Η εποχή των μάγων(4)

 Συνέχεια από: Σάββατο 16 Ιανουαρίου 2021

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

Ο μύθος τού Davos

Όπως μαρτυρούν μεταγενέστερες σημειώσεις, οι παραβιάσεις του κώδικα του Davos από πλευράς του Heidegger, δεν έμειναν χωρίς κάποια επίδραση. Η Toni Cassirer είχε ενοχληθεί τόσο από την συνάντηση, ώστε στα απομνημονεύματα της, τα οποία γράφει στην εξορία, Νέα Υόρκη, το 1948, με τον τίτλο «Η ζωή μου με τον Ernst Cassirer», να σφάλλει κατά 2 χρόνια ως προς την ημερομηνία της συνάντησης. Περιγράφει εκεί ένα «κοντό, αφανή άνθρωπο, μαύρο μαλλί και κοφτερά σκούρα μάτια», ο οποίος της θύμισε-σε αυτήν, που ήταν κόρη εμπόρων και ανήκε στους καλύτερους κύκλους της Βιέννης-«εργάτη από την νότιο Αυστρία ή την Βαυαρία», μια εντύπωση «η οποία ενισχύθηκε από την διάλεκτο του» στο Gala-δείπνο που ακολούθησε. Από τότε είχε μια σαφή διαίσθηση με ποιον είχε να κάνει ο άντρας της: «Η τάση του Heidegger προς τον αντισημιτισμό δεν μας ήταν άγνωστη». Έτσι κλείνει τις αναμνήσεις για το Davos.

Η συνάντηση-διαφωνία του Davos μεταξύ του Ernst Cassirer και του Martin Heidegger, θεωρείται σήμερα ως ένα γεγονός-τομή στην ιστορία της σκέψης. Σύμφωνα με τον Αμερικανό φιλόσοφο Michael Friedman, αποτελεί μάλιστα την καθοριστική «διχάλα για την φιλοσοφία του 20^ου αιώνα»⁸. Η συνείδηση, πως ήταν μάρτυρες στην αλλαγή της εποχής, εμψύχωνε όλους τους μετέχοντες. Ένας φοιτητής του Heidegger, ο Otto F. Bollnow (ο οποίος το 1933 είχε αναδειχθεί σε Ναζί-φιλόσοφο), γράφει πανηγυρικά στο ημερολόγιο του για «το υψηλό αίσθημα,…να είμαι παρών σε μια ιστορική ώρα, όπως ακριβώς το εξέφρασε ο Goethe στη «Εκστρατεία στη Γαλλία»: «Από εδώ και τώρα ξεκινά μια νέα εποχή της παγκόσμιας ιστορίας»-στην προκειμένη περίπτωση της ιστορίας της φιλοσοφίας-και μπορείτε να πείτε, πως ήσαστε παρόντες».⁹

Πράγματι. Αν δεν λάμβανε χώρα η συνάντηση στο Davos, οι μελλοντικοί ιστορικοί των ιδεών, θα έπρεπε να την εφεύρουν. Στο γεγονός αυτό αντικατοπτρίζονται μέχρι τελευταίας λεπτομέρειας όλες οι χαρακτηριστικές εντάσεις της δεκαετίας. Ο Εβραίος γιος βιομηχάνων από το Βερολίνο συναντά τον γιο του καθολικού νεωκόρου από την επαρχία της νοτίου Γερμανίας, η χανσεατική αυτοσυγκράτηση συναντά την άμεση, χωρίς στολισμούς χωριατοσύνη. Ο Cassirer είναι το ξενοδοχείο. Ο Heidegger η καλύβα. Κάτω από τον αστραφτερό ήλιο του βουνού, συναντιούνται σε ένα τόπο, στον οποίο οι κόσμοι, τους οποίους εκπροσωπούν, υπερβαίνουν ο ένας τον άλλο στη λάμψη, με ένα τρόπο που μοιάζει μη πραγματικός.

Η ονειρική, σαν σε νησί απομονωμένη ατμόσφαιρα του ξενοδοχείου στο Davos, ήταν αυτή που ενέπνευσε τον Thomas Mann να γράψει το μυθιστόρημα του, «Το μαγικό βουνό», το οποίο εκδόθηκε το 1924. Για τον λόγο αυτό, η «Διαφωνία του Davos» μπορεί να έμοιαζε στους συμμετέχοντες, σαν πρακτική εφαρμογή όσων έχουν γραφεί στο μυθιστόρημα. Ο Cassirer και ο Heidegger  ταίριαξαν με μια μυστηριώδη ακρίβεια στα ιδεολογικά σχήματα ενός Lodovico Settembrini και ενός Leo Naphta, με τα οποία (ιδεολογικά σχήματα) το μυθιστόρημα του Thomas Mann είχε ορίσει μια ολόκληρη εποχή.

