Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (41)

    Συνέχεια από: Τετάρτη 9 Νοεμβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Η αποτυχία του μηδενισμού με ανθρώπινο πρόσωπο

Το ανθρωπιστικό ρεύμα του μηδενισμού απέτυχε για αρκετούς λόγους. Πρώτον, το σύνολο των πειραματικών κοινοτήτων που στηρίχθηκαν στο υπόδειγμα του ραφείου της Βέρα Πάβλοβνα κατέρρευσε είτε επειδή οι ιδρυτές τους δρούσαν δικτατορικά είτε επειδή η αδύναμη ηγεσία της οδήγησε στην αναρχία. Η άρνηση της πολιτικής από τους μηδενιστές, που πίστευαν ότι είναι ξεπερασμένη, αποδείχτηκε ότι ήταν ο θάνατός τους. Όμως δεύτερος και σημαντικότερος λόγος για την αποτυχία αυτής της μορφής μηδενισμού ήταν η ανικανότητα του κινήματος να κερδίσει την οποιαδήποτε παραχώρηση από το κράτος. Αυτοί οι δύο παράγοντες, μαζί με τον θάνατο του Dobrolyubov το 1861 και τη σύλληψη του Chernyshevsky το 1862, υπονόμευσαν σημαντικά τον λαϊκιστικό μηδενισμό.

Η αποτυχία του λαϊκιστικού μηδενισμού ώθησε το κίνημα να εγκαταλείψει τις δημόσιες εκστρατείες και να στραφεί σε συνωμοτικές πολιτικές και στην τρομοκρατία. Αυτή η αλλαγή αντιπροσωπεύει μια στροφή από τη Βέρα Πάβλοβνα στον Ραχμέτοφ. Η στροφή στον Ραχμέτοφ, ωστόσο, είναι ουσιαστικά επιστροφή στον Μπαζάροφ και στην ελίτ του επαναστατικού προμηθεϊσμού του Pisarev και άλλων. Αυτό το μηδενιστικό ρεύμα πρωτοεμφανίστηκε στην ομάδα της «Νεαρής Ρωσίας» το 1860. Σημαντικότερη πολιτικά ήταν η συνωμοτική ομάδα «Γη και Ελευθερία», που ιδρύθηκε από τον N.A. Serno-Solovevich και διαλύθηκε από τις αρχές γύρω στο 1863. Περισσότερο αποτελεσματική ήταν η συνωμοτική ομάδα «Οργάνωση» του Ν.Α. Ishutin, που εμπνεόταν από τον Chernyshevsky, καθώς και η τρομοκρατική υποομάδα της «Κόλαση», η οποία ήταν οργανωμένη ως δήθεν θρησκευτικό τάγμα. Στρατολογημένοι ύστερα από σκληρή εκπαίδευση, αυτοί οι επαναστάτες εγκατέλειπαν κάθε παραδοσιακό δεσμό για να αφοσιωθούν με φανατισμό στην επανάσταση. Ένα από τα μέλη της ομάδας, ο V.A. Fedoseyev, έφθασε στο σημείο να σχεδιάσει τον δηλητηριασμό του πατέρα του για να προμηθευτεί κεφάλαια που θα στήριζαν τις επαναστατικές δραστηριότητές τους.

Ο βασικός συνήγορος της συνωμοτικής πολιτικής ήταν ο Bakunin. Ξεκίνησε την πνευματική σταδιοδρομία του ως δεξιός εγελιανός, αλλά μετατοπίστηκε στον αριστερό εγελιανισμό και τελικά στον αναρχισμό και στην τρομοκρατία. Η εξέλιξή του αντικατοπτρίζει την εξέλιξη του μηδενιστικού κινήματος στο σύνολό του. Μεταξύ 1860 και 1870 κατέληξε να πιστεύει ότι η ενότητα Εκκλησίας και κράτους, την οποία είχε προασπιστεί στη δεξιά εγελιανή φάση του, ήταν η ανώτερη μορφή καταπίεσης και συμπέρανε ότι ο αθεϊσμός και ο αναρχισμός αποτελούσαν τη μόνη απάντηση. «Εάν υπάρχει Θεός, ο άνθρωπος είναι σκλάβος· τώρα ο άνθρωπος μπορεί και πρέπει να απελευθερωθεί· συνεπώς ο Θεός δεν υπάρχει. [...] [Ως εκ τούτου] θα ήταν αναγκαίο να εξαλειφθεί πρώτα και κύρια αυτό το φάντασμα του Θεού, ο αιώνιος και απόλυτος κατακτητής». Κατά την άποψή του αυτή η θρησκευτική αντίληψη είχε χαραχτεί τόσο βαθιά στην ανθρώπινη ψυχή και στους κοινωνικούς θεσμούς, ώστε να είναι αναγκαίες η ολοκληρωτική επανάσταση και η ολοκληρωτική καταστροφή.

