιαν επιστημονική αλήθεια. Ωστόσο κάνουμε κάτι που βαραίνει διαφορετικά. Εφόσον παράσταση και παραστασιακή σκέψη σημαίνει αποκλειστικά και μόνο ένα αντικείμενο που μόνο από ένα υποκείμενο μπορεί να ερευνάται, μέσα από την αυστηρή συνάφεια αυτού του ζεύγους, η οντολογία αποκαλύπτει έναν οντικό προσανατολισμό με συνέπειες ανυπολόγιστες. Κάθε προαγωγή του όντος (γνώση, κρίση, παράσταση, πράγμα, τεχνική) επισφραγίζει τη λήθη του Είναι. Τη συγκάλυψη της διαφοράς. Ξεκινημένη από τα πλατωνικά;;;; κείμενα, αυτή η συγκαλυπτική πλάνη, συνεχίζεται με τον Καρτέσιο, τον Καντ, το Χέγκελ και τον Μαρξ για να πάρει τη συγκεκριμένη μορφή της τεχνικής κατακυριαρχίας.

Η ουσία της τεχνικής δεν έχει τίποτα το τεχνικό, όπως από μια άλλη πλευρά θα λέγαμε ότι η ουσία της επιστήμης δεν έχει τίποτα το επιστημονικό. Η γνώση της κατασκευής ενός υπερσύγχρονου πυραύλου, της λειτουργίας ενός εργοστασίου που λειτουργεί με πλήρη αυτοματισμό, της συγκρότησης ενός επιστημονικού εργαστηρίου δίνει πλήθος πληροφορίες, καμιά όμως σχετικά με την ουσία της τεχνικής. Γι' αυτό άλλωστε παραμένει ξένη και αινιγματική σε όσους την υπηρετούν. Δεν έχει άμεση σχέση με το χώρο της παραγωγικότητας και της κάθε λογής συσσώρευσης όπου το λόγο έχουν η μέτρηση, ο υπολογισμός, η στατιστική, η επεξήγηση και η σχεδιοποίηση, αλλά με κάτι απόμακρο: την μεταφυσική καταγωγή. Αυτή δηλαδή που κανείς τεχνικός δεν υποψιάζεται, γαλουχημένος καθώς είναι από τον κομπασμό μιας ακόρεστης λογικής που επιμένει να βλέπει την ιστορική δικαίωση του ανθρώπου στην επιβολή του πάνω στις φυσικές δυνάμεις. Με ένα λόγο, η απαίτηση να αποκαλυφθεί η καταγωγή και η ουσία της τεχνικής δεν έχει ίχνος επιστημονικής αναγκαιότητας. Ο χαρακτήρας της παρουσιάζεται ριζικά διαφορετικός. Όπως άλλωστε και οι απορίες της: η ψευδοβεβαιότητα της επιβολής πάνω στη φύση από που άραγε αντλεί τα διαπιστευτηριά της; Η λογική αναγκαιότητα της προόδου των επιστημών, των διαπλανητικών προγραμμάτων, της παραγωγικής διεύρυνσης, πόσο λογική είναι; Εξάλλου τι μπορεί να σκεφτεί η μανία της τεχνικής για την ιστορική μοίρα του ανθρώπου;

Κάθε μορφή τεχνικής προκαλεί: αύξηση της ταχύτητας, πολλαπλασιασμό της παραγωγικότητας, βελτίωση της «ποιότητας», μεγαλύτερη ισχύ, ασφαλέστερη αποτελεσματικότητα. Το διαπιστώνουμε αυτό ακόμα και στα απλά τεχνικά όργανα που καθημερινά χρησιμοποιούμε. Η φύση, ως το μέγιστο και άπειρο αντικείμενο, περιζώνεται με σκοπό να ερευνηθεί, να καθυποταχτεί, να δεσμευτεί για να αποδώσει. Και οπωσδήποτε αποδίδει ικανοποιώντας όλες τις προσδοκίες. Με αυτή τη λογική επιχειρείται η συσσώρευση, η απόσπαση πρώτων υλών, η άντληση και η αποθήκευση. Με έναν τρόπο δηλαδή που ιδρύει μια σχέση με τη φύση απόλυτα διαφορετική από εκείνη του παλιού ανεμόμυλου που αποσπούσε χωρίς να συσσωρεύει, του γεωργού που εμπιστευόταν τους σπόρους του στα σπλάχνα της γης χωρίς να προκαλεί τη γη όπως η μηχανοποιημένη γεωργία... Άλλο πράγμα είναι το άνοιγμα ενός πηγαδιού κι άλλο η γεώτρηση που ζητά να εντοπίσει το πετρέλαιο, το λιγνίτη, το κάρβουνο και τις άλλες πρώτες ύλες.

