PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (103)

Συνέχεια από Τετάρτη,29 Ιανουαρίου 2020

                                         PAUL FRIEDLȀNDER

                                                  ΠΛΑΤΩΝ

                                            ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ

                                   ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –

                              ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                                 ΔΕΥΤΕΡΗ, ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                                             21. ΠΟΛΙΤΕΙΑ

                                              (9^η συνέχεια)

                                       Η αγωγή τών φυλάκων

                                 Η αναζήτηση τής δικαιοσύνης

      

H αναζήτηση αυτή ξεκινά εκ νέου, συναρπαστική και συνεχώς παρούσα, αμέσως μετά την –  εντελώς προσωρινή – ολοκλήρωση του οικοδομήματος της πόλης, καταλαμβάνοντας το τέλος τού IV. Βιβλίου. Η αναγκαία ομοείδεια  «πόλης» και «δικαιοσύνης» και η αμφίδρομη αναμεταξύ τους σχέση τονίζονται μ’ αυτόν τον τρόπο ιδιαιτέρως, καθώς η αληθινή πόλη είναι μια πόλη δικαιοσύνης, αλλά και η δικαιοσύνη συντελείται μόνο μέσα στην κοινότητα. Το κεφάλαιο που εξετάζουμε τώρα προσδιορίζεται από δύο διαρθρωτικές δυνάμεις ή κατευθύνσεις, απ’ τον παραλληλισμό τής πολιτικής κοινότητας με τη μεμονωμένη ψυχή, κι απ’ την αντίθεση μεταξύ δικαιοσύνης και αδικίας. Γι’ αυτό και αναφέρονται πρώτα οι πολιτικές αρετές (427 D – 434 E) και κατόπιν οι αρετές τής κάθε ψυχής (434 Ε – 435 C. 441 C – 444 C). Για να μπορέσουν να φανερωθούν ωστόσο οι αρετές τής κάθε ψυχής, έπρεπε να προηγηθή μια συζήτηση για την εσωτερική μορφή τής ψυχής (435 C - 441 C). Συζήτηση που τελειώνει με το ερώτημα περί ‘ελαττωμάτων’, κυρίως δε περί αδικίας. Το ότι ‘αποσύρεται’, μόλις σχεδόν ξεκίνησε, αυτό το ερώτημα, για να εμφανισθή κατ’ αρχάς και πάλι στο VIII. Βιβλίο, αυτό οφείλεται προφανώς στο γενικό αρχιτεκτονικό σχέδιο του Διαλόγου.

