Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ (13)
Ο κύριος στόχος της νέας ηθικής είναι να επιτύχη μια διαδικασία ολοκλήρωσης, και ο πρώτος της στόχος είναι να κάνη τα αποσπασμένα στοιχεία, που είναι εχθρικά προς το πρόγραμμα της ζωής του ατόμου, ικανά για αφομοίωση. Το πρόβλημα της συμπαράθεσης των αντιθέτων, η οποία διαμορφώνει την ολότητα του κόσμου της εμπειρίας, δεν μπορεί πια να λυθή με την νίκη της μιας πλευράς και την απώθηση της άλλης, αλλά μόνο με μια σύνθεση αυτών των αντιθέτων.
Η ανώτερη φιλοδοξία της παλιάς ηθικής ήταν ο διαχωρισμός, η διαφοροποίηση και η διχοτόμηση, όπως διατυπώνεται στην μυθολογικού χαρακτήρα προβολή της Τελικής Κρίσης, με την εικόνα του χωρισμού των προβάτων από τα ερίφια, του καλού από το κακό· το ιδανικό της νέας ηθικής, από την άλλη μεριά, είναι ο συνδυασμός των αντιθέτων σε μια ενιαία δομή. Μέσα από το πλήθος των συγκρουόμενων δυνάμεων, την πολλαπλότητα των αντιθέτων, πρέπει να δημιουργηθή μια νέα δομή που θα συνενώνει αυτές τις αντιτιθέμενες δυνάμεις, και στην οποία η πολυμερής ποικιλία από τα ζεύγη των αντιθέτων θα κρατηθή ενωμένη με το σφιχτό αγκάλιασμα μιας διεθυνόμενης «εκ των άνω» ενότητας. Η αξία της δομής που θα επιτευχθή, θα είναι ανάλογη με την δύναμη της έντασης ανάμεσα στα ενωμένα αντίθετα, και τον αριθμό των αντιτιθεμένων δυνάμεων που περιλαμβάνονται μέσα στον νέο συνδυασμό. (Σημ.: Η δομή της ολότητας που επιτυγχάνεται με την αφομοίωση των ψυχικών στοιχείων είναι η εφαρμογή μιας βασικής τάσης της προσωπικότητας – της κεντροστρέφειας – την εξέλιξη της οποίας έχουμε περιγράψει αλλού. Η κεντροστρέφεια, που πηγάζει από την αρχή της ολότητας της προσωπικότητας, και που στοχεύει στην επίτευξη και την διατήρηση της ολότητας, γίνεται συνειδητή από το εγώ και ενσωματώνεται στην δραστηριότητα της καθολικής ηθικής).
Ο στόχος της νέας ηθικής είναι η επίτευξη της ολοκλήρωσης, της ολότητας της προσωπικότητας. Μέσα σε αυτήν την ολότητα, η εγγενής αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στα δύο συστήματα του συνειδητού και του ασυνειδήτου δεν καταλήγει σε μια κατάσταση διχασμού, και η κατευθυνόμενη θέληση της εγωικής συνείδηση δεν υπονομεύεται από τις αντίθετες τάσεις των ασυνείδητων περιεχομένων, για τα οποία το εγώ και το συνειδητό έχουν πλήρη άγνοια. Στην καινούργια ηθική, η εγωική συνείδηση γίνεται η κοινή εστία υπευθυνότητας μιας ψυχολογικής Λεγεώνας των Εθνών, στην οποία ανήκουν διαφορετικές ομάδες και επίπεδα περιεχομένων, πρωτόγονα και προ-ανθρώπινα καθώς και διαφοροποιημένα και σύγχρονα, και στην οποία αθεϊστικά και θρησκευτικά, ενστικτώδη και πνευματικά, καταστρεπτικά και εποικοδομητικά στοιχεία αντιπροσωπεύονται σε διάφορους βαθμούς και συνυπάρχουν μεταξύ τους.
Όλες αυτές οι ομάδες δυνάμεων πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη, επειδή εδώ, όπως και στην συλλογική ζωή των εθνών, η καταπίεση ή η απώθηση οδηγούν σε εχθρικές αντιδράσεις, που διαταράσσουν την ζωή ολόκληρης της κοινότητας και την κρατούν σε κατάσταση μόνιμης ανησυχίας.