Ο Bakunin, ωστόσο, συνέχισε να καθορίζεται απ' ό,τι απέρριπτε. Μολονότι έγινε αθεϊστής, ο Σατανάς ήταν ο αρχετυπικός επαναστάτης του. Οι καταστροφικές δυνάμεις του Σατανά, ωστόσο, αναμειγνύονται μυστηριωδώς με τις θεϊκές δυνάμεις της δημιουργίας: «Ας εμπιστευτούμε το αιώνιο πνεύμα το οποίο καταστρέφει και εκμηδενίζει, επειδή είναι η ανεξιχνίαστη και αέναη δημιουργική πηγή κάθε ζωής. Το πάθος για καταστροφή είναι και δημιουργικό πάθος». Αυτός ο επαναστατικός μυστικισμός οφείλει πολλά στη φιχτιανή και αριστερή εγελιανή έννοια της άρνησης. Το πλήρες νόημά του είναι ακόμη σαφέστερο σε ένα χωρίο του 1848: «Το αστέρι της επανάστασης θα ανατείλει μεγαλοπρεπές και ανεξάρτητο πάνω από τη Μόσχα, μέσα από μια θάλασσα αίματος και φωτιάς, και θα γίνει ο πολικός αστέρας που θα οδηγεί την απελευθερωμένη ανθρωπότητα. Πρέπει να αφοσιωθείτε ολόπλευρα και ομόψυχα στην επανάσταση. Πρέπει να καείτε σαν φλόγα για να επιτελεστεί ένα θαύμα».

Η δημιουργική πλευρά του αναρχισμού του Bakunin που συνέβαλε στο να εξουδετερωθεί ο οργανωτικός συγκεντρωτισμός του οψιμότερου σοσιαλισμού επισκιάστηκε από αυτή τη μυστικιστική έμφαση στις δυνάμεις της άρνησης. Το αποκαλυπτικό αυτό στοιχείο του ρωσικού μηδενισμού τον απομόνωσε από το υπόλοιπο ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα, όπως καθιστά σαφές η αδιαμφισβήτητη νίκη του Marx στη διαμάχη του με τον Bakunin για τον έλεγχο της Πρώτης Διεθνούς. Απομονωμένοι από τη δημόσια δραστηριότητα στη Ρωσία εξ αιτίας της μοναρχίας και από τη συμμετοχή στο διεθνές κίνημα λόγω του Marx και των οπαδών του, οι Ρώσοι επαναστάτες ωθήθηκαν σε ακραία συνωμοτικά μέτρα. Αυτά τα μέτρα στην αρχή φόβισαν τους λαϊκιστές, οι οποίοι παρέμειναν προσκολλημένοι στη θρησκεία της ανθρωπιάς, αλλά βαθμηδόν έγιναν περισσότερο δεκτικοί, μια και τα θεωρούσαν ως τα μόνα εναπομείναντα μέσα επαναστατικής δραστηριότητας. Ο άνδρας ο οποίος έκανε τα περισσότερα για να γίνουν πράξη όσα δόγματα πρέσβευε ο Bakunin ήταν ο Nechaev.