     Η δικαιοσύνη αναζητείται, αυτονόητα, στο συνολικό σύστημα των «αρετών». To ευρύ πνεύμα τού Πλάτωνα ‘απαλλάσσει’ αυτό το «σύστημα» από κάθε υποψία, ότι προκαθορίζεται, για οποιονδήποτε λόγο, σαν ένα δόγμα (Dogma), από τις «τέσσερις πρωταρχικές αρετές», ώστε να μπορούμε να το εντάξουμε, ανεξάρτητα απ’ τις συναρτήσεις του, σε μιαν παράγραφο της «πλατωνικής ηθικής». Το πόσο ελάχιστα δογματικά εννοούνται όλα αυτά  συμπεραίνεται, μεταξύ τών άλλων, και απ’ το ότι στηρίζεται στη διατύπωση «Ο καθένας θα έπρεπε να πράττη το ‘δικό του’», τόσο για να ορίση τη «σωφροσύνη» στον Χαρμίδη (161 Β), όσο και τη «δικαιοσύνη» εδώ στην Πολιτεία ο Πλάτων (433 Α – «Γιατί αυτό που απ’ την αρχή εθέσαμε ότι πρέπει να κάνουμε πάντα, τότε που αρχίσαμε να κατοικούμε την πόλη, είναι το εξής, όπως νομίζω, ως είδος δικαιοσύνης (ήτοι τούτου τι είδος η δικαιοσύνη). Είχαμε θέσει λοιπόν και το λέγαμε μάλιστα πολλές φορές, αν θυμάσαι, ότι πρέπει ο καθένας να εξασκή ένα επιτήδευμα απ’ αυτά που αφορούν στην πόλη (των περί την πόλιν), αυτό δηλαδή στο οποίο η ίδια του η φύση τον καθιστά πιο επιτήδειο…»). Στο δε Συμπόσιο (209 Α) συνενώνει’ πάλι, τη δικαιοσύνη με τη σωφροσύνη, σε μιαν ενότητα που εγγυάται την τάξη τής κοινής ύπαρξης. Το ότι δεν συμπεριέλαβε καθόλου ο Πλάτων –  ή τη συμπεριέλαβε μόνον έμμεσα – την «ευσέβεια» ή «θεοσέβεια» στην Πολιτεία, η οποία ευσέβεια είναι ωστόσο τόσο σημαντική στην παλαιότερη ηθική θεωρία, ενώ παρουσιάζεται και στον ίδιον τον Πλάτωνα ως η πραγματικά κεντρική «αρετή» στην Απολογία τού Σωκράτη, αυτό φανερώνει το πώς εναρμονίζει ο Πλάτων το «σύστημα» (την κλίμακα…) των αρετών με το «σύστημα» της πολιτικής κοινότητας και της ψυχής. Γιατί θα μπορούσε εύκολα να έχη αρκεστή στις πέντε αρετές τού Πρωταγόρα, και θα ‘εξαρτόταν’ βέβαια πολύ λιγότερο από έναν αριθμό «τέσσερα ή πέντε», απ’ ό,τι από ένα (ολόκληρο) «σύστημα». Γιατί προτίμησε όμως να ‘εξαρτηθή’ από ένα «σύστημα»; Η απάντηση προκύπτει, αν αναρωτηθούμε περαιτέρω, γιατί ‘ναυάγησαν’ στην Απορία (Aporie) όλοι οι πλατωνικοί, πρώιμοι διάλογοι, που αναζητούσαν μιαν ιδιαίτερη αρετή ο καθένας. Μήπως δηλ. σημαίνει ακριβώς αυτό η απορητική τους κατάληξη: ότι δεν μπορούμε καθόλου να απαντήσουμε μεμονωμένα στα ερωτήματα περί «ανδρείας» ή περί «σωφροσύνης», εφ’ όσον αποκτά μόνον εν σχέσει προς άλλες αρετές η κάθε αρετή την ιδιαιτερότητά της. Εγγυάται μόνο το σύ-στημα (το συν-ίστασθαι) την ορθότητα για κάθε ξεχωριστή «αρετή», όπως στο παράδειγμα της ανδρείας και της σωφροσύνης, που συνυπάρχουν έτσι, ώστε να μας προφυλάσσουν από κοινού απ’ το να ‘εκφυλιστούμε’ στη βιαιότητα, και να ξεπέσουμε κατόπιν  στην άτολμη και δειλή ‘ολιγάρκεια’ ή ‘μετριοφροσύνη’. Μόνο το σύ-στημα συνέχει και συγκρατεί ως ενιαία διάρθρωση και οικοδόμημα την πολιτική κοινότητα, καθώς και την ψυχή.

