Συνέχεια από: Τρίτη 13 Μαΐου 2025
Χάιντεγγερ καὶ ᾿Αρεοπαγίτης
ή, Περί απουσίας και αγνωσίας του Θεού
A' - Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑΣ
1. Ἡ μεταφυσικὴ ἄρνηση τῆς θεϊκότητας τοῦ Θεοῦ (4η συνέχεια)
᾿Αλλὰ ἐκτὸς ἀπὸ τὴ λεγόμενη «φυσική θεολογία» (theologia naturalis) -τὴν ὑποταγὴ τῆς μεταφυσικῆς στὴ νοησιαρχικὴ ἀποδεικτικότητα- ὁ σχολαστικισμὸς ἀνέπτυξε στὴ μεσαιωνική του διαδρομὴ καὶ ἕνα δεύτερο θεωρητικό σκέλος: τὴν ἀποφατικὴ ἢ ἀρνητικὴ θεολογία (theologia negativa). Σὲ φαινομενικὰ ἀντιφατικὸ καὶ ὡστόσο σὲ ἱστορικὸ συνδυασμὸ μὲ τὴ φυσικὴ θεολογία, ποὺ εἶναι ὁπωσδήποτε καταφατική (theologia affirmativa), ὁ ἀποφατισμὸς στὴ Δύση ἐμφανίζεται γιὰ νὰ δηλώσει τὰ ὅρια, δηλαδὴ τὴ σχετικότητα τῆς κατάφασης. ᾿Ακόμα καὶ οἱ κορυφαῖοι τῆς νοησιαρχίας, ὅπως ὁ ᾿Ανσελμος ἢ ὁ Θωμᾶς ᾿Ακινάτης, ὁ Μέγας ᾿Αλβέρτος (Albertus Magnus) ἢ ὁ Ἰωάννης Ντούνς Σκότους (Duns Scotus), ἐνῶ εἶναι τυπικοὶ ἐκπρόσωποι τοῦ ἀποδεικτικοῦ θετικισμοῦ, κηρύττουν ταυτόχρονα καὶ τὸν ἀποφατικὸ χαρακτήρα τῆς ἀλήθειας τοῦ Θεοῦ, τὴν ἀδυναμία τῆς ἀνθρώπινης διάνοιας νὰ γνωρίσει αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ εἶναι ὁ Θεός, τὴν οὐσία του, τὴν ὑπερβατική του ὀντότητα19.
Ὁ ἀποφατισμὸς τῶν σχολαστικῶν δὲν ἀντιτάσσει στὴ νοητικὴ σύλληψη καὶ ἀποδεικτικὴ κατοχύρωση τῆς ἔννοιας τοῦ Θεοῦ κάποια ἄλλη δυνατότητα γνώσης. Μόνο ὑπογραμμίζει τὸν σχετικὸ χαρακτήρα τῶν νοητικῶν προσδιορισμῶν καὶ τῶν ἀναλογικῶν ἀναγωγῶν ἀπὸ τὸ κτιστὸ στὸ ἄκτιστο. Ἔτσι, ἂν δὲν εἰσάγει, πάντως διευκολύνει ἀποφασιστικὰ τὴν ἐμφάνιση τοῦ σχετικισμοῦ, σκεπτικισμοῦ ἢ καὶ ἀγνωστικισμοῦ στὸν χῶρο τῶν δυτικο-ευρωπαϊκῶν κοινωνιῶν. Ὁ ἀποφατισμός τῶν σχολαστικῶν ἀγνοεῖ ἢ παραθεωρεῖ ὁλοκληρωτικὰ τὴ στάση ἀπέναντι στὴ γνώση καὶ στὴν ἀλήθεια ποὺ χαρακτηρίζει ὁλόκληρη τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφική παράδοση, προχριστιανική καὶ χριστιανική: ᾿Αγνοεῖ τὴ γνώση ὡς ἐμπειρικὴ ἀμεσότητα σχέσης, τὴν ταύτιση τοῦ ἀληθεύειν μὲ τὸ κοινωνεῖν – τὴν ἐπαλήθευση τῆς γνώσης μέσω τῆς κοινωνικῆς δυναμικῆς τῶν σχέσεων. Εἶναι