Σε αντίθεση με τους περισσότερους ριζοσπάστες του 1860, ο Sergey Nechaev δεν ανήκε στη διανόηση, αλλά προερχόταν από τις κατώτερες τάξεις. Μυήθηκε στην επαναστατική δραστηριότητα από την ομάδα «Κόλαση» του Ishutin. Το 1868 στρατολογήθηκε σε μια επαναστατική ομάδα μέσω της οποίας συνάντησε τον Petr Tkachev, ο οποίος παλαιότερα είχε συντελέσει στη συγγραφή της «Νεαρής Ρωσίας». Κατέστρωσαν από κοινού σχέδια για να οργανώσουν μια εξέγερση σύμφωνα με το Πρόγραμμα για επαναστατική δράση. Ο σκοπός τους ήταν να κατακτήσουν «πλήρη ελευθερία για μια ανανεωμένη προσωπικότητα», δημιουργώντας επαναστατικά πρότυπα. Υιοθέτησαν πολλές από τις συνωμοτικές μεθόδους του Ishutin, μεταξύ των οποίων ήσαν η ιεραρχική οργάνωση της επαναστατικής ομάδας και η τρομοκρατία. Πίστευαν ότι οι προηγούμενες ομάδες έδωσαν μεγάλη βαρύτητα στον λαό και ότι η επιτυχής επαναστατική οργάνωση χρειαζόταν επαγγελματίες επαναστάτες, οι οποίοι θα ήσαν πρόθυμοι να αφιερώσουν τη ζωή τους στη ριζοσπαστική δραστηριότητα. Το Πρόγραμμά τους οδηγεί στα άκρα αυτή τη λογική της επαναστατικής δραστηριότητας.

Ο Nechaev, ωστόσο, δεν έχαιρε της εκτιμήσεως μεταξύ των συντρόφων του. Για να αλλάξει αυτή την κατάσταση, ταξίδεψε στην Ελβετία και παρουσιάστηκε στον Bakunin ως εκπρόσωπος μυστικής συνωμοτικής οργάνωσης. Ο Bakunin γοητεύτηκε από την προσωπικότητά του και μαζί επαναδιατύπωσαν το Πρόγραμμα στην περίφημη Κατήχηση ενός επαναστάτη. Αυτό το σύγγραμμα και οι ενέργειες που ενέπνευσε αποτελούν την πηγή της σπουδαιότητας του Nechaev για το μηδενιστικό κίνημα. Κατέστρωσαν ένα σχέδιο για επαναστατική οργάνωση και πειθαρχία, μια εκδοχή επαναστατικού γιαχωβινισμού, που έμελλε να γίνει η ραχοκοκαλιά του ριζοσπαστικού κινήματος στη Ρωσία.

Μολονότι οι αρχές της συνωμοτικής οργάνωσης που παρουσίαζε το σχέδιό τους ήσαν τερατώδεις, η εικόνα που δημιούργησαν για τον επαναστάτη ήταν επιβλητική. Αυτή η εικόνα στηρίζεται στον προμηθεϊσμό τον οποίο αποπνέουν ο Μπαζάροφ του Turgenev και ο Ραχμέτοφ του Chernyshevsky, αλλά τους ριζοσπαστικοποιεί με τρόπο που ούτε ο Turgenev ούτε ο Chernyshevsky θα επιδοκίμαζε. Ο επαναστάτης, σύμφωνα με τους Bakunin και Nechaev, είναι μοιραίος άνθρωπος και πρέπει να αντιμετωπίζει τον εαυτό του και τους συντρόφους του ως κεφάλαιο το οποίο θα δαπανηθεί στην υπηρεσία της επανάστασης:

Ο επαναστάτης είναι άνθρωπος ξεχωριστός. Δεν έχει προσωπικά συμφέροντα, συναισθήματα, δεσμούς· δεν έχει προσωπική ιδιοκτησία, ούτε καν όνομα. Καθετί πάνω του έχει απορροφηθεί από το ένα και αποκλειστικό συμφέρον, τη μοναδική σκέψη, το μοναδικό πάθος – την επανάσταση. Στα μύχια της ψυχής του αποκόπηκε, όχι με λόγια αλλά με έργα, από κάθε δεσμό με τη σημερινή κοινωνία και με το σύνολο του πολιτισμένου κόσμου, καθώς και με τους νόμους, τα έθιμα, τις συμβάσεις και την ηθικότητά του. Εάν συνεχίζει να ζει σε αυτόν το κάνει ως αδιάλλακτος εχθρός του, έχοντας ως αποκλειστικό στόχο να τον καταστρέψει. [...] Για τον επαναστάτη ό,τι συνεισφέρει στον θρίαμβο της επανάστασης είναι ηθικό, ό,τι τη δυσχεραίνει είναι ανήθικο και εγκληματικό. [...] Όλα τα ευγενή και συγκαταβατικά αισθήματα συγγένειας, αγάπης, ευγνωμοσύνης και τιμής θα πρέπει να τα παραμερίσει για χάρη του μοναδικού ψυχρού πάθους για επανάσταση. [...] Μια και επιδιώκει απτόητος την αμείλικτη καταστροφή, πρέπει να προετοιμαστεί να αφανιστεί ο ίδιος ή να καταστρέψει με τα ίδια του τα χέρια καθετί που στέκεται εμπόδιο στην πορεία της επανάστασης.