Ο ποταμός Ρήνος που θέτει σε κίνηση το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο που έχει χτιστεί στις όχθες του δεν έχει καμιά σχέση με το Ρήνο που κυλάει μέσα στους ύμνους του Χαίντερλιν! Η διαφορά, που εύκολα μπορεί να εκληφθεί σαν νοσηρή νοσταλγία, ξένη με το πνεύμα των νέων καιρών, είναι πιο σημαντική από κάθε παρόμοιο πνεύμα. Γιατί διαπιστώνει τη βαθύτερη τάση του. Η τεχνική πρόκληση προωθεί τα σχέδιά της περιφρονώντας κάθε αναγνώριση της φύσης. Ο ήλιος είναι πηγή ηλιακής ενέργειας, το δάσος πηγή ξυλείας, ο ουρανός ένα αρχιπέλαγος όπου πλέουν τα ιπτάμενα υπερωκεάνια. Έτσι η συσσώρευση δεν χρησιμοποιεί πια ένα «φυσικό» στοιχείο. Αντλεί ενέργεια που, συνακόλουθα, κατάλληλα χρησιμοποιημένη, θα αυξήσει την απόδοση των μηχανών. Απόσπαση, άντληση, μετατροπή, διοχέτευση είναι τρόποι αποκάλυψης που κινούνται προς μια κατεύθυνση ολότελα ξένη με εκείνη που ονομάσαμε στην υπαρκτική αναλυτική.

Η πρόκληση πραγματώνεται σαν αποθήκευση. Στη δεδομένη στιγμή, στον δεδομένο τόπο εξασφαλίζεται η δυνατότητα της ετοιμότητας για κάτι. Ο θησαυρισμένος ηλεκτρισμός ή τα αποθηκευμένα αέρια εμπνέουν την εμπιστοσύνη για κάτι απώτερο· κάτι σταθερό εγγυάται το φωτισμό, τη θέρμανση, την κίνηση, την τηλοψία, την επικοινωνία, την μετακίνηση. Αυτό ακριβώς ο Χάιντεγγερ αποκαλεί Bestand. Λέξη που δεν εννοεί την πρόδηλη ιδέα του στοκ, αλλά το καθεστώς της πρόκλησης και της απόκτησης που εκδηλώνεται με τη λειτουργικότητα ενός μέγιστου πλαισίου αναφοράς. Για παράδειγμα, ένα αεροπλάνο που στέκει στην πίστα του αεροδρομίου έτοιμο να απογειωθεί είναι αναμφισβήτητα ένα μηχανικό αντικείμενο. Ωστόσο δεν έχουμε μπροστά μας ένα ανεξάρτητο όργανο, όπως όριζε τη μηχανή ο Χέγκελ. Πίσω από αυτό που βλέπουμε και το ελέγχουμε σαν παράσταση, υπάρχει το τεχνικό πλαίσιο. Ένα γιγάντιο υπόβαθρο, μια τεχνική βάση που όσο λιγότερο φαίνεται σαν αντικείμενο, τόσο πιο αποτελεσματικά λειτουργεί. Δεν υπάρχει ανεξάρτητη μηχανή. Κάθε τεχνικό δημιούργημα εξαρτάται πλήρως από ένα βάθος όπου ανάγεται σιωπηλά.