Το πρωταρχικό αίτημα της νέας ηθικής είναι όχι ότι το άτομο θα πρέπει να είναι «καλό», αλλά ότι θα πρέπει να είναι ψυχολογικά αυτόνομο – δηλαδή υγιές και δημιουργικό, ενώ συγχρόνως να μην προκαλή στην ομάδα ψυχικές μολύνσεις. Και η αυτονομία της ηθικής προσωπικότητας σημαίνει ουσιαστικά ότι η αφομοίωση και η χρησιμοποίηση των αρνητικών δυνάμεων, οι οποίες υπάρχουν σε κάθε ψυχικό σύστημα γίνεται όσο το δυνατόν πιο συνειδητά, μέσα στα πλαίσια της διαδικασίας της αυτό-συνειδητοποίησης. Πραγματικά, το κεντρικό γεγονός στην διαδικασία της εξατομίκευσης είναι ακριβώς ο τρόπος, με τον οποίο το εγώ συμμετέχει σε αυτήν την μεταμόρφωση της προσωπικότητας, ενεργώντας, υποφέροντας, διαμορφώνοντας και κατακλυζόμενο την ίδια στιγμή. Με την παλιά ηθική, ήταν ένα συχνό, αν όχι κανονικό γεγονός το ότι μια ισχυρή «ηθική» προσωπικότητα δεν ζούσε εξωτερικά τις αρνητικές της ορμές, αλλά τις πρόβαλλε δυναμικά στα ασθενή σημεία του περιβάλλοντος, έτσι ώστε τα αρνητικά καταπιεσμένα και απωθημένα περιεχόμενα έπρεπε να βρουν διέξοδο μέσω της ενέργειας της αντιστάθμισης επάνω στο άμεσο περιβάλλον της (την οικογένεια ή το κοινωνικό σύνολο), χωρίς η προσωπικότητα που τα απωθούσε να έχη την παραμικρή ιδέα της ηθικής της ευθύνης γι’ αυτά τα φαινόμενα.
Το ηθικό αίτημά του να είναι κανείς «μη μολυσματικός» μπορεί να εμφανίζεται ότι δεν έχει ένα καθαρά αρνητικό περιεχόμενο. Αυτός ο αρνητικός περιορισμός, όμως, αντισταθμίζεται από την αρχή της ολότητας της προσωπικότητας, οι επιδράσεις της οποίας εκτείνονται πολύ πέρα από την ηθική και το πρόβλημα του κακού, που μας ενδιαφέρει εδώ. Η ολότητα της προσωπικότητας και η αυτονομία και ακεραιότητά της, όπως τις αντιλαμβάνεται η νέα ηθική, διαμορφώνουν στην πραγματικότητα την βάση για δημιουργικές διαδικασίες, οι οποίες φέρνουν στο φως καινούργιες αξίες. Αυτές ακριβώς οι διαδικασίες αποτελούν την πραγματική απόδειξη ότι η προσωπικότητα έχει αληθινά επιτύχει να δημιουργήση μια δομή ολότητας, και ότι το έργο του επαναπροσδιορισμού του κέντρου της στέφθηκε από επιτυχία. Αλλά το να είναι κανείς μη μολυσματικός είναι, πραγματικά, σχεδόν πιο σημαντικό από το να είναι δημιουργικός. Είναι αλήθεια ότι το σύνολο εξαρτάται από τα δημιουργικά επιτεύγματα του ατόμου· όμως είναι προτιμότερο να στερηθή αυτήν την δημιουργικότητα από το να επιτρέψη στον εαυτό του να εκτεθή στην ασυνείδητη μολυσματική επίδραση μη ολοκληρωμένων, και, με αυτήν την έννοια μη υγιών ψυχολογικά προσώπων.
Σε τελευταία ανάλυση, για μια ακόμη φορά η ψυχολογία του αποδιοπομπαίου μας παρέχει μια γενική κατηγορία, που περιλαμβάνει και αυτόν τον τύπο της μόλυνσης από κάποιον άνθρωπο του άμεσου προσωπικού του περιβάλλοντος. Είναι γεγονός ( παρόλο που δεν μπορεί να αποδειχθή εδώ), ότι, εξ αιτίας της πρωτογενούς ασυνείδητης ταύτισης που υπάρχει μέσα στις ομάδες, η εκπομπή και η πρόσληψη ψυχολογικών περιεχομένων από και προς το περιβάλλον από το άτομο είναι και δυνατή και πολύ συνήθης. Πολυάριθμα παραδείγματα γι’ αυτό το γεγονός μπορούν να αναφερθούν από την ψυχολογία των παιδιών και των πρωτόγονων. (Βλ.: Frances Wickes: «Ο εσωτερικός κόσμος του παιδιού», Νέα Υόρκη, 1966, καθώς και το αναφερθέν έργο του L. Levy-Bruhl).
Η ηθική αυτονομία και η ηθική της ολότητας απαιτούν κάθε ένας από εμάς να αναλάβη ο ίδιος, συνειδητά, την διεύθυνση της σκιάς του. Ο Freud έχει απόλυτο δίκαιο όταν λέη: «Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα τέτοιο πράγμα όπως η εξάλειψη του κακού» (Sigmund Freud: «Για τις εποχές του πολέμου και του θανάτου»)· επειδή, όμως, αυτή η δήλωσε έχει σχέση και με το άτομο είναι καθήκον της κάθε προσωπικότητας να ζήση και να υπομείνη το κακό που αναλογεί στο μερίδιό της με ένα πνεύμα ελευθέρα αποδεκτής υπευθυνότητας.