     Το πόσο πολύ είχε πάντοτε ο Πλάτων στον νου του το πρόβλημα της ενότητας των αρετών σε μιαν αρετή, μας το διδάσκει ήδη η σύγκριση του Πρωταγόρα με τους απορητικούς, ορισμικούς διαλόγους. Στον Πρωταγόρα ‘παράγεται’ βίαια και τρόπον τινά εσπευσμένα η ενότητα· στους δε απορητικούς διαλόγους φανερώνει κάθε φορά η έκβασή τους, ότι οδηγεί αναπόφευκτα κάθε αναζήτηση στο ναυάγιο της απορίας η ‘απομόνωση’ μιας αρετής. ‘Επιτρέπει’ ωστόσο ο Πλάτων να παρακαμφθή, με μεγάλη μάλιστα οξύτητα, και τις δυό φορές η αλήθεια, επειδή μένει ο ίδιος σταθερός στον σκοπό του. Κάτι που το αποδεικνύει ο Γοργίας, όπου διαχωρίζει μεν ο Καλλικλής την «ανδρεία» από την «πειθαρχία, την τάξη, την ευπρέπεια και την αυτοκυριαρχία», δεχόμενος την «ανδρεία» και αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα - αποδεικνύοντας έτσι ότι δεν κατανοεί ούτε την «ανδρεία» -, για να του αντιπαραθέση ο Σωκράτης τον κόσμο (Kosmos) τής ψυχής, όπου συνάπτεται η πειθαρχία όχι μόνο με την ανδρεία, αλλά και με τη δικαιοσύνη και την ευσέβεια, στην αξεδιάλυτη ενότητα μιας τελειότητας. Υφίσταται λοιπόν ένα σύστημα τεσσάρων αρετών εδώ – που δεν είναι, όπως βλέπουμε, οι ίδιες ακριβώς αρετές όπως αργότερα στην Πολιτεία –, που εκφράζει την τάξη, απέναντι στη διάλυση και την καταστροφή, και που αποκτά, όπως όλα, μια καινούργια διάσταση στην Πολιτεία· μια ‘διάσταση’ που θεμελιώνει και εγκαθιδρύει, στον αγώνα ενάντια στις δυνάμεις τής «αδικίας», την καινούργια κοινότητα της πόλης. Μπορούμε να προσθέσουμε, ότι και στον Αλκιβιάδη υποδηλώθηκε ένα ‘σύστημα’, αποτελούμενο απ’ τη γνώση, τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, περισσότερο βέβαια ως ερώτημα παρά ως απάντηση, για να κατανοηθή κατ’ αρχάς με την Πολιτεία στο πραγματικό του νόημα. Στην Πολιτεία όπου η δομή και το οικοδόμημα της πόλης φανερώνονται καθαρώτερα απ’ ό,τι στον Γοργία, ο οποίος σκοπεύει στη δομή τής ίδιας της ψυχής.