Αυτή την ιδιάζουσα κίνηση που μετατρέπει το ον σε Bestand, προϋπόθεση και εγγύηση μιας προώθησης που ταχύτατα καταλήγει να γίνει αυτοσκοπός, ο Χάιντεγγερ την ονομάζει Gestell. Είναι το στοιχείο που εκδιπλώνεται θεαματικά μέσα σε κάθε μορφή τεχνικής εκδήλωσης. Είναι η ουσία των τεχνικών σχεδίων και γι' αυτό απόλυτα ξένη προς τις προθέσεις των τεχνικών. Στον τρόπο που η τεχνική αποκαλύπτει τα πράγματα, δεν επιτελείται μια φανέρωση, μια διάνοιξη της ουσίας τους, αλλά μια ολοσχερής απόκρυψη. Όπου κι αν κοιτάξει, όπου κι αν στραφεί, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει πλαστές εμφανίσεις. Η ζωή αντικειμενοποιείται και ο θάνατος αποσιωπάται. Μέσα στο Gestell η ουσία του ανθρώπου ορίζεται ανάλογα με την ικανότητά του να παρασταθεί, να προσφερθεί, να έχει τη διαθεσιμότητα ορισμένων πραγμάτων και να είναι διαθέσιμος για ορισμένα πράγματα. Το αντίθετο δηλαδή με εκείνο που περιγράψαμε ως εμπειρία του Είναι – την άρνηση της υποστασιακότητας και την ακατάκτητη παραμονή μέσα στο αθεμελίωτο.

Την πλανητική εξάπλωση και την κατακυριαρχία του Gestell ο Χάιντεγγερ δεν την αντιμετωπίζει με το ουτοπικό συναίσθημα του ρομαντικού αρνητή. Σήμερα που ακόμα και η καλοπληρωμένη ηλιθιότητα των δημοσιογράφων μιλάει για την «υποταγή του ανθρώπου στη μηχανή», την «αλλοτρίωσή του μέσα σε έναν ξένο και εχθρικό κόσμο», την «έλλειψη επικοινωνίας» κτλ. κτλ. κάθε άρνηση της τεχνικής δεν είναι φιλοσοφία, αλλά αξιοθρήνητη κοινοτοπία. Κάθε τρέχουσα αντίδραση απέναντι στο φαινόμενο της τεχνικής εμπνέεται από ανθρωπιστικά ιδεώδη, από μια αξιολογία, από το ενδιαφέρον για το φυσικό περιβάλλον. Και φυσικά δεν μπορεί να δει ότι καταγωγή της τεχνικής είναι αυτή ακριβώς η παράδοση που δημιούργησε την αξιολογία, τη γνώση, τον πολιτισμό, την ηθική, την πολιτική: με ένα λόγο η μεταφυσική. Η τεχνικοοικονομική έκρηξη, σαν ιστορικό φαινόμενο, αντιπροσωπεύει την αποκορύφωση της μεταφυσικής στην πορεία προς την αποπεράτωσή της (Dépassement de la métaphysique, Essais et conférences, σ. 115). Τα σημερινά τεχνικά σχέδια που εξαπλώνονται πάνω στον πλανήτη με ιλιγγιώδη ρυθμό, θέλει να πει ο Χάιντεγγερ, δεν είναι ανεξάρτητα από τον αρχέγονο πλατωνικο-αριστοτελικό προσανατολισμό προς την οντικότητα;;;;;. Μόνο μια παρόμοια ματιά μπορεί να διακρίνει την μη τεχνική ουσία της τεχνικής και το βαθύτερο νόημα της περιπλάνησης.[Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΝΕΙ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΤΕΧΝΗ ΟΧΙ ΓΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗ. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ ΛΕΕΙ Ο ΑΘΕΟΣ ΑΝΟΗΤΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΣΕΙ. Ο ΚΑΚΟΣ ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΥ ΑΝΑΣΤΗΘΗΚΕ ΣΑΝ ΚΑΚΟΣ ΠΛΑΤΩΝ]