Όταν το κακό εργάζεται ασυνείδητα και εκπέμπει τα ραδιενεργά του κύματα υπόγεια, αποκτά την θανατηφόρα επίδραση μιας επιδημίας· από την άλλη μεριά, το κακό που γίνεται συνειδητά από το εγώ και γίνεται αποδεκτό με δική του προσωπική ευθύνη δεν μολύνει το γύρω του περιβάλλον, αλλά αντιμετωπίζεται από το εγώ σαν δικό του πρόβλημα, σαν ένα περιεχόμενο που πρέπει να ενσωματωθή στην ζωή και στην ολοκληρωμένη προσωπικότητα, όπως οποιοδήποτε άλλο ψυχικό περιεχόμενο. (Βλ.: C.G.Jung: «Μετά την καταστροφή», Άπαντα, τόμος 10).
Η «αντιμετώπιση ενός περιεχομένου είναι η συνηθισμένη έκφραση γι’ αυτό που μας είναι γνωστό σαν ολοκλήρωση. Αποδοχή, αντιμετώπιση, επεξεργασία, πέρασμα, υπέρβαση – όλες αυτές είναι διατυπώσεις για την διαδικασία αφομοίωσης. Περιγράφουν διάφορα στάδια της προσπάθειας που γίνεται από την προσωπικότητα για να γίνη κάτοχος του καινούργιου περιεχομένου – όσο και αν αυτό φαίνεται συχνά ξένο και εχθρικό προς το εγώ – χωρίς, πάντως, να αμύνεται, όπως έκανε η παλιά ηθική, με την χρησιμοποίηση της καταπίεσης και της απώθησης.
Έχουμε δείξει αλλού πώς η ανάπτυξη του εγώ και της συνείδησης στο άτομο ακολουθεί το αρχετυπικό πρότυπο που έχει τεθεί από την ζωή και τους άθλους του μυθικού ήρωα. Μία από τις βασικές συγκρούσεις στην ζωή του ήρωα, και επομένως στην ανάπτυξη της κάθε προσωπικότητας, προκύπτει από την εκτέλεση του κακού. Ο «αποχωρισμός των κοσμικών γονέων» και ο «φόνος των αρχετυπικών γονέων» – αυτά είναι τα μεγάλα σύμβολα που περιγράφουν την πράξη και το έγκλημα του ήρωα, που είναι, όμως, την ίδια στιγμή, η ουσιαστική ενέργεια για την απελευθέρωση του εγώ. Έτσι και στην κανονική ζωή του ατόμου, ο συμβολικός φόνος των γονέων ή το ισοδύναμό του, είναι μια φάση ανάπτυξης που δεν μπορεί να παραλειφθή ατιμώρητα· αρκετά συχνά, όπως μας έχει διδάξει ένας μεγάλος αριθμός περιπτώσεων καθυστερημένης ανάπτυξης, το πλεονέκτημα του να είσαι το «καλό παιδί» που οπισθοχωρεί μπροστά στον «φόνο» των γονιών του, εξαγοράζεται με το επικίνδυνο τίμημα της θυσίας της ανεξαρτησίας σου στην υπόλοιπη ζωή σου.
Η ψυχολογική ανάλυση οποιασδήποτε ομαλής ανάπτυξης θα κάνη σαφές ότι, εάν πρόκειται το άτομο να μεγαλώση, δεν είναι απλώς αναπόφευκτο, αλλά πραγματικά ουσιαστικό να κάνη και να αφομοιώση ένα ορισμένο ποσοστό κακού, και ότι θα πρέπει να είναι ικανό να ξεπεράση τις συγκρούσεις που περιλαμβάνονται σε αυτήν την διαδικασία. Η επίτευξη της ανεξαρτησίας προϋποθέτει την ικανότητα του εγώ όχι μόνο να υιοθετήση τις άξιες του συνόλου, αλλά επίσης πολλές φορές να εξασφαλίση την εκπλήρωση εκείνων των αναγκών του ατόμου που πηγαίνουν αντίθετα προς τις συλλογικές αξίες – και αυτό συνεπάγεται την διάπραξη του κακού.
Στην ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου, βρισκόμαστε επανειλημμένα μπροστά στο πρόβλημα του ότι η «Φωνή», σε αντίθεση με την συνείδηση, απαιτεί αυτό που φαίνεται στο εγώ «κακό» να γίνη, και η εσωτερική και εξωτερική σύγκρουση που απορρέει από αυτήν την κατάσταση να γίνη αποδεκτή, με όλες τις δυσκολίες της. Είναι εκπληκτικό το πόσο συχνά η αποφυγή του κακού και της σύγκρουσης που φέρνει το κακό στην πορεία του φαίνονται τελικά σαν «ανήθικα» από την άποψη της «Φωνής».
Σε ομαλές πολιτιστικές περιόδους, όταν η προσωπικότητα είναι μέσα στα όρια του πολιτιστικού κατεστημένου, και μπορεί να αναγνωρίση τις αξίες του σαν αυθεντικές, η συγκινησιακή ζωτικότητα των βαθύτερων στρωμάτων του ανθρώπου βρίσκει επίσης επαρκή έκφραση. (Σύγκρινε το αναφερθέν έργο του συγγραφέα, μέρος ΙΙ). Η θρησκεία και η τέχνη, οι τελετές και τα έθιμα είναι τόσο έντονα διαποτισμένα από τον συμβολισμό, ώστε η κανονική ζωή του ατόμου – ακόμη και αν δεν πρόκειται για το «Μεγάλο Άτομο» - περιλαμβάνεται με έναν ζωντανό τρόπο στον πολιτισμό της εποχής του.
Σε περιόδους βίαιων αλλαγών, από την άλλη μεριά – περιόδους που σημαδεύονται από την παρακμή του πολιτιστικού κανόνα – το άτομο βγαίνει από αυτήν την κατάσταση του να ανήκη στον πολιτισμό του καιρού του, και πέφτει στα χέρια των πρωτογενών δυνάμεων και των θεών, είτε αυτό είναι κάτι που θα του δώση ζωή, είτε θάνατο. Αυτό σημαίνει, στο επίπεδο της πραγματικής του ζωής ότι το άτομο εκτίθεται στους κινδύνους της άμεσης εμπειρίας, ακάλυπτο από το προστατευτικό τείχος οποιουδήποτε είδους σύμβασης. Για παράδειγμα αυτό το πρόβλημα μπορεί να εμφανισθή με την μορφή μιας σύγκρουσης στον τομέα της σχέσης, στον οποίο η συμβατική ηθική μπορεί να βρεθή αντιμέτωπη με την έκρηξη μιας παθιασμένης αγάπης. Οποιοσδήποτε παραλείψει να πάρη αυτό το πρόβλημα στα σοβαρά, θα βρεθή σε μια κατάσταση επικίνδυνη στον ύψιστο βαθμό. Δεν είναι πια δυνατόν για το άτομο να διατηρήση την ισορροπία του απλώς και μόνο με την προσκόλληση στον παραδοσιακό νόμο· τα αποτελέσματα αυτής της προσκόλλησης μπορεί να είναι διαταραχές και διαστροφές στην ανάπτυξη, που ο άνθρωπος της αρχαιότητας – και στην ουσία κάθε μυθολογική άποψη του κόσμου που βλέπει τις υπερπροσωπικές δυνάμεις σαν θεούς – θα ερμήνευε σαν «εκδίκηση της Αφροδίτης».
Ο κίνδυνος μιας θεϊκής εισβολής είναι ο κίνδυνος μιας ζωντανής εμπειρίας του βαθύτερου στρώματος της ψυχής, που η θεία του δύναμη και οι υπερπροσωπικές του απαιτήσεις δεν μπορούν να κλειστούν απέξω – εκτός αν πραγματικά θέλουμε να κλείσουμε έξω από την ψυχή την ζωτικότητα, το βάθος και την υπερπροσωπική διάσταση την ίδια στιγμή – πράγμα που θα φέρη την καταστροφή μας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο εμφανίζεται η σύγκρουση: πρέπει να κάνουμε αυτό που είναι «κακό» από την άποψη του πολιτιστικού κανόνα – πραγματικά χωρίς καθόλου ανεύθυνο πνεύμα, αφήνοντας τον εαυτό μας να παρασυρθή από το ασυνείδητο, αλλά υποφέροντας συνειδητά την σύγκρουση που προκύπτει από την «αποδοχή του κακού», που η «επέμβαση της θεότητας» απαιτεί σε αυτήν την περίπτωση.
Από την άποψη της παλιάς ηθικής, η αποφυγή αυτής της σύγκρουσης και του πόνου που αυτή προκαλεί είναι επαινετή και καλή, ακόμη και με το κόστος της διακινδύνευσης ότι το συμβάν που «αποφεύγεται» στην πραγματικότητα μπορεί να βιωθή ενεργά στην φαντασία. Το ότι η «ηθικά νόμιμη» ανθρώπινη σχέση κάποιου μπορεί να δηλητηριαθή με αυτόν τον τρόπο, και ότι όχι μόνον ο ίδιος, αλλά και ολόκληρο το προσωπικό του περιβάλλον μπορεί να πέση θύμα αυτού του είδους της μόλυνσης, είναι κάτι που αρκετά συχνά ανακαλύπτεται μόνο από την σε βάθος ανάλυση της κατάστασής του, που γίνεται αναγκαία εξ αιτίας των διαταραχών που εμφανίζονται σαν επακόλουθα της ηθικής του «νίκης».
Οι διαταραχές όμως αυτού του είδους που μπορούν να εμφανισθούν στην εξωτερική πραγματικότητα, δεν είναι παρά μόνο μία, και με κανένα τρόπο η μόνη όψη αυτού του προβλήματος. Η ευθύνη για το σύνολο της προσωπικότητας που απαιτεί η καθολική ηθική, δεν περιορίζεται στην εξωτερική πραγματικότητα, αλλά καλύπτει επίσης την εσωτερική πραγματικότητα των ονείρων, των φαντασιών, των σκέψεων κλπ. Αυτή η πραγματικότητα της ψυχής μας υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι μια φαντασία μπορεί να έχη επιπτώσεις ακριβώς το ίδιο σοβαρές όσο μια πράξη – μια αλήθεια που διδασκόταν από πολύ παλιά στην Άπω Ανατολή.
του ERICH NEUMANN
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ
Η ανώτερη φιλοδοξία της παλιάς ηθικής ήταν ο διαχωρισμός, η διαφοροποίηση και η διχοτόμηση, όπως διατυπώνεται στην μυθολογικού χαρακτήρα προβολή της Τελικής Κρίσης, με την εικόνα του χωρισμού των προβάτων από τα ερίφια, του καλού από το κακό· το ιδανικό της νέας ηθικής, από την άλλη μεριά, είναι ο συνδυασμός των αντιθέτων σε μια ενιαία δομή. Μέσα από το πλήθος των συγκρουόμενων δυνάμεων, την πολλαπλότητα των αντιθέτων, πρέπει να δημιουργηθή μια νέα δομή που θα συνενώνει αυτές τις αντιτιθέμενες δυνάμεις, και στην οποία η πολυμερής ποικιλία από τα ζεύγη των αντιθέτων θα κρατηθή ενωμένη με το σφιχτό αγκάλιασμα μιας διεθυνόμενης «εκ των άνω» ενότητας. Η αξία της δομής που θα επιτευχθή, θα είναι ανάλογη με την δύναμη της έντασης ανάμεσα στα ενωμένα αντίθετα, και τον αριθμό των αντιτιθεμένων δυνάμεων που περιλαμβάνονται μέσα στον νέο συνδυασμό. (Σημ.: Η δομή της ολότητας που επιτυγχάνεται με την αφομοίωση των ψυχικών στοιχείων είναι η εφαρμογή μιας βασικής τάσης της προσωπικότητας – της κεντροστρέφειας – την εξέλιξη της οποίας έχουμε περιγράψει αλλού. Η κεντροστρέφεια, που πηγάζει από την αρχή της ολότητας της προσωπικότητας, και που στοχεύει στην επίτευξη και την διατήρηση της ολότητας, γίνεται συνειδητή από το εγώ και ενσωματώνεται στην δραστηριότητα της καθολικής ηθικής).
Ο στόχος της νέας ηθικής είναι η επίτευξη της ολοκλήρωσης, της ολότητας της προσωπικότητας. Μέσα σε αυτήν την ολότητα, η εγγενής αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στα δύο συστήματα του συνειδητού και του ασυνειδήτου δεν καταλήγει σε μια κατάσταση διχασμού, και η κατευθυνόμενη θέληση της εγωικής συνείδηση δεν υπονομεύεται από τις αντίθετες τάσεις των ασυνείδητων περιεχομένων, για τα οποία το εγώ και το συνειδητό έχουν πλήρη άγνοια. Στην καινούργια ηθική, η εγωική συνείδηση γίνεται η κοινή εστία υπευθυνότητας μιας ψυχολογικής Λεγεώνας των Εθνών, στην οποία ανήκουν διαφορετικές ομάδες και επίπεδα περιεχομένων, πρωτόγονα και προ-ανθρώπινα καθώς και διαφοροποιημένα και σύγχρονα, και στην οποία αθεϊστικά και θρησκευτικά, ενστικτώδη και πνευματικά, καταστρεπτικά και εποικοδομητικά στοιχεία αντιπροσωπεύονται σε διάφορους βαθμούς και συνυπάρχουν μεταξύ τους.
Όλες αυτές οι ομάδες δυνάμεων πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη, επειδή εδώ, όπως και στην συλλογική ζωή των εθνών, η καταπίεση ή η απώθηση οδηγούν σε εχθρικές αντιδράσεις, που διαταράσσουν την ζωή ολόκληρης της κοινότητας και την κρατούν σε κατάσταση μόνιμης ανησυχίας.
Το πρωταρχικό αίτημα της νέας ηθικής είναι όχι ότι το άτομο θα πρέπει να είναι «καλό», αλλά ότι θα πρέπει να είναι ψυχολογικά αυτόνομο – δηλαδή υγιές και δημιουργικό, ενώ συγχρόνως να μην προκαλή στην ομάδα ψυχικές μολύνσεις. Και η αυτονομία της ηθικής προσωπικότητας σημαίνει ουσιαστικά ότι η αφομοίωση και η χρησιμοποίηση των αρνητικών δυνάμεων, οι οποίες υπάρχουν σε κάθε ψυχικό σύστημα γίνεται όσο το δυνατόν πιο συνειδητά, μέσα στα πλαίσια της διαδικασίας της αυτό-συνειδητοποίησης. Πραγματικά, το κεντρικό γεγονός στην διαδικασία της εξατομίκευσης είναι ακριβώς ο τρόπος, με τον οποίο το εγώ συμμετέχει σε αυτήν την μεταμόρφωση της προσωπικότητας, ενεργώντας, υποφέροντας, διαμορφώνοντας και κατακλυζόμενο την ίδια στιγμή. Με την παλιά ηθική, ήταν ένα συχνό, αν όχι κανονικό γεγονός το ότι μια ισχυρή «ηθική» προσωπικότητα δεν ζούσε εξωτερικά τις αρνητικές της ορμές, αλλά τις πρόβαλλε δυναμικά στα ασθενή σημεία του περιβάλλοντος, έτσι ώστε τα αρνητικά καταπιεσμένα και απωθημένα περιεχόμενα έπρεπε να βρουν διέξοδο μέσω της ενέργειας της αντιστάθμισης επάνω στο άμεσο περιβάλλον της (την οικογένεια ή το κοινωνικό σύνολο), χωρίς η προσωπικότητα που τα απωθούσε να έχη την παραμικρή ιδέα της ηθικής της ευθύνης γι’ αυτά τα φαινόμενα.
Το ηθικό αίτημά του να είναι κανείς «μη μολυσματικός» μπορεί να εμφανίζεται ότι δεν έχει ένα καθαρά αρνητικό περιεχόμενο. Αυτός ο αρνητικός περιορισμός, όμως, αντισταθμίζεται από την αρχή της ολότητας της προσωπικότητας, οι επιδράσεις της οποίας εκτείνονται πολύ πέρα από την ηθική και το πρόβλημα του κακού, που μας ενδιαφέρει εδώ. Η ολότητα της προσωπικότητας και η αυτονομία και ακεραιότητά της, όπως τις αντιλαμβάνεται η νέα ηθική, διαμορφώνουν στην πραγματικότητα την βάση για δημιουργικές διαδικασίες, οι οποίες φέρνουν στο φως καινούργιες αξίες. Αυτές ακριβώς οι διαδικασίες αποτελούν την πραγματική απόδειξη ότι η προσωπικότητα έχει αληθινά επιτύχει να δημιουργήση μια δομή ολότητας, και ότι το έργο του επαναπροσδιορισμού του κέντρου της στέφθηκε από επιτυχία. Αλλά το να είναι κανείς μη μολυσματικός είναι, πραγματικά, σχεδόν πιο σημαντικό από το να είναι δημιουργικός. Είναι αλήθεια ότι το σύνολο εξαρτάται από τα δημιουργικά επιτεύγματα του ατόμου· όμως είναι προτιμότερο να στερηθή αυτήν την δημιουργικότητα από το να επιτρέψη στον εαυτό του να εκτεθή στην ασυνείδητη μολυσματική επίδραση μη ολοκληρωμένων, και, με αυτήν την έννοια μη υγιών ψυχολογικά προσώπων.
Σε τελευταία ανάλυση, για μια ακόμη φορά η ψυχολογία του αποδιοπομπαίου μας παρέχει μια γενική κατηγορία, που περιλαμβάνει και αυτόν τον τύπο της μόλυνσης από κάποιον άνθρωπο του άμεσου προσωπικού του περιβάλλοντος. Είναι γεγονός ( παρόλο που δεν μπορεί να αποδειχθή εδώ), ότι, εξ αιτίας της πρωτογενούς ασυνείδητης ταύτισης που υπάρχει μέσα στις ομάδες, η εκπομπή και η πρόσληψη ψυχολογικών περιεχομένων από και προς το περιβάλλον από το άτομο είναι και δυνατή και πολύ συνήθης. Πολυάριθμα παραδείγματα γι’ αυτό το γεγονός μπορούν να αναφερθούν από την ψυχολογία των παιδιών και των πρωτόγονων. (Βλ.: Frances Wickes: «Ο εσωτερικός κόσμος του παιδιού», Νέα Υόρκη, 1966, καθώς και το αναφερθέν έργο του L. Levy-Bruhl).
Η ηθική αυτονομία και η ηθική της ολότητας απαιτούν κάθε ένας από εμάς να αναλάβη ο ίδιος, συνειδητά, την διεύθυνση της σκιάς του. Ο Freud έχει απόλυτο δίκαιο όταν λέη: «Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα τέτοιο πράγμα όπως η εξάλειψη του κακού» (Sigmund Freud: «Για τις εποχές του πολέμου και του θανάτου»)· επειδή, όμως, αυτή η δήλωσε έχει σχέση και με το άτομο είναι καθήκον της κάθε προσωπικότητας να ζήση και να υπομείνη το κακό που αναλογεί στο μερίδιό της με ένα πνεύμα ελευθέρα αποδεκτής υπευθυνότητας.
Όταν το κακό εργάζεται ασυνείδητα και εκπέμπει τα ραδιενεργά του κύματα υπόγεια, αποκτά την θανατηφόρα επίδραση μιας επιδημίας· από την άλλη μεριά, το κακό που γίνεται συνειδητά από το εγώ και γίνεται αποδεκτό με δική του προσωπική ευθύνη δεν μολύνει το γύρω του περιβάλλον, αλλά αντιμετωπίζεται από το εγώ σαν δικό του πρόβλημα, σαν ένα περιεχόμενο που πρέπει να ενσωματωθή στην ζωή και στην ολοκληρωμένη προσωπικότητα, όπως οποιοδήποτε άλλο ψυχικό περιεχόμενο. (Βλ.: C.G.Jung: «Μετά την καταστροφή», Άπαντα, τόμος 10).