ἕνας ἀποφατισμὸς τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ καὶ ἐπιμένει στὴν οὐσιαστικὴ ἑτερότητα ποὺ προϋποτίθεται σὲ κάθε ἀναλογικό συσχετισμὸ τοῦ ἄκτιστου Θεοῦ μὲ τὰ κτιστὰ ὄντα. [ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΑΘΛΟΙ. ΜΕ ΠΟΙΟΝ ΤΡΟΠΟ ΕΙΣΑΓΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ; ΔΕΝ ΘΑΠΡΕΠΕ Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΝΑ ΜΑΣ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙ ΟΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΒΑΡΒΑΡΗ ΣΚΕΨΗ ΟΠΩΣ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ;]
Ἂν καὶ τὸ θέμα τῶν διαφοροποιήσεων τοῦ θεολογικοῦ ἀποφατισμοῦ [ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΠΛΕΟΝ Ο ΘΕΟΣ]θὰ ἐκτεθεῖ ἐκτενέστερα στὶς ἑπόμενες σελίδες, θὰ πρέπει ἐδῶ ἀφετηριακὰ νὰ τονισθεῖ ἡ διάκριση ἀνάμεσα στὸν ἀποφατισμὸ τῆς οὐσίας, ποὺ ἐκπροσώπησε ὁ δυτικὸς σχολαστικισμός, καὶ στὸν ἀποφατισμὸ τοῦ προσώπου που χαρακτηρίζει τὴ χριστιανικὴ σκέψη τῆς ἑλληνικῆς ᾿Ανατολῆς.[ΣΚΕΨΗ ΟΧΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑ] Αὐτὴ ἡ διάκριση ἀντανακλᾶ ὄχι ἁπλῶς μιὰ μεθοδολογική διαφοροποίηση, ἀλλὰ μιὰν ἀγεφύρωτη ἀντίθεση τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς γνωσιοθεωρίας ὅσο καὶ τῆς ὀντολογίας:[ΜΙΑ ΜΕΘΟΔΟΣ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ. Η ΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΝΤΟΛΩΝ] Ὁ ἀποφατισμὸς τῆς οὐσίας σημαίνει, ὅτι ἐπιλέγω ὡς πρόσβαση γιὰ τὴ γνώση τοῦ ὑπαρκτοῦ τὴν ἀτομικὴ νοητικὴ ἱκανότητα,[Ο ΝΟΥΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΘΕΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΦΥΣΙΚΑ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΦΥΣΕΙ ΠΛΕΟΝ, ΕΠΕΣΕ] επομένως γνωρίζω τὰ ὑπαρκτὰ ὡς συντελεσμένες ὀντότητες, προκαθορισμένες ἀπὸ τὸν λόγο τῆς δεδομένης οὐσίας τους, ἔτσι ὅπως νοητικὰ τὸν συλλαμβάνω. Καὶ ὅταν ἡ οὐσία εἶναι ἄκτιστη - ὑπερβατική - ὑπερφυσική, δέχομαι ὅτι κατανοῶ τὴν ὕπαρξη τέτοιας οὐσίας, ἀλλὰ δὲν γνωρίζω τὴν πραγματικότητά της. Αὐτὴ τὴ στάση μου χαρακτηρίζω ὡς ἀποφατική.
Ὁ ἀποφατισμὸς τοῦ προσώπου σημαίνει, ὅτι ξεκινῶ ἀπὸ τὴ διαπίστωση πὼς ἡ ὕπαρξή μου καὶ ἡ γνώση ποὺ κατορθώνω (ὁ τρόπος ποὺ ὑπάρχω καὶ ὁ τρόπος ποὺ γνωρίζω) εἶναι γεγονότα συντελούμενων σχέσεων – καὶ ἡ σχέση δὲν ἐξαντλεῖται στὴ νοητικὴ ἐπισήμανση, ἀλλὰ εἶναι ἕνα καθολικὸ ὑπαρκτικὸ γεγονὸς ποὺ πολυμερίζεται σὲ περισσότερες ἀντιληπτικὲς ἱκανότητες (: τὴν αἰσθητηριακή, τὴν κριτική, τὴν ἀφαιρετική, τὴν ἀναγωγική, τὴ φανταστική, τὴ συναισθηματική, τὴ διαισθητική, τὴν ἐνορατική, πιθανὸν καὶ ἄλλες)[ΚΑΙ ΤΟ ΟΛΟΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΚΟΜΗ]. Κανένας νοητικός (νοηματικὸς καὶ λεκτικός) προσδιορισμὸς δὲν μπορεῖ νὰ ἐξαντλήσει τὴ γνώση ποὺ μοῦ προσπορίζει ἡ ἀμεσότητα τῆς σχέσης, ἑπομένως καὶ ὁ λογικὸς καθορισμὸς τῆς οὐσίας (ὡς κοινὸς λόγος ὁμοειδῶν ὑποστάσεων) ἔπεται καὶ δὲν προηγεῖται τῆς ἑτερότητας τοῦ κάθε ὑπαρκτοῦ, ὅπως τὴν γνωρίζω στὴν ἄμεση σχέση μαζί του.[Η ΠΟΛΥΦΕΡΝΗ ΣΧΕΣΗ ΙΣΟΤΗΤΟΣ ΣΤΗΝ ΓΝΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΑΘΗΤΕΙΑ. ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΠΑΝΕΥΡΕΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ] Ἔτσι, ἂν εἶναι καὶ ὁ Θεὸς ὑπαρκτός, γνωρίζεται καταρχὴν ὡς ὑπόσταση στὴν ἀμεσότητα τῆς σχέσης, καὶ ὄχι καταρχὴν ὡς οὐσία μέσω τοῦ νοητοῦ καθορισμοῦ της.[ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ;] Καὶ ἐπειδὴ κανένας λόγος δὲν ἐπαρκεῖ γιὰ νὰ ὑποκαταστήσει ἢ νὰ ἐξαντλήσει τὴ γνωστικὴ ἀμεσότητα τῆς σχέσης (καὶ μάλιστα στὴν περίπτωση τῆς ὑπόστασης τοῦ προσώπου, ὅπου ἡ ἑτερότητα δὲν εἶναι ἁπλῶς φαινομενολογική, ἀλλὰ ἐλευθερία αὐτοκαθορισμοῦ τοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως τοῦ ὑποκειμένου), μιλᾶμε γιὰ τὸν ἀποφατικὸ χαρακτήρα κάθε προσδιορισμοῦ ποὺ ἀποδίδεται στὴν προσωπικὴ ἑτερότητα τοῦ Θεοῦ. [ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΗΜΕΝΟΥ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ]
Ἡ σχηματικὴ καὶ ὑπερβολικὰ συνοπτικὴ αὐτὴ διασάφηση20 θὰ βρεῖ κάποια πληρέστερη ἑρμηνεία στὰ ἑπόμενα. Ἐδῶ πρέπει μόνο νὰ τονιστεῖ ὅτι ὁ ἀποφατισμὸς τῆς οὐσίας στη δυτική μεταφυσική παράδοση, μὲ τοὺς ἀρνητικούς προσδιορι σμοὺς τῆς θείας οὐσιαστικῆς ἑτερότητας ἢ μὲ τὶς μυστικιστικὲς ἐκφράσεις οὐσιαστικῆς ἀπροσδιοριστίας τοῦ ἀπρόσωπου ᾿Απολύτου, ὄχι μόνο δὲν ἀνακόπτει τὴν ἐξελικτικὴ ἱστορική φορὰ τοῦ σχετικισμοῦ καὶ ἀγνωστικισμοῦ (ποὺ καταλήγει στὸν ἀθεϊστικὸ μηδενισμό), ἀλλὰ ἐντάσσεται σὲ αὐτὴ τὴ φορὰ ὀργανικά21[Ο ΘΕΟΣ ΕΝΣΑΡΚΩΘΗΚΕ].
(Συνεχίζεται)
Σημειώσεις
19. Βλ. ἐνδεικτικά: THOMAS de AQUINO, Summa theologiae III 1, 3 - I 12, 4 ad 2.2 Sentetiarum magistri... 22. 2. 1C – ALBERTUS MAGNUS, In libros Metaphys. Aristot. IV Ir 2 c 4 – DUNS SCOTUS; Expositio in Metaphys. Aristot. IV s1. c2.
20. Γιὰ μιὰ συστηματικότερη ἀνάλυση τῶν θεμάτων αὐτῶν βλ. τὰ βιβλία μου: Σχεδίασμα Εἰσαγωγῆς στὴ Φιλοσοφία, τεῦχος δεύτερο, καὶ Προτάσεις κριτικῆς ὀντολογίας, ᾿Αθήνα (Έκδ. «Δόμος») 1985.
21. Αὐτὴ ἡ καταρχὴν διαπίστωση δὲν ἐξαιρεῖ τὸ εἶδος ἐκεῖνο τοῦ μυστικισμοῦ ποὺ καλλιεργήθηκε στη Δύση, ὄχι πιὰ σὲ παραλληλία, ἀλλὰ σὲ κάποια έντυπωσιακή ἀπόκλιση ἀπὸ τὴ νοησιαρχία – μὲ χαρακτηριστικοὺς ἐκπροσώπους τὸν Βερνάρδο τοῦ Κλαιρβὼ (Bernard de Clairvaux, †1153), τὸν Γκυγιώμ ντὲ Σαίν-Τιερρύ (Guillaume de Saint-Thierry, †1148), τὴν Τερέζα τῆς ᾿Αβιλα (11582), τὸν Ἰωάννη τοῦ Σταυροῦ (†1591), τὸν Φραγκίσκο τῆς Σάλ (François de Sales, †1622), κ.ά. Ἡ μυστικιστικὴ αὐτὴ τάση τόνισε ἰδιαίτερα τὴν ἄμεση ἀναφορὰ τοῦ ἀνθρώπου στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴ δυνατότητα τῆς «ἐρωτικῆς» ἕνωσης μαζί του. Ὅμως καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ γίνει λόγος γιὰ μιὰ ὁδὸ γνώσεως τοῦ Θεοῦ διαφορετικὴ ἀπὸ τὸν «ἀποφατισμὸ τῆς οὐσίας» τῶν σχολαστικῶν. Γιατί, ναὶ μὲν ἐπιδιώκεται σχέση καὶ μάλιστα ἐρωτικὴ μὲ τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ὅμως πάντοτε μέσα στὰ ἀνυπέρβλητα ὅρια ποὺ θέτει ἡ προτεραιότητα τῆς διαφορᾶς τῶν οὐσιῶν: Κι αὐτὸ σημαίνει, ὅτι ἡ προσωπική σχέση δὲν βιώνεται ὡς ὑπαρκτική δυνατότητα (ὡς τρόπος τῆς ὑπάρξεως) ποὺ προηγείται ἀπὸ κάθε οὐσιαστικὸ καθορισμὸ τῆς ὕπαρξης – δὲν πρόκειται κὰν γιὰ σχέση, ἀλλὰ γιὰ μιὰ μονόπλευρη ψυχολογικὴ ἀναφορὰ τοῦ ὑποκειμένου σὲ ἕνα οὐσιαστικὰ ἀπρόσιτο ἀντικείμενο πόθου, πρόκειται γιὰ ἕναν ἐρωτικὸ αὐτοηδονισμό. Ο «προσωποκεντρικός» μυστικισμὸς τῶν δυτικῶν, ἀκριβῶς ἐπειδὴ προϋποθέτει τὸν καθορισμὸ τῶν δυνατοτήτων τῆς ζωῆς ἀπὸ τὸν λόγο τῆς οὐσίας καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν τρόπο τῆς ὑπάρξεως, βιώνεται ὡς ἔκτακτο κατόρθωμα τοῦ ὑποκειμένου μέσα στὰ στεγανὰ ὅρια τῆς οὐσιαστικῆς ἀπόστασης ἀπὸ τὸν Θεό, ὄχι κατόρθωμα ζωῆς, ἀλλὰ κατόρθωμα τῆς ἀτομικῆς ἱκανότητας τοῦ συναισθήματος – βιώνεται ὡς ἀτομικὴ ἐκστατικὴ κατάσταση συναισθηματικοῦ ἐρωτισμοῦ, ὡς μέγιστο ἀτομικὸ ἐπὶτευγμα ψυχολογικῆς ἀφοσίωσης. Αν ἡ σχολαστική νοησιαρχία ἐπιδιώκει τὴ γνώση τοῦ Θεοῦ δίνοντας προτεραιότητα στη συλλογιστική ἱκανότητα τοῦ ὑποκειμένου, ὁ ἐρωτικὸς μυστικισμὸς τῶν δυτικῶν ἐπιδιώκει τὴν ἴδια αὐτὴ γνώση δίνοντας προτεραιότητα στὴ συναισθηματικὴ ἀτομικὴ ἱκανότητα. Καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις ἀναφερόμαστε σὲ ἕνα ἄγνωστο καὶ ἀπρόσιτο «ἀντικείμενο» τῆς σκέψης ἢ τοῦ συναισθήματος, ποὺ μᾶς προκαλεῖ σὲ ἀτομικὰ κατορθώματα διανοητικών συνθέσεων ἢ μυστικιστικῶν ἐκστάσεων, ἐνῶ οἱ δυνατότητες τῆς πραγματικῆς ζωῆς εἶναι οὐσιαστικὰ προκαθορισμένες καὶ ἀπαγορευτικές μιᾶς πραγματικῆς σχέσης ποὺ θὰ ἐπιτρέψει στὸν ἄνθρωπο νὰ γνωρίσει τὸν Θεὸ ὡς πραγματικὴ ὕπαρξη καὶ προσωπικὴ ἑτερότητα.
Ψυχή Αγέννητος- Άγιος Μάξιμος ο ομολογητής.
“Πεύσεις και αποκρίσεις”, τόμος 14Α, εκδόσεις Μερετάκη, Ερώτησις 104, Απόκρισις:
«Η ψυχή, νους υπάρχουσα κατά την δύναμιν αυτής, έχει ως αγέννητον εαυτήν, εαυτώ γεννώντα γεννητώς, ως είναι τον λόγον τον εν τω νω και εκ του νου γεννώμενον άλλον αυτώ εκείνο τον γεννώντα νουν μετά της κατά την γέννησιν ιδιότητος της μηδαμώς δεχομένης αντιστροφήν.
Διότι άφετον και απλούν κατά την ουσίαν η μόνον το Θείον, τα δε άλλα πάντα, όσα μετά Θεόν και εκ Θεού το είναι έχει, εξ ουσίας και ποιότητος ήτουν δυνάμεως είναι, τουτέστιν εξ ουσίας και συμβεβηκότος.
Αυτός ουν ο λόγος ο ούτω και ων και γεννώμενος, της υπουργού φύσεως την φωνήν λαμβάνων, προφέρεται και γεννά λόγον εν άλλω νοί, διά της του δεχομένου ακοής τω νω παραπεμπόμενος.»
2 σχόλια:
Μπορείτε σας παρακαλώ να μεταφράσετε το "ψυχή αγέννητος" ή που μπορεί κάποιος να βρει περισσότερα για αυτό το θέμα; Γιατί τέτοια πράγματα πλέον δεν διδάσκονται και είναι στα αζήτητα;
Σας ευχαριστώ!!
Νομίζω ότι εννοεί τήν ψυχή ζώσα τήν οποία ενεφύσησε ο Θεός κατά τήν Δημιουργία καί ο πηλός έγινε άνθρωπος μέ τήν δύναμη τής Εύας από τό πλευρό του γιά νά μήν είναι μόνος καί ευάλωτος. Η δύναμις χάθηκε μέ τήν παρακοή καί τόν διάλογο μέ τόν λογισμό αλλά μάς έδωσε μιά νέα διάσταση ώστε νά ελευθερωθούμε από τήν λατρεία τών ειδώλων , τήν δύναμη τής Φύσεως, τήν οποία προσωποποιούσαν οι Βασιλείς, καθότι η Φύση δέν έπεσε αλλά φρέναρε. Ετσι γεννάται πλέον ταυτόχρονα μέ τήν σύλληψή μας αλλά είναι καί αγέννητος σάν θεία πνοή μέ τήν δύναμη τού νού στό κένρο της , τόν Νόμο γραμμένο στήν καρδιά μας ώστε νά μήν επιστρέψουμε στήν υποδουλωση καί νά λειτουργήσει σάν Πρόδρομος τού Κυρίου μας καί τής ελευθερίας μας μέ τήν νίκη Του στήν αμαρτία καί στόν θάνατο.
Δημοσίευση σχολίου