Ανθρώπινες ερωτήσεις

Χαρακτηριστικό για ολόκληρη την εποχή ήταν και το θέμα που επέλεξαν οι διοργανωτές της συνάντησης του Davos: «Τι είναι ο άνθρωπος;». Μια ερώτηση, που ήταν το καθοδηγητικό νήμα της φιλοσοφίας του Kant. Το σύνολο της κριτικής σκέψης του Kant έχει ως βάση μια απλή, αλλά και αναπόδεικτη παρατήρηση: ο άνθρωπος είναι ένα ον που κάνει ερωτήσεις, τις οποίες δεν μπορεί να απαντήσει. Οι ερωτήσεις αυτές αφορούν ιδιαιτέρως την ύπαρξη τού Θεού, το αίνιγμα της ανθρώπινης ελευθερίας και την αθανασία της ψυχής. Σύμφωνα με ένα πρώτο καντιανό ορισμό, ο άνθρωπος είναι ένα μεταφυσικό ον.

Τι όμως προκύπτει από αυτό; Τα μεταφυσικά αυτά αινίγματα, επειδή ακριβώς δεν μπορούν να λυθούν τελειωτικά, ανοίγουν στον άνθρωπο, σύμφωνα με τον Kant, ένα ορίζοντα πιθανής τελείωσης. Μας καθοδηγούν στην προσπάθεια μας να μάθουμε όσα πιο πολλά μπορούμε (γνώση), να δρούμε όσο το δυνατό πιο ελεύθεροι και αυτεξούσιοι (ηθική), και να αποδειχθούμε όσο το δυνατόν πιο αντάξιοι μιας πιθανής αθανασίας της ψυχής (θρησκεία). Μέσα στην συνάφεια αυτή, ο Kant μιλά για μια κανονιστική ή καθοδηγητική λειτουργία του μεταφυσικού ερωτάν.

Οι προδιαγραφές του καντιανού προγράμματος παρέμειναν μέχρι τη δεκαετία του 1920 καθοριστικές για την γερμανόφωνη φιλοσοφία-μάλλον για την σύγχρονη φιλοσοφία στο σύνολο της. Το φιλοσοφείν σήμαινε, όχι μόνο για τον Cassirer και τον Heidegger, να σκέφτεται ο φιλόσοφος ευθυγραμμισμένος με αυτές τις ερωτήσεις. Το ίδιο ίσχυε και για τις ήδη αναφερθείσες, μάλλον λογικά προσανατολισμένες, προσπάθειες του Ludwig Wittgenstein, να βάλει ένα σταθερό όριο ανάμεσα σε αυτό για το οποίο ένας λογικός άνθρωπος μπορεί να μιλήσει, και σε αυτό για το οποίο πρέπει να σιωπήσει. Η προσπάθεια θεραπείας, που ήταν ο σκοπός του «Tractatus», ξεπερνούσε αποφασιστικά τον Kant, καθώς θεωρούσε, πως η υποτιθέμενη θεμελιώδης ανθρώπινη ορμή να θέτει μεταφυσικές ερωτήσεις- να φιλοσοφεί δηλαδή-μπορεί να θεραπευθεί με τα μέσα της φιλοσοφίας. Γράφει λοιπόν στο «Tractatus»:

6.5 Για μια απάντηση, την οποία δεν μπορεί να εκφράσει κανείς, δεν μπορεί να εκφράσει και την ερώτηση.

Το αίνιγμα δεν υπάρχει.

Αν μπορεί να τεθεί μια ερώτηση, τότε μπορεί και να απαντηθεί.

6.51 …Καθώς αμφιβολία μπορεί να υπάρχει μόνο όπου υπάρχει μια ερώτηση. Και μια ερώτηση μόνο, όπου υπάρχει απάντηση, και αυτή μόνο εκεί όπου μπορεί να ειπωθεί κάτι.

6.53 Η σωστή μέθοδος της φιλοσοφίας θα ήταν ουσιαστικά η εξής: Να μην λέει κάτι, παρά μόνο αυτό που μπορεί να ειπωθεί, δηλαδή προτάσεις της φυσικής επιστήμης-κάτι δηλαδή που δεν έχει  τίποτα  να κάνει με την φιλοσοφία-, και πάντα, όταν κάποιος άλλος θα ήθελε να πει κάτι μεταφυσικό, να του αποδεικνύει, πως σε ορισμένα σημάδια στις προτάσεις του δεν έδωσε κανένα νόημα…

Η χαρακτηριστική για την εποχή ελπίδα, η οποία ήταν συνδεδεμένη με το έργο του Wittgenstein, (η φιλοσοφία) οδηγούμενη από το πνεύμα της λογικής και της φυσικής επιστήμης, να εγκαταλείψει επιτέλους τις μεταφυσικές ερωτήσεις, εμψύχωνε πολυάριθμους συμμετέχοντες της συνάντησης του Davos. Όπως για παράδειγμα τον 38-χρονο τότε υφηγητή Rudolf Carnap, συγγραφέα έργων με προγραμματικούς τίτλους όπως «Η λογική δομή του κόσμου» ή «Φαινομενικά προβλήματα στην φιλοσοφία» (και τα δυο του 1928). Μετά την μετανάστευση του στις ΗΠΑ το 1936, ο Carnap αναδείχθηκε σε ηγετική μορφή της λεγόμενης «αναλυτικής φιλοσοφίας», η οποία είχε αναφορά στην επίδραση του Wittgenstein.

Συνεχίζεται