Η «αντιμετώπιση ενός περιεχομένου είναι η συνηθισμένη έκφραση γι’ αυτό που μας είναι γνωστό σαν ολοκλήρωση. Αποδοχή, αντιμετώπιση, επεξεργασία, πέρασμα, υπέρβαση – όλες αυτές είναι διατυπώσεις για την διαδικασία αφομοίωσης. Περιγράφουν διάφορα στάδια της προσπάθειας που γίνεται από την προσωπικότητα για να γίνη κάτοχος του καινούργιου περιεχομένου – όσο και αν αυτό φαίνεται συχνά ξένο και εχθρικό προς το εγώ – χωρίς, πάντως, να αμύνεται, όπως έκανε η παλιά ηθική, με την χρησιμοποίηση της καταπίεσης και της απώθησης.
Έχουμε δείξει αλλού πώς η ανάπτυξη του εγώ και της συνείδησης στο άτομο ακολουθεί το αρχετυπικό πρότυπο που έχει τεθεί από την ζωή και τους άθλους του μυθικού ήρωα. Μία από τις βασικές συγκρούσεις στην ζωή του ήρωα, και επομένως στην ανάπτυξη της κάθε προσωπικότητας, προκύπτει από την εκτέλεση του κακού. Ο «αποχωρισμός των κοσμικών γονέων» και ο «φόνος των αρχετυπικών γονέων» – αυτά είναι τα μεγάλα σύμβολα που περιγράφουν την πράξη και το έγκλημα του ήρωα, που είναι, όμως, την ίδια στιγμή, η ουσιαστική ενέργεια για την απελευθέρωση του εγώ. Έτσι και στην κανονική ζωή του ατόμου, ο συμβολικός φόνος των γονέων ή το ισοδύναμό του, είναι μια φάση ανάπτυξης που δεν μπορεί να παραλειφθή ατιμώρητα· αρκετά συχνά, όπως μας έχει διδάξει ένας μεγάλος αριθμός περιπτώσεων καθυστερημένης ανάπτυξης, το πλεονέκτημα του να είσαι το «καλό παιδί» που οπισθοχωρεί μπροστά στον «φόνο» των γονιών του, εξαγοράζεται με το επικίνδυνο τίμημα της θυσίας της ανεξαρτησίας σου στην υπόλοιπη ζωή σου.
Η ψυχολογική ανάλυση οποιασδήποτε ομαλής ανάπτυξης θα κάνη σαφές ότι, εάν πρόκειται το άτομο να μεγαλώση, δεν είναι απλώς αναπόφευκτο, αλλά πραγματικά ουσιαστικό να κάνη και να αφομοιώση ένα ορισμένο ποσοστό κακού, και ότι θα πρέπει να είναι ικανό να ξεπεράση τις συγκρούσεις που περιλαμβάνονται σε αυτήν την διαδικασία. Η επίτευξη της ανεξαρτησίας προϋποθέτει την ικανότητα του εγώ όχι μόνο να υιοθετήση τις άξιες του συνόλου, αλλά επίσης πολλές φορές να εξασφαλίση την εκπλήρωση εκείνων των αναγκών του ατόμου που πηγαίνουν αντίθετα προς τις συλλογικές αξίες – και αυτό συνεπάγεται την διάπραξη του κακού.
Στην ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου, βρισκόμαστε επανειλημμένα μπροστά στο πρόβλημα του ότι η «Φωνή», σε αντίθεση με την συνείδηση, απαιτεί αυτό που φαίνεται στο εγώ «κακό» να γίνη, και η εσωτερική και εξωτερική σύγκρουση που απορρέει από αυτήν την κατάσταση να γίνη αποδεκτή, με όλες τις δυσκολίες της. Είναι εκπληκτικό το πόσο συχνά η αποφυγή του κακού και της σύγκρουσης που φέρνει το κακό στην πορεία του φαίνονται τελικά σαν «ανήθικα» από την άποψη της «Φωνής».
Σε ομαλές πολιτιστικές περιόδους, όταν η προσωπικότητα είναι μέσα στα όρια του πολιτιστικού κατεστημένου, και μπορεί να αναγνωρίση τις αξίες του σαν αυθεντικές, η συγκινησιακή ζωτικότητα των βαθύτερων στρωμάτων του ανθρώπου βρίσκει επίσης επαρκή έκφραση. (Σύγκρινε το αναφερθέν έργο του συγγραφέα, μέρος ΙΙ). Η θρησκεία και η τέχνη, οι τελετές και τα έθιμα είναι τόσο έντονα διαποτισμένα από τον συμβολισμό, ώστε η κανονική ζωή του ατόμου – ακόμη και αν δεν πρόκειται για το «Μεγάλο Άτομο» - περιλαμβάνεται με έναν ζωντανό τρόπο στον πολιτισμό της εποχής του.
Σε περιόδους βίαιων αλλαγών, από την άλλη μεριά – περιόδους που σημαδεύονται από την παρακμή του πολιτιστικού κανόνα – το άτομο βγαίνει από αυτήν την κατάσταση του να ανήκη στον πολιτισμό του καιρού του, και πέφτει στα χέρια των πρωτογενών δυνάμεων και των θεών, είτε αυτό είναι κάτι που θα του δώση ζωή, είτε θάνατο. Αυτό σημαίνει, στο επίπεδο της πραγματικής του ζωής ότι το άτομο εκτίθεται στους κινδύνους της άμεσης εμπειρίας, ακάλυπτο από το προστατευτικό τείχος οποιουδήποτε είδους σύμβασης. Για παράδειγμα αυτό το πρόβλημα μπορεί να εμφανισθή με την μορφή μιας σύγκρουσης στον τομέα της σχέσης, στον οποίο η συμβατική ηθική μπορεί να βρεθή αντιμέτωπη με την έκρηξη μιας παθιασμένης αγάπης. Οποιοσδήποτε παραλείψει να πάρη αυτό το πρόβλημα στα σοβαρά, θα βρεθή σε μια κατάσταση επικίνδυνη στον ύψιστο βαθμό. Δεν είναι πια δυνατόν για το άτομο να διατηρήση την ισορροπία του απλώς και μόνο με την προσκόλληση στον παραδοσιακό νόμο· τα αποτελέσματα αυτής της προσκόλλησης μπορεί να είναι διαταραχές και διαστροφές στην ανάπτυξη, που ο άνθρωπος της αρχαιότητας – και στην ουσία κάθε μυθολογική άποψη του κόσμου που βλέπει τις υπερπροσωπικές δυνάμεις σαν θεούς – θα ερμήνευε σαν «εκδίκηση της Αφροδίτης».
Ο κίνδυνος μιας θεϊκής εισβολής είναι ο κίνδυνος μιας ζωντανής εμπειρίας του βαθύτερου στρώματος της ψυχής, που η θεία του δύναμη και οι υπερπροσωπικές του απαιτήσεις δεν μπορούν να κλειστούν απέξω – εκτός αν πραγματικά θέλουμε να κλείσουμε έξω από την ψυχή την ζωτικότητα, το βάθος και την υπερπροσωπική διάσταση την ίδια στιγμή – πράγμα που θα φέρη την καταστροφή μας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο εμφανίζεται η σύγκρουση: πρέπει να κάνουμε αυτό που είναι «κακό» από την άποψη του πολιτιστικού κανόνα – πραγματικά χωρίς καθόλου ανεύθυνο πνεύμα, αφήνοντας τον εαυτό μας να παρασυρθή από το ασυνείδητο, αλλά υποφέροντας συνειδητά την σύγκρουση που προκύπτει από την «αποδοχή του κακού», που η «επέμβαση της θεότητας» απαιτεί σε αυτήν την περίπτωση.
Από την άποψη της παλιάς ηθικής, η αποφυγή αυτής της σύγκρουσης και του πόνου που αυτή προκαλεί είναι επαινετή και καλή, ακόμη και με το κόστος της διακινδύνευσης ότι το συμβάν που «αποφεύγεται» στην πραγματικότητα μπορεί να βιωθή ενεργά στην φαντασία. Το ότι η «ηθικά νόμιμη» ανθρώπινη σχέση κάποιου μπορεί να δηλητηριαθή με αυτόν τον τρόπο, και ότι όχι μόνον ο ίδιος, αλλά και ολόκληρο το προσωπικό του περιβάλλον μπορεί να πέση θύμα αυτού του είδους της μόλυνσης, είναι κάτι που αρκετά συχνά ανακαλύπτεται μόνο από την σε βάθος ανάλυση της κατάστασής του, που γίνεται αναγκαία εξ αιτίας των διαταραχών που εμφανίζονται σαν επακόλουθα της ηθικής του «νίκης».
Οι διαταραχές όμως αυτού του είδους που μπορούν να εμφανισθούν στην εξωτερική πραγματικότητα, δεν είναι παρά μόνο μία, και με κανένα τρόπο η μόνη όψη αυτού του προβλήματος. Η ευθύνη για το σύνολο της προσωπικότητας που απαιτεί η καθολική ηθική, δεν περιορίζεται στην εξωτερική πραγματικότητα, αλλά καλύπτει επίσης την εσωτερική πραγματικότητα των ονείρων, των φαντασιών, των σκέψεων κλπ. Αυτή η πραγματικότητα της ψυχής μας υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι μια φαντασία μπορεί να έχη επιπτώσεις ακριβώς το ίδιο σοβαρές όσο μια πράξη – μια αλήθεια που διδασκόταν από πολύ παλιά στην Άπω Ανατολή.
Συνεχίζεται
Αμέθυστος.
1 σχόλιο:
" Αυτή η πραγματικότητα της ψυχής μας υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι μια φαντασία μπορεί να έχη επιπτώσεις ακριβώς το ίδιο σοβαρές όσο μια πράξη – μια αλήθεια που διδασκόταν από πολύ παλιά στην Άπω Ανατολή"
ΤΟ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΣΥΝΕΧΩΣ ΝΑ ΕΠΑΛΗΘΕΥΕΤΑΙ.
Δημοσίευση σχολίου