     Φανερώνεται λοιπόν στην Πολιτεία ένα διπλό ‘σύστημα’ αρετών, ως  σκοπός μιας μακράς εξέλιξης, σκοπός υψίστης αξίας, εφ’ όσον εκφράζει την ενιαία δομή πολιτείας και ψυχής, ενώ καθίσταται ταυτόχρονα σαφές, ότι πρόκειται, σε μεγάλον βαθμό, για κάτι το προσωρινό. Συνδυαζόμενο με τα δυό «συστήματα», παρεμβάλλεται ανάμεσά τους ένα κεφάλαιο «περί ψυχής» και περί τών τριών «μορφών (ειδών) της». Όπου μάς υποδεικνύεται, πως δεν μπορούμε να επιτύχουμε τίποτα μέσα απ’ τις οδούς που τώρα βαδίζουμε, αλλά θα μας οδηγήση ένας άλλος, κατ’ αρχάς, και περαιτέρω δρόμος στον σκοπό μας, κι ότι αυτή η προσωρινή ‘εκτροπή’ αντιστοιχεί σε ό,τι έχουμε γνωρίσει εκ των προτέρων (435 D – «…γιατί είναι ίσως αληθινό αυτό που λέγεται, Σωκράτη, ότι είναι δύσκολα τα καλά {χαλεπά τα καλά}. – Έτσι φαίνεται. Και να το γνωρίζης καλά, Γλαύκων, πως αυτή είναι η γνώμη μου· ότι δηλ. δεν θα φτάσουμε ποτέ σ’ αυτό που αναζητούμε μέσα απ’ τις μεθόδους που χρησιμοποιούμε τώρα στους λόγους μας· γιατί είναι πιο μακριά και πηγαίνει πιο πέρα η οδός που οδηγεί εκεί· αντάξια ίσως σε όσα είπαμε και όσα αναζητήσαμε…). Αυτό που είναι γνωστό εκ των προτέρων αποτελεί το σύστημα (την κλίμακα…) των αρετών στην Πολιτεία. ‘Σύστημα’ εξίσου ‘προσωρινό’, όπως και εκείνο τών αρετών τής ιδιαίτερης ψυχής, στη διδασκαλία περί ψυχής. Ο δε άλλος και περαιτέρω δρόμος είναι η άνοδος της ψυχής που ποθεί τη γνώση στο βασίλειο των Ιδεών. Χωρίς καμμιάν αμφιβολία, εφ’ όσον και ο Πλάτων θα αναφερθή σαφώς στο VI. Βιβλίο, άλλη μια φορά, σ’ αυτό το οποίο εδώ απλώς μάς προετοιμάζει: (504 Β – «Μήπως θυμάσαι κι αυτά που είχαμε πη προηγουμένως;  – Ποια ακριβώς;   – Λέγαμε ότι, για να μπορέσουμε να δούμε με τον καλύτερο τρόπο αυτές τις αρετές {ως μέν δυνατόν ήν κάλλιστα αυτά κατιδείν}, υπάρχει ένας άλλος, μακρότερος δρόμος {άλλη μακροτέρα είη περίοδος}, που αν τον διανύσουμε, θα φανούν καθαρά {ήν περιελθόντι καταφανή γίγνοιτο}, σαν να μπορούμε να προσθέσουμε στα όσα είπαμε προηγουμένως τις επόμενες αποδείξεις {τών μέντοι έμπροσθεν προειρημένων επομένας αποδείξεις οίον τ’ είη προσάψαι}). Προς το τέλος τού έργου, και πριν η Δίκη επιτελέσει στον τελικό μύθο το δικό της καθήκον απέναντι στην αθάνατη ψυχή, κατανοούνται πράγματι η καθαρότητα, η ενότητα και η αιωνιότητα της ψυχής, κοιτάζοντας άλλη μια φορά «προς τα κάτω», στην προηγούμενη ‘άποψη’, κατά την οποία «ήταν ακρωτηριασμένη λόγω τής κοινότητάς της της με το σώμα και λόγω άλλων δεινών και βασάνων» η ψυχή (611 C – «Ότι είναι λοιπόν αθάνατη η ψυχή, αυτό μπορούν να μας αναγκάσουν να το δεχτούμε και ο τωρινός και άλλοι λόγοι· γιατί αν θέλουμε να τη δούμε όπως είναι στ’ αλήθεια, δεν πρέπει να τη δούμε ‘λαβωμένη’ απ’ την κοινωνία της με το σώμα και από άλλα κακά, όπως τη βλέπουμε εμείς τώρα, αλλά να την εξετάσουμε ικανώς, λογιζόμενοι πώς είναι όταν γίνεται καθαρή, και θα τη βρούμε τότε να είναι πολύ ωραιότερη, και θα δούμε μπροστά μας πολύ εναργέστερα και τις δικαιοσύνες και τις αδικίες και όλα όσα μέχρι τώρα διεξήλθαμε»). Στο ύψος εκείνης της  κατανόησης «θα διακρίνουμε» λοιπόν «πιο καθαρά και το ‘πεδίο’ τής δικαιοσύνης και της αδικίας, αλλά και όλα τα άλλα που μέχρι τώρα εξετάσαμε επιμελώς». Και θα κατέλθη πάλι το ‘σύστημα’ των αρετών, όπως και κείνο τής ψυχής – άρα και κείνο, αναγκαστικά, της πόλης – στην ‘προσωρινότητα’, όπως μάς αποκαλύπτεται στο IV. Βιβλίο.

( συνεχίζεται )