Το γεγονός ότι σήμερα μπορεί να πιστεύουμε σοβαρά ότι η ατομική φυσική μπορεί να αποδείξει την ελευθερία του ανθρώπου και να θεμελιώσει νέες αξίες, είναι μία επιπλέον απόδειξη της δεσποτείας των τεχνικών παραστάσεων. Αληθινή πλάνη είναι να θεωρούμε πανάκεια εκείνο ακριβώς που φέρνει την καταστροφή. Τι άλλο είναι ο εξευρωπαϊσμός της γης και του ανθρώπου που, μολονότι κόβει τη ρίζα κάθε ουσιώδους, θεωρείται ανώτερη βαθμίδα πολιτισμού; (Acheminement vers la parole, Gallimard, σ. 101). Όλα δείχνουν ότι δεν απέχουμε πολύ από τη βιβλική ρήση: καί ἔσται σοι ὁ οὐρανός ὁ ὑπέρ κεφαλῆς σου χαλκοῦς, καί ἡ γῆ ἡ ὑποκάτω σου σιδηρά (Δευτερονόμιον, ΚΗ΄ 23). Ως τεχνική κυριαρχία, το Gestell επιβεβαιώνει την τύφλωση του ανθρώπου και επισφραγίζει τη λήθη του Είναι. Λήθη που, σαν ιστορία του Είναι, ξέρει να βλέπει σε αυτή την έσχατη εκδήλωση της μεταφυσικής κάτι μοιραίο. Να γιατί κάθε λόγος για σωτηρία, λήψη μέτρων, αντιμετώπιση του κινδύνου, ανθρωπιστικής πρόνοιας ηχεί εντέλει σαν τραγική ειρωνεία. Αγνοώντας το μυστικό βάθος των επιχειρημάτων τους, όλοι οι πολέμιοι της τεχνικής και της μεταφυσικής αντλούν από το οπλοστάσιο που τις δημιούργησε και τις υπερασπίστηκε. Ακόμα και ο Νίτσε – «ο πιο αποχαλινωμένος πλατωνιστής» – και βέβαια ο Μαρξ.

Ο όποιος δημιουργικός διάλογος με τον μαρξισμό (Ein produktives Gespräch mit dem Marxismus) πρέπει πρώτιστα να λάβει υπόψη του ότι η τεχνική δεν αποτελούσε θεμελιακό πρόβλημα για τον συγγραφέα του Κεφαλαίου. Την έβλεπε σαν κάτι ουδέτερο, μιάν αδρανή δύναμη που ο ρόλος της εξαρτάται από την τάξη που την έχει στα χέρια της. Ερμηνεία που από μόνη της αρκεί για να εντάξει τον Μαρξ μέσα στο πάνθεο της μεταφυσικής περιπλάνησης. Από τη στιγμή που η τεχνική θεωρείται απλό instrumentum χάνεται κάθε ουσιαστική επικοινωνία μαζί της. Γι' αυτό άλλωστε κανείς μαρξιστής (με πιθανή εξαίρεση τον Μαρκούζε) δεν αντιλήφθηκε σε βάθος την κρυφή συνάρτηση των ολοκληρωτικών κρατών με το ολοκληρωτικό καθεστώς της τεχνικής. Η εποχή της τεχνικής, αν υποθέσουμε ότι έχει περιθώρια να διαλέξει το πολιτικό καθεστώς που της αρμόζει, σίγουρα δεν μπορεί να στραφεί σε καμιά μορφή – κοινοβουλευτικής, σοβιετικής, σοσιαλίζουσας – δημοκρατίας.

Το τώρα της τεχνικής – πολιτικά, φιλοσοφικά, ιστορικά - αντλείται από μιαν αρχέγονη πλάνη που μόνο μέσα στην ιστορία του Είναι μπορεί να βρει το νόημά του. Μέσα στην πλαστή παντοδυναμία του Gestell, ο άνθρωπος απομακρύνεται από το ουσιώδες που τον συνιστα: την ποιητική βίωση της διάνοιξης του Είναι.

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ ΟΤΙ ΟΙ ΦΑΝΑΤΙΣΜΕΝΟΙ  ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡΙΑΝΟΙ ΔΕΝ ΠΡΟΧΩΡΗΣΑΝ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ.