Francis Bacon ή Η επιστήμη στην υπηρεσία της ευδαιμονίας

 Francis Bacon ή

Η επιστήμη στην υπηρεσία της ευδαιμονίας

Του Ernst Peter Fischer (Μαθητής του Max Delbrück. Καθηγητής της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Konstanz.)  από το βιβλίο: Über das Unternehmen Wissenschaft I, εκδόσεις Robugen GMBH

Ο Francis Bacon, έτσι φαίνεται, προκαλεί σύγχυση στις διάνοιες, ενώ αυτές προσπαθούν να ακολουθήσουν τις ιδέες του. Η πρόταση, την οποία όλοι αναφέρουν κάτω από την επίκληση του ονόματος του -«η γνώση είναι δύναμη»- δεν υπάρχει πουθενά στα έργα του. Τα έργα του γράφτηκαν στις αρχές του 17ου αιώνα, και τοποθετούνται έτσι στην περίοδο μεταξύ της Αναγέννησης και της σύγχρονης εποχής. Κανένας δεν ήθελε τόσο άμεσα, όπως ο Bacon, να δει την επιστήμη να μπαίνει στην υπηρεσία της κοινωνικής προόδου. Για τον λόγο αυτό τον ονόμασαν «φιλόσοφο της εκβιομηχάνισης». Και κανένας δεν είχε πει πιο ξεκάθαρα από αυτόν, πως πρέπει να γίνει. Αν και με την μοντέρνα οργάνωση της έρευνας δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να εφαρμόζουμε το πρόγραμμα του Bacon, -είτε το λαμβάνουμε συνειδητά υπόψιν, είτε όχι- η επιστήμη δε θέλει να εκφράσει πως αποδέχεται τον Bacon[1]. Το αντίθετο! Το αποστρέφεται όπως ο διάβολος τον Αγιασμό. Τον 19ο αιώνα μάλιστα υποστήριζαν πως δεν ήταν καν επιστήμονας. Αυτός, ο Άγγλος ευγενής, δεν είχε ανακαλύψει κανένα νόμο. Είχε ασχοληθεί «μόνο» με την φιλοσοφία, και στην καλύτερη περίπτωση με ερωτήματα περί μεθόδου. Και κατά τον 20ο αιώνα προσπάθησαν να του επιρρίψουν ανεπάρκεια ακόμα και σ’ αυτόν τον τομέα. Σε κάποια στιγμή μάλιστα προσπάθησαν να διαφύγουν με την απελπισμένη υπόδειξη, πως ο Bacon ήταν λάθος οδοδείκτης για την επιστήμη.

Ας δούμε όμως την κατάσταση την εποχή εκείνη: μερικοί διάσημοι κύριοι θεώρησαν πως ήταν πια καιρός, να υπερβούν, και μάλιστα να γελοιοποιήσουν, μια από τις μεθόδους που εισηγήθηκε ο Bacon. Εννοούμε την επαγωγική λογική. Αυτή εξετάζει βασικά, πως και πότε είναι δυνατόν να βγάλουμε ένα γενικό συμπέρασμα (όλα τα κοράκια είναι μαύρα) από μεμονωμένες παρατηρήσεις (βλέπω μαύρα κοράκια). Ο Bacon είχε από νωρίς καταλάβει ότι το πείραμα είναι ουσιαστικό μέρος της επιστήμης, αλλά και πως με την εφαρμογή του μπορούν να γίνουν μόνο μεμονωμένες και απομονωμένες μετρήσεις. Πως προκύπτει από τις μετρήσεις αυτές η γνώση, η οποία εκτείνεται πέρα από αυτές και γίνεται νόμος; Πως λειτουργεί η (επαγωγική) λογική της έρευνας, η οποία πρέπει να προηγείται κάθε αναγωγής που κάνουμε από την γνώση που κατέχουμε;

Αυτά ήταν τα ερωτήματα του Bacon, με τα οποία καταπιάστηκαν πολλοί μετά από αυτόν, μεταξύ των οποίων και ο φιλόσοφος Karl Popper, ο οποίος παρουσίασε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα -κάπου 300 χρόνια μετά τον Bacon- μια υποτιθέμενη νέα «Λογική της επιστημονικής έρευνας», όπου νόμισε ότι μπορεί να σβήσει από τον χάρτη την επαγωγική μέθοδο. Αυτό που δεν είχε παρατηρήσει, είναι ότι δεν έγραψε τίποτα διαφορετικό από αυτά που έγραψε «ο μεγάλος Bacon». Με αυτές τις τρεις ειρωνικά γραμμένες λέξεις ξεκινά το ποίημα του Bertolt Brecht «Über induktive Liebe»(Περί επαγωγικού έρωτα), «στον F. Bacon αφιερωμένο». Ο ποιητής ξαφνιάζει τον αναγνώστη με την εισήγηση, να γίνονται και στον έρωτα επιστημονικά πειράματα. Ίσως, διερωτάται ο Brecht, το ζευγάρι ανακαλύψει ότι «ευχαρίστως ξαπλώνει κάτω από ένα σεντόνι», και τελειώνει με την διάσημη άλογη ακροβασία των λέξεων:

«Αν του επέτρεψε να την γαμήσει
Του επιτρέπεται επίσης να μην γαμηθεί»

Ενώ ο ποιητής του επιρρίπτει μια σχετικά αθώα κατηγορία, πως η αυστηρότητα της μεθόδου εμποδίζει την ευχαρίστηση που προσφέρει το πράγμα, οι ερμηνευτές και οι κριτικοί της επιστήμης σήμερα πάνε ένα βήμα πιο πέρα, και κατηγορούν τον Bacon ότι έδιωξε κάθε νόημα από την έρευνα. Και αναφέρονται στην πρόταση του από το 1623:

«Η παρατήρηση των φυσικών διαδικασιών από την άποψη του σκοπού των, είναι στείρα, και όπως μια παρθένα αφιερωμένη στον Θεό, δεν γεννάει τίποτα».

Κάνοντας τον συντάκτη της υπεύθυνο για την μιζέρια της σύγχρονης επιστήμης, η οποία ασχολείται μόνο με την δύναμη, και αφήνει άλλα θέματα, όπως η ηθική και η αισθητική, απ’ έξω.

Μια κοινωνία η οποία βλέπει τον Bacon με αυτόν τον τρόπο, λέει περισσότερα για τον εαυτό της παρά για τον Bacon. Είναι καιρός να σώσουμε την τιμή του Bacon, και το ωραίο είναι, ότι αυτό μπορεί να το κάνει όποιος διάβασε τι πραγματικά είχε γράψει. Και από την ανάγνωση θα γίνει ξεκάθαρο, ότι τις περισσότερες φορές πράττουμε ορθά, όταν κάνουμε ακριβώς αυτά που είχε πει. Και πάνω απ’ όλα, αποτυγχάνουμε όταν παραβλέπουμε τις εισηγήσεις του. Ο Bacon μας είχε καταλάβει, και ίσως γι’ αυτό να συγχύζει τα πνεύματα που αναφέρονται σ’ αυτόν.

Το ιστορικό πλαίσιο

Όταν ο Francis Bacon γεννιέται το 1561, ξεκινά το εμπόριο σκλάβων στον κόσμο αυτόν, και ξεκινούν οι θρησκευτικοί πόλεμοι, το λυπηρό αποκορύφωμα των οποίων ήταν ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648). Ενώ ο Bacon μεγαλώνει, ανοίγει στην Αγγλία το πρώτο χρηματιστήριο, και το βασίλειο είναι σχεδόν υπερδύναμη. Ιδρύεται η πρώτη αποικία (Virginia) στην Αμερική, ηττάται η ισπανική αρμάδα (1588), και το 1600 ιδρύεται η διαβόητη East-Indian Company. Ο Francis Drake ξεκινά με ιστιοφόρο τον γύρο του κόσμου, ο Mercator έχει σχεδιάσει πάνω από 100 χάρτες για την ναυσιπλοΐα, ο Gilbert έχει διαπιστώσει ότι η γη είναι ένας μεγάλος μαγνήτης. Ο Shakespeare τελειώνει τα Σονέτα του και ξεκινά να γράφει τον Hamlet (1603). Η Ιαπωνία απομονώνεται μέχρι το 1868, και μεταφέρει την πρωτεύουσα από το Κιότο στο Τόκιο. Το 1609 εκδίδονται στην Ευρώπη τα πρώτα περιοδικά, και ένα χρόνο νωρίτερα εκδίδεται ένα διδακτικό βιβλίο με τον τίτλο Tyrocinium chymicum, το οποίο δεν ασχολείται πια με την αλχημεία, αλλά με την χημεία. Ο Johannes Kepler έχει μετατρέψει τους ουράνιους κύκλους σε ελλείψεις, και ο Galileo Galilei έχει ανακαλύψει τις ηλιακές κηλίδες. Στην πόλη Tübingen ο Schickard κατασκευάζει την πρώτη υπολογιστική μηχανή η οποία λειτουργεί με ράβδους. Όταν το 1626 ο Bacon πεθαίνει στο Highgate κοντά στο Λονδίνο, στην Αγγλία υπάρχουν οι πρώτοι νόμοι περί ευρεσιτεχνίας, και απαγορεύεται η μονομαχία.

Το πορτραίτο

O Francis Bacon γεννήθηκε σε μια οικογένεια που ανήκε στο ανώτερο στρώμα ευγενών. Ήρθε στον κόσμο ως γιος του «Lord Keeper of the Seal» Sir Nicholas Bacon[2] και της γυναίκας του Lady Ann. Σπούδασε στο Trinity College, και αλλού, νομικά. Όλα δείχνουν ότι θα ακολουθήσει πολιτική καριέρα, αφού το 1582 γίνεται δικηγόρος (barrister), και ήδη έχει μια έδρα στην βουλή. Αλλάζει την γνώμη του με μεγάλη μαεστρία, και συνήθως βρίσκεται στην σωστή πλευρά, έτσι ώστε η πρόοδος του να είναι εγγυημένη. Το 1603 προχειρίζεται σε ιππότη, το 1613 σε πρώτο νομικό του στέμματος και τρία χρόνια αργότερα σε «Lord Keeper of the Seal», όπως ο πατέρας του. Το 1618 γίνεται μάλιστα Lord High Chancellor, και ακολουθεί η αναβάθμιση του σε Baron Verulam.

Στο μεταξύ δεν έχει μόνο συγγράψει πολλά έργα -το κύριο έργο του, το οποίο θα παρουσιάσουμε, Novum Organum[3], εκδίδεται το 1620- έχει βρει και χρόνο να συνάψει ένα γάμο. Εδώ όμως πρόκειται μάλλον για μια άνοστη υπόθεση. Το 1607 (στα 46 του) παντρεύτηκε ένα 14χρονο κορίτσι, όπως φαίνεται για την προίκα της. Το μόνο που ξέρουμε για τον γάμο αυτόν, είναι η περιγραφή του γαμήλιου γεύματος. Ένας αυτόπτης μάρτυρας περιέγραψε ως εξής τον Bacon: «ήταν από το κεφάλι μέχρι τα πόδια ντυμένος με πορφύρα, και στόλισε τον εαυτό του και την γυναίκα του με τόσο χρυσό και ασήμι, πράγμα που στοίχισε μεγάλο μέρος της προίκας της.»

Την υποψία ότι ο Bacon έχει μεγάλα οικονομικά προβλήματα και πως για τον λόγο αυτόν ίσως δωροδοκείται, την είχαν και οι σύγχρονοι του, οι οποίοι το 1621 τον μηνύουν. Ο Bacon μπλέκεται στα γρανάζια της διαμάχης μεταξύ στέμματος και βουλής, και πέφτει πολύ χαμηλά. Τον βρίσκουν ένοχο και τον διακηρύσσουν «για πάντα ανίκανο να καταλάβει οποιαδήποτε υπηρεσία του κράτους ή του Commonwealth», και «τον κλείνουν στον πύργο για όσο αρέσει στον βασιλιά». Για καλή του τύχη, ο βασιλιάς τον κατανοεί. Μετά από λίγες μέρες τον ελευθερώνει από την φυλακή. Ο Bacon είναι πάλι ελεύθερος, αλλά τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του θα τα περάσει σαν μοναχικός ιδιώτης, κάτω από συνεχή οικονομική πίεση. Το παράξενο είναι ότι ταυτόχρονα γίνεται όλο και πιο παραγωγικός στο συγγραφικό του έργο. Μεταξύ άλλων γράφει την ουτοπία New Atlantis, όπου επικεντρώνεται σε ένα θέμα, την σημασία του οποίου μόλις αρχίσαμε να κατανοούμε, δηλαδή πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί επιστημονική-τεχνολογική πρόοδος, για την επίτευξη πολιτικής δικαιοσύνης και κοινωνικής ευδαιμονίας.

Όταν ο Bacon πέθανε το 1626, το έργο του New Atlantis ήταν δυστυχώς αποσπασματικό. Ο θάνατος του επήλθε ως περίεργη συνέπεια της ασταμάτητης επιστημονικής του περιέργειας. Όταν στις αρχές του 1626 είχε επιστρέψει από το Λονδίνο στο Highgate, είχε πέσει χιόνι. Ο Bacon λοιπόν είχε σκεφτεί να «κάνει ένα μικρό πείραμα περί συντήρησης νεκρών σωμάτων». Είχε την υποψία (ορθώς) ότι το κρέας διατηρείται για περισσότερο χρόνο εάν τοποθετηθεί μέσα στο χιόνι. Για να εξετάσει την υπόθεση του πήρε σφαγμένα κοτόπουλα και τα γέμισε με χιόνι. Κατόπιν παρακολούθησε το σάπισμα (και την καθυστέρηση του λόγω χιονιού). Καθώς μάζευε τα πειραματόζωα του άρπαξε ένα κρυολόγημα, που στο τέλος τον σκότωσε. Είναι μια ιδιαίτερη ειρωνεία της μοίρας του Bacon, η μεγάλη επιθυμία του οποίου ήταν να μην είναι πια παραδομένος στην φύση. Πέθανε ακριβώς στην προσπάθεια να βρει μια δυνατότητα, που θα επέτρεπε την εξερεύνηση της πορείας προς τον σκοπό αυτό, της απελευθέρωσης από την φύση.

Τα δυο έργα του Bacon με τα οποία θα ασχοληθούμε στις επόμενες γραμμές, φέρουν και τα δυο την λέξη «νέο» στον τίτλο - Novum Organum και New Atlantis. Η Νέα Ατλαντίδα ήταν εναντίον της παλιάς Ατλαντίδας του Πλάτωνα. Ενώ ο Έλληνας φιλόσοφος κατήγγειλε την απώλεια ενός περασμένου ιδανικού, το οποίο βυθίστηκε πριν χιλιάδες χρόνια μαζί με το μυθικό νησί, ο Bacon έλπιζε να βρει στην νέα Ατλαντίδα ένα καλύτερο και πιο αξιόλογο μέλλον (όπως θα δούμε). Και το Novum Organum στρεφόταν εναντίον του παλιού «Organum» του Αριστοτέλη, και ιδιαίτερα εναντίον της αναγωγικής του μεθόδου. Όπως ήδη είπαμε, ο Bacon προσπαθούσε να θεμελιώσει την επαγωγική λογική, δηλαδή να κατανοήσει το εξής πρόβλημα: πως μπορεί κανείς να βγάλει γενικά συμπεράσματα και νόμους, ξεκινώντας από τις πολλές μεμονωμένες παρατηρήσεις, τις οποίες κάνει στο πείραμα ή στην καθημερινότητα (στην φύση); Εδώ και καιρό παραδεχόμαστε ότι δεν υπάρχει κάποια συστηματική, μεθοδική πορεία από ένα συμβάν που αντιλαμβανόμαστε προς μια υπόθεση ή παραδοχή, και επίσης παραδεχόμαστε πως όλοι οι νόμοι είναι κατά το μάλλον ή ήττον επινοήσεις της φαντασίας. Αλλά ο Bacon είχε άλλες ελπίδες, και έψαχνε την βασιλική οδό ή τουλάχιστον μια ασφαλή μέθοδο που οδηγεί στην γνώση (και συνεπώς στην πρόοδο).

Ο Bacon επιτυγχάνει με την μέθοδο της επαγωγικής λογικής να δείξει την θεμελιώδη και σήμερα διαδεδομένη αντίληψη, πως η θερμότητα μπορεί να κατανοηθεί ως κίνηση. Για να φτάσει στο αποτέλεσμα αυτό αρχίζει να μαζεύει δεδομένα. Τα δεδομένα του τα καταγράφει σε πίνακες, όπου σημειώνει θετικά, αρνητικά και τα μεταξύ τους όμοια δεδομένα. Με άλλα λόγια, ο Bacon οργανώνει και παρατηρεί το υλικό το οποίο πρόκειται να εξηγήσει. Στο παράδειγμα με την θερμότητα, είχε σημειώσει στον πίνακα πάνω από 20 περιπτώσεις, όπου εμφανίζεται η θερμότητα. Τα παραδείγματα ξεκινούν από τις ακτίνες του ήλιου και φτάνουν μέχρι τα μπαχαρικά που καίνε στο στόμα[4]. Σε ένα δεύτερο πίνακα έχει σημειώσει παραδείγματα που απλά φαινομενικά έχουν σχέση με την θερμότητα. Εδώ αναφέρονται οι ακτίνες του φεγγαριού και η ανικανότητα των να παραμείνουν ζεστά για πολύ ώρα. Σε ένα τρίτο πίνακα έχει συγκρίνει διάφορα πράγματα, που έχουν κάποια σχέση με το θέμα θερμότητα, όπως τα ψάρια που είναι κρύα, με τα πουλιά που είναι ζεστά, ή, μουχλιασμένα πράγματα με την αλογίσια κοπριά.

Σήμερα μας φαίνεται αυτή η απαρίθμηση και διάρθρωση μάλλον συγκεχυμένη και μη συστηματική, αλλά το πραγματικά διδακτικό έρχεται τώρα. Γιατί τώρα -έχοντας τους πίνακες- αρχίζει η πραγματική εργασία του ερευνητή, δηλαδή η επαγωγή. Δηλαδή η αναζήτηση μιας ποιότητας, «η οποία με μια δεδομένη φύση, είναι πάντα παρούσα ή απούσα, αυξάνεται η μειώνεται». Η σημαντικότερη συμβολή του Bacon είναι η ιδέα του, να επικεντρώσει την προσοχή του στα αρνητικά, και όχι στα θετικά παραδείγματα. Ο Bacon εκφράζει πολύ πριν τον Popper[5] την απαίτηση, «να κινείται ο ερευνητής βάσει των αρνητικών δεδομένων, και μόνο στην τελευταία θέση, μετά τον αποκλεισμό όλων των πιθανοτήτων να πάει στο καταφατικό δεδομένο». Ένα μόνο αντίθετο παράδειγμα φτάνει για να καταρρίψει μια υπόθεση (για να την αναδείξει ως εσφαλμένη), ακόμα και αν είχε επιβεβαιωθεί χίλιες φορές. Ένας μαύρος κύκνος καταρρίπτει την υπόθεση ότι οι κύκνοι είναι άσπροι.

Όσο για την θερμότητα, ο Bacon σχεδιάζει ένα τέταρτο πίνακα ως προετοιμασία για την επαγωγή, όπου σημειώνει περιπτώσεις και αντίθετες περιπτώσεις, «που απωθούνται από την μορφή της θερμότητας». Παρατηρεί για παράδειγμα, πως όλα τα υλικά μπορούν να θερμανθούν, και για τον λόγο αυτόν δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο υλικό υπεύθυνο για την θερμότητα. Ταυτόχρονα επιμένει ότι στην φύση δεν υπάρχει η θερμότητα από μόνη της, για τον εαυτό της, γιατί προκύπτει από την τριβή μεταξύ των σωμάτων. Και αφού έχει τελειώσει αυτή την εργασία, έρχεται το σημαντικό επιστημονικό βήμα, το οποίο απαιτεί τόλμη, δηλαδή η έκφραση της υπόθεσης. Ο Bacon απολογείται γι’ αυτό, -«αυτό το είδος πειράματος το ονομάζω άδεια για την διανόηση, ή αρχόμενη ερμηνεία ή πρώτη συγκομιδή»- αλλά η ιδέα του χρειάζεται μια τέτοια μετριοπάθεια, και είναι μέχρι σήμερα αξιόλογη. Θεωρεί ότι η θερμότητα είναι ένα είδος κίνησης, αλλά του είναι ταυτόχρονα ξεκάθαρο: «δεν είναι κάθε κίνηση θερμότητα, αλλά κάθε θερμότητα είναι κίνηση»/

Κατά την πρώτη αυτή συγκομιδή, είναι φυσικά δυνατόν να γίνουν λανθασμένες υποθέσεις, αλλά αυτές αποκαλύπτονται όταν ο ερευνητής επιστρέφει στις παρατηρήσεις και προσανατολίζεται στο πείραμα, πράγμα που ο Bacon συνιστά ένθερμα. Βλέπει επίσης ότι μπορεί να κάνει κανείς ταυτόχρονα διάφορες υποθέσεις, και μετά να αποφανθεί γι’ αυτές. Για να γίνει αυτό, ο ερευνητής πρέπει να βρει το αποφασιστικό παράδειγμα, που ο Bacon ονομάζει «instantia crucis» (κρίσιμη στιγμή). Από αυτή την ιδέα προκύπτει μια μοντέρνα έννοια, το «experimentum crucis»[6], πράγμα που ευελπιστούμε ότι διδάσκεται ακόμα στα μαθήματα των φυσικών επιστημών. Ένα διάσημο και τιμημένο με Nobel πείραμα τέτοιου είδους το έκαναν οι Max Delbrück και Salvador Luria, κατά την διάρκεια του β’ΠΠ. Με το πείραμα αυτό, οι ερευνητές αποφάνθηκαν εάν οι γενετικές μεταλλάξεις στα βακτήρια είναι τυχαίες ή εάν υποκινούνται και επηρεάζονται από εξωτερικούς παράγοντες.

Αφού παρουσιάσαμε τις δραστηριότητες του Baron Verulam και τις πολιτικές του πεποιθήσεις, μπορούμε να δείξουμε γιατί είναι τόση δύσκολη η αξιολόγηση του και γιατί συγχύζει τόσο εμάς τους σημερινούς. Δεν βρίσκουμε έτσι απλά ένα συρτάρι για να τον χαρακτηρίσουμε. Πολλές φορές είναι μόνος, μεταξύ εποχών - Αναγέννηση και μοντέρνα εποχή, αλλά όχι μόνο. Αλλά και μεταξύ πεδίων γνώσης - είναι ταυτόχρονα φιλόσοφος και ερευνητής. Και επιπλέον, ως πολιτικός βρίσκεται μεταξύ του ενδιαφέροντος για την έρευνα και του δημοσίου συμφέροντος, όπως θα λέγαμε σήμερα. Και είναι αυτή του η ιδιότητα ως γέφυρα που τον έφερε στα συμπεράσματα που έχουν γίνει σημαντικά για μας. (Και είναι σημαντικός σήμερα, αν και στην ιδιωτική του ζωή δεχόταν δωροδοκίες, οι οποίες σίγουρα δεν ξεπερνούσαν τα όρια που για την εποχή του ήταν συνηθισμένα). Πρόκειται για την ιδέα μιας επιστήμης, η οποία θα πρέπει να φροντίζει για την πρόοδο, και να βρίσκεται στην υπηρεσία της υλικής ευδαιμονίας του ανθρώπου.

Η ιδέα της προόδου έχει την αρχή της στην φιλοσοφία του, όπου ο Bacon δεν ασχολείται με το ερώτημα: «Τι είναι γνώση;» Το θέμα του είναι μάλλον το εξής: «Πως μπορεί να βελτιωθεί και να πολλαπλασιαστεί η γνώση;» Και πως μπορεί να γίνει αυτό με τρόπο συστηματικό, και μάλιστα έτσι ώστε να ωφεληθεί η κοινωνία (η ανθρωπότητα);

Ο Bacon είναι ο πρώτος φιλόσοφος ο οποίος βλέπει ξεκάθαρα, πως τόσο η καθημερινότητα, όσο και η ιστορία θα διαποτιστούν από την επιστήμη. Αυτό είναι ένα δεδομένο το οποίο δεν έχει διαδοθεί μεταξύ ιστορικών και φιλοσόφων των ημερών μας. Το βλέπει αυτό στα εξής: τυπογραφία, πυξίδα, πυροβολικό, και θαυμάζει, «τι μεταβολή επέφεραν αυτά τα τρία στον κόσμο μας». Ο Bacon βλέπει κατ' αρχάς μόνο τα θετικά της προόδου, και παρατηρεί με λύπη του, ότι απλά «σκοντάψαμε» πάνω στις τρεις αυτές εφευρέσεις, «και έτσι ήρθαν στο φως». Θέλει να φέρει στο φως και άλλες τέτοιες εφευρέσεις, και το όνειρο του είναι γίνει διευθυντής ενός μεγάλου οίκου της επιστήμης[7]. Ο πυρήνας της ιδέας του είναι η εγκαθίδρυση οργανωμένης, δημόσιας έρευνας, η οποία θα εγγυάται την ευδαιμονία των ανθρώπων. Η ελπίδα του είναι, πως η επιστήμη θα είναι χρήσιμη σε όλους χωρίς να ζημιώνει κανένα. Αυτή είναι φυσικά η βάση της «αισιοδοξίας για την πρόοδο», και η οποία στηρίζεται στην πεποίθηση ότι οι τεχνολογικές δυνατότητες μπορούν να βελτιώνονται διαρκώς. Αυτή η πεποίθηση είχε καθορίσει απολύτως την σκέψη της μοντέρνας εποχής, και διήρκεσε μέχρι την δεκαετία του ’60[8].

Ως πρόοδο μπορούμε να ονομάσουμε την αύξηση της εξουσίας μας επί του κόσμου, που εκδηλώνεται ως επέκταση της κυριαρχίας επί της φύσης. Η σκέψη αυτή ανήκει στον Bacon, ο οποίος στο έργο του Novum Organum, έγραψε τι ακριβώς πρέπει να προσέξουμε, αν θέλουμε η πρόοδος  αυτή να είναι «για το καλό και την ωφέλεια της ζωής». Τίθενται όρια στην δύναμη, γιατί «την φύση μπορεί να την εξουσιάσει εκείνος, ο οποίος την υπακούει». Μόνο όταν καθοδηγούμαστε από την φύση (και τους νόμους της) μπορούμε να την έχουμε.

Η τελευταία πρόταση του αναφέραμε, ανήκει στους εισαγωγικούς αφορισμούς του Novum Organum. Αξίζει να τους αναφέρουμε εκτενώς:

1. «Ο άνθρωπος ως υπηρέτης και ερμηνευτής της φύσης, μπορεί και καταλαβαίνει τόσα, όσα παρατήρησε από την τάξη της φύσης, με την πράξη ή με το πνεύμα. Πέρα από αυτά δεν ξέρει και δεν μπορεί τίποτα.»

2. «Ούτε το χέρι από μόνο του, ούτε η διάνοια, μπορούν να καταφέρουν πολλά. Τα όργανα και τα βοηθητικά εργαλεία είναι τα μέσα με τα οποία μπορούμε να καταφέρουμε κάτι. Η διάνοια τα χρειάζεται αυτά, στο βαθμό που χρειάζεται και το χέρι. Και όπως τα όργανα του χεριού κατευθύνουν την κίνηση, έτσι τα όργανα του πνεύματος στηρίζουν ή προστατεύουν την διάνοια.»

3. «Η ανθρώπινη γνώση και δύναμη συναντιούνται σε ένα σημείο. Γιατί λόγω άγνοιας της αιτίας αποτυγχάνει το αποτέλεσμα. Την φύση μπορεί να την κυριεύσει μόνο όποιος την υπακούει. Και αυτό που στην σκέψη εμφανίζεται ως αιτία, είναι στην πράξη ο κανόνας.»

4. «Ο άνθρωπος, κατασκευάζοντας τα έργα του, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να ενώσει ή να χωρίσει τα φυσικά σώματα-τα υπόλοιπα τα κάνει η φύση.»

Αν στα κείμενα του Bacon υπάρχει ένα σημείο, από το οποίο πηγάζει η περίφημη φράση «η γνώση είναι δύναμη», που επί λέξη δεν συναντάται πουθενά, τότε αυτό το σημείο πρέπει να είναι ο τρίτος αφορισμός. Βλέπουμε βέβαια ότι ο Bacon εκφράζεται πολύ προσεκτικά, και μιλά απλά για μια συνάντηση. Φυσικά, αυτός που γνώρισε και κατάλαβε κάτι από την φύση, μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτή την γνώση, ώστε να πράξει με επιτυχία-μπορεί πχ να παράξει ενέργεια ή να πάει στο φεγγάρι. Είναι επίσης σαφές, ότι τα εγχειρήματα μας έχουν το μεγαλύτερο αποτέλεσμα, όταν η αντίστοιχη γνώση, είναι «κατά το δυνατόν αληθινότερη», όπως την ονομάζει ο Bacon σε άλλα σημεία. Η πρωταρχική έγνοια του Bacon δεν είναι μια εξασκημένη ικανότητα με την μεγαλύτερη δυνατή λεία. Αυτό που ενδιαφέρει τον Bacon είναι το ακόμα άγνωστο, «η άγνοια της αιτίας», η οποία αποκαλύπτει την αδυναμία μας.

Αυτό που αναζητά ο Bacon είναι νέα όργανα έρευνας -η επαγωγική λογική πχ- ώστε να αντλήσουμε περισσότερα από την γνώση. Σήμερα το ονομάζουμε «διαθεσιμότητα». Και ο Bacon θέλει να δει να διατίθεται αυτή η γνώση (που οδηγεί στην, που επιτρέπει την κυριαρχία) για την ευδαιμονία, αν και φυσικά δεν γνωρίζει πως θα γίνει αυτό. Ο Bacon είναι αισιόδοξος όσον αφορά την χρήση της επιστήμης. Το όνειρο όμως των διαφωτιστών, το οποίο ονειρεύτηκαν το αργότερο από την εποχή της γαλλικής επανάστασης, βάσει του οποίου, η ζωή μόνο καλύτερη μπορεί να γίνει εάν υπόκειται σε λογική οργάνωση, το ονειρεύτηκαν οι συνεχιστές του Bacon μόνοι τους. Και είναι ανεπίτρεπτο να επιβαρύνουμε την ιδέα του Bacon με την ευθύνη των πολλών αποτυχιών(καταστροφή του περιβάλλοντος, ασθένειες που προκαλεί ο πολιτισμός), που φανερώνουν την δεύτερη(και χειρότερη) αδυναμία. Το ότι ένα πείραμα είναι άσκηση εξουσίας στην υπηρεσία της γνώσης, δεν το είπε ο Bacon πριν εκατοντάδες χρόνια, αλλά ο Carl Friedrich von Weizsäcker τον 20ο αιώνα. Και αυτοί που τον άκουγαν κουνούσαν με επιδοκιμασία το κεφάλι τους, γιατί πολύ ήθελαν όλη εκείνη την εξουσία, που φαινόταν πως τους την δίνει η επιστήμη.

Μετά τον θάνατο του Bacon διαδόθηκε η αντίληψη, ότι η επιστήμη μόνο καλύτερη μπορεί να γίνει, και ότι η επιστήμη μόνο καλύτερα μπορεί να κάνει τα πράγματα. Ο ίδιος ήταν πιο μετριοπαθής, και αυτό που προσπάθησε να κάνει είναι να υπενθυμίσει στους σύγχρονους τους ότι δεν πρέπει να μαγευτούν από τον θαυμασμό για την αρχαιότητα, γιατί αυτό θα τους εμποδίσει να προόδευσουν στα πράγματα που τα χρειάζονται οι άνθρωποι. Ο Bacon όμως είχε πάντα την επιφύλαξη ότι η γνώση του σήμερα μπορεί να είναι η πλάνη αύριο. Εδώ στηρίζεται το πρόγραμμα του, και δεν περιορίζεται στις θετικές επιστήμες. Στον αφορισμό 127, στο Novum Organum, λέει ξεκάθαρα, ότι ζητείται από την λογική, την ηθική και την πολιτική να οργανωθούν εκ νέου, και να δουλέψουν για τον μεγάλο σκοπό-την ευδαιμονία του ανθρώπου.

Το θέμα «επιστήμη και δύναμη» εμφανίζεται εκ νέου σε ένα κεντρικό σημείο του ουτοπιστικού αποσπάσματος που έχει τον τίτλο «Νέα Ατλαντίδα». Η Νέα Ατλαντίδα είναι ένα νησί όπου καταλήγουν οι ναυτικοί, κατά τύχη, αν και ξεκίνησαν το ταξίδι τους με νέα εργαλεία (Novum Organum). Ο Bacon βάζει τους σωσμένους ναυτικούς να γνωρίζουν μια νέα κοινωνία, η οποία ζει πάνω στο νησί και αποτελεί το κράτος του νησιού. Ένα ανεξάρτητο ίδρυμα που δρα εκεί ονομάζεται Οίκος του Σολομώντος[9]. Αυτός ο Οίκος διαθέτει πάνω από 20 ερευνητικά εργαστήρια, στα οποία συγκαταλέγεται και ένα μεγάλων διαστάσεων εργαστήριο, υπεύθυνο για την έρευνα του καιρού και της τεχνητής βροχής(κατά τον 17ο αιώνα!). Υπάρχουν επίσης εργαστήρια όπου γίνονται έρευνες πάνω σε μικρά ζώα, με κύριο σκοπό την εξειδικευμένη παραγωγή ωφέλιμων ζώων(μεταξοσκώληκας και μέλισσα, πχ), αλλά και εργαστήρια όπου κατασκευάζονται ρομπότ και άλλα αυτόματα. Υπάρχει επίσης ένα περίεργο εργαστήριο, το εργαστήριο της απάτης, που σκοπό έχει να αποκαλύψει τις απάτες των επιστημόνων, που με διάφορα κόλπα παρουσιάζονται ως θαυματουργοί γιατροί, με σκοπό να πλησιάσουν τους άρχοντες ή να εξαπατήσουν τον λαό.

Η εργασία στον Οίκο του Σολομώντος είναι καλά οργανωμένη. Ο Bacon κάνει την διάκριση μεταξύ θεωρητικών και πειραματικών επιστημονικών εργασιών, πράγμα που εκδηλώθηκε ουσιαστικά για πρώτη φορά στην εποχή μας. Το πρόβλημα γνώση και δύναμη εμφανίζεται στα πλαίσια του διαμοιρασμού των εργασιών, πράγμα που μας απασχολεί μέχρι σήμερα. Ο Bacon βάζει ένα αντιπρόσωπο του Οίκου του Σολομώντος να πει τα εξής:

«Συζητούμε για το ποιες ανακαλύψεις και ποια πειράματα πρέπει να δημοσιευθούν και ποια όχι: και όλοι μας ορκιζόμαστε να κρατήσουμε τα μυστικά, για να κρατήσουμε κρυφό, αυτό που θεωρούμε ότι πρέπει να κρατηθεί κρυφό, αν και μερικά τα φανερώνουμε στο κράτος και μερικά όχι.»

Το θέμα στο οποίο αναφέρεται λέγεται υπευθυνότητα των επιστημόνων για τις συνέπειες της δουλειάς τους. Ο Bacon βλέπει πιο πρόβλημα θα συναντήσει η έρευνα, η οποία δεν θέλει(και δεν πρέπει) να ελέγχεται από το κράτος, η οποία όμως δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς κάποιο δημόσιο έλεγχο. Πως μπορεί η επιστήμη να συσχετίζεται με την κοινωνία, αλλά να διατηρεί ταυτόχρονα την ελευθερία της;

Μια από τις ιδέες του Bacon, που εκθέτει στην «Νέα Ατλαντίδα», είναι η απόδοση τιμής στους επιστήμονες και εφευρέτες (ο Bacon αναφέρεται δυστυχώς μόνο σε άνδρες). Για τον σκοπό αυτό έχουν στο νησί αίθουσες με τα πορτραίτα των επιστημόνων. Αυτό εξυπηρετεί δυο σκοπούς. Από την μια να δώσει στους επιστήμονες την ώθηση να αποκτήσουν φήμη. (Οι σημερινοί ερευνητές και ερευνήτριες δεν έχουν μια τέτοια δυνατότητα. Οι ηθοποιοί και οι ποδοσφαιριστές θεωρούνται ανώτεροι από τους επιστήμονες). Από την άλλη, πρέπει να δοθεί στον λαό η ευκαιρία να εμπιστευθεί τους πρωταγωνιστές της έρευνας. Η ουτοπία του Bacon βλέπει τους επιστήμονες σε μια αβίαστη και αυτονόητη συνύπαρξη με την δημοσιότητα. Οι ερευνητές επιδεικνύουν τις νέες ανακαλύψεις και εφευρέσεις, και τις επεξηγούν. Ταυτόχρονα είναι διαθέσιμοι να προσφέρουν υπηρεσίες. Δεν προβλέπουν μόνο κακοκαιρίες καταιγίδες και σεισμούς, αλλά προειδοποιούν για ασθένειες, λοιμούς και λιμοκτονίες.

Η ουτοπία σταματά στο σημείο της επίσκεψης του Οίκου Σολομώντος. Οι ναυτικοί φεύγουν έχοντας την άδεια, «να δημοσιεύσουν για το καλό των άλλων εθνών» όλα όσα έμαθαν στο νησί. Η ιδέα του Bacon δεν περιέχει τάσεις εξισωτικής αδιαφορίας ή δουλοπρέπειας, γιατί αντλεί από μια πηγή παραγωγική. Αυτή η πηγή είναι η πρόοδος, την οποία καθιστούν δυνατή η επιστήμη και η τεχνολογία. Και οι δυο προσφέρουν άνετη και ασφαλή ζωή, χωρίς να μεταβάλλουν τους ανθρώπους. Τί άλλο θα ήταν καλύτερο για μας; Ο Bacon μας έδειξε με ποιο τρόπο μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτό που θέλουμε. Μήπως γι’ αυτό μας προκάλεσε σύγχυση;

Σημειώσεις

[1] Μια υπόδειξη: ο Francis Bacon δεν έχει καμία σχέση με τον μοναχό Roger Bacon (1220-1292). Ο δεύτερος ήταν αλχημιστής, πολυτάλαντος και σημαντικός στην εποχή του. Πίστευε πως η γη ήταν στρογγυλή, και ως εκ τούτου έψαχνε τεχνολογικές μεθόδους για την πραγματοποίηση του γύρου του κόσμου-200 χρόνια πριν τον Κολόμβο.
[2] «Lord Keeper of the Seal» είναι το ανώτερο αξίωμα που μπορούσε να καταλάβει κανείς στην νομική υπηρεσία της βασίλισσας Ελισάβετ.
[3] Με το έργο αυτό, ο Bacon ήθελε να δώσει στην επιστήμη ένα νέο όργανο-«novum organum». Στο κείμενο αυτό, που αρχικά προοριζόταν ως μέρος ενός πιο μεγάλου έργου-του Instauratio magna, που είχε μορφή εγκυκλοπαίδειας- βρίσκεται η πρώτη σύζευξη των δυο εννοιών, που αργότερα θα συνδεθούν πολύ γρήγορα, δηλαδή: επιστήμη και επανάσταση.
[4] Σε κανένα σημείο όμως δεν αναφέρεται σε ζευγάρι ερωτευμένων, όπως παρατηρεί ο Brecht.
[5] 300 χρόνια μετά, ο Karl Popper παρουσίασε(και δοξάστηκε) στο έργο του «Λογική της επιστημονικής έρευνας» την ιδέα, ότι οι νόμοι ή οι θεωρίες δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν, αλλά μόνο να καταρριφθούν. Όσο σωστό και να είναι αυτό, τα ίδια λέει και ο Bacon, αλλά ο Popper τον αναφέρει μόνο σε μια υποσημείωση.
[6] Η έκφραση «experimentum crucis» εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 17ο αιώνα, στο έργο «Micrographia» του Robert Hooke (1665). Παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στον Νεύτωνα, στην περίπτωση των πειραμάτων που με τα οποία στοχεύει να ερμηνεύσει την φύση του φωτός και των χρωμάτων. Το φως βέβαια έχει μια διπλή φύση, παρουσιάζει τον δυισμό κύματος-σωματιδίου. Το 1905 ο Einstein είχε καταλάβει πως για τον λόγο αυτό, τα κρίσιμα πειράματα κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, δεν έφτασαν σε κάποιο συμπέρασμα. Για ένα «experimentum crucis» μπορούμε να μιλούμε μόνο όταν υπάρχουν δυο δυνατότητες, και κάθε τρίτη αποκλείεται, όπως το απαιτεί η λογική του Αριστοτέλους. Μια τρίτη δυνατότητα όμως υπάρχει-τουλάχιστο όταν πρόκειται για το φως.
[7] Περισσότερα από 300 χρόνια αργότερα, ο δοξασμένος προφήτης και ερευνητής του μέλλοντος, Robert Jungk, προσέλαβε την ιδέα του Bacon, και δημιούργησε εργαστήρια του μέλλοντος. Φυσικά ο Jungk δεν γνώριζε για τον Bacon, και οι κριτικοί που απορρίπτουν με τόση ευχαρίστηση τον Bacon, δοξάζουν τον Jungk.
[8] Η ιδέα του Bacon πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, στα πλαίσια της βιομηχανικής έρευνας. Ο χαρακτηρισμός του Bacon ως «φιλόσοφος της βιομηχανικής εποχής» είναι επομένως εύστοχος. Τότε είχαν ανακαλύψει ότι δεν ίσχυε ακριβώς αυτό που είχε πει ο Μαρξ, ότι δηλαδή η εργασία είναι πηγή της ευδαιμονίας μας. Είχαν ανακαλύψει ότι η εργασία χρειάζεται ένα επιπλέον χαρακτηρισμό. Στην πνευματική εργασία(μεταξύ άλλων και η επιστήμη) είναι που οφείλουμε την ευδαιμονία μας.
[9] Ο οίκος του Σολομώντος μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος των επιστημονικών Ακαδημιών και Ινστιτούτων, που ιδρύθηκαν μετά την εποχή του Bacon.

Μετάφραση : Πέτρος