Αυτός ο επαναστάτης είναι ένας άγγελος-εκδικητής. Εντελώς ανήθικος με την παραδοσιακή έννοια, είναι φανατικά ηθικός ως επαναστάτης. Η στράτευσή του, όπως εκείνη του Προμηθέα, στρέφεται ενάντια σε όλους τους θεούς, σε όλες τις θρησκείες και σε όλους τους πολιτικούς θεσμούς. Αυτά έχουν απλώς καταστείλει την ανθρώπινη ελευθερία. Στην ουσία, αυτός ο επαναστάτης υπερβαίνει την απλή ανυπακοή του Προμηθέα και ενορχηστρώνει μια σαρωτική επίθεση ενάντια στην πραγματικότητα. Επειδή τον αντιμάχεται η τεράστια κρατική δύναμη, πρέπει να ενεργεί μυστικά και να υιοθετεί σκληρές και ανηλεείς μεθόδους. Χρησιμοποιεί δολοφονίες, εκβιασμούς, ληστεία, σεξ, οτιδήποτε είναι αναγκαίο για την επίτευξη των σκοπών του. Εξαπατά και θυσιάζει οικογένεια, φίλους και συντρόφους επαναστάτες για να διασφαλίσει την επιτυχία της επανάστασης. Το μεγαλείο του εδράζεται στο γεγονός ότι, όπως ο Μπαζάροφ, εφαρμόζει τα ίδια ανηλεή κριτήρια και στον εαυτό του. Αυτό είναι συνάμα η πηγή της τραγωδίας του.

Η συναρπαστική δύναμη της Κατήχησης πιθανώς να οφείλεται περισσότερο στον Bakunin παρά στον Nechaev. Ο Bakunin προσάρμοσε το Πρόγραμμα στην Κατήχηση χρησιμοποιώντας μια φόρμουλα η οποία απέρρεε από τη φιλοσοφία του Fichte και των αριστερών εγελιανών: Το μίσος, για παράδειγμα, το οποίο ήταν τόσο σημαντικό για τον Μπαζάροφ, δεν εκφράζεται με πολιτικούς όρους αλλά με απόλυτους ορισμούς που αντλούνται από την εγελιανή ιδέα της άρνησης. Το μίσος υπ' αυτή την έννοια παρέχει ιδεολογική και μεταφυσική -εάν όχι δήθεν θεολογική- δικαιολόγηση. Η Κατήχηση είναι κορυφαία έκφραση του δόγματος περί ελευθερίας και άρνησης το οποίο εμφανίστηκε με τη φιχτιανή ιδέα για το απόλυτο εγώ και συγκαλύφθηκε στον αριστερό εγελιανισμό. Είναι κατήχηση για τη θρησκεία της επανάστασης στην υπηρεσία του σκοτεινού θεού της άρνησης.

Σε αντιδιαστολή σχεδόν με το σύνολο των προκατόχων του και τον ίδιο τον Bakunin, ο Nechaev ήταν άνθρωπος της δράσης. Αφοσιωμένος με φανατισμό στην επανάσταση, ήταν πρόθυμος να θυσιάσει τους πάντες και τα πάντα γι' αυτόν το σκοπό. Ήταν επίσης περίφημος συνωμοτικός οργανωτής. Με ισχνότατα μέσα άρχισε να οικοδομεί μια συνωμοτική οργάνωση στη Ρωσία που απέβλεπε στην πραγμάτωση όσων στόχων σκιαγραφούνταν στην Κατήχηση. Προκειμένου να συνδέσει στενότερα τους επαναστάτες με την οργάνωση, τους ενέπλεξε σε διάφορα εγκλήματα, συμπεριλαμβανομένης της εκτέλεσης ενός από τα δικά της μέλη. Αυτό ήταν η καταστροφή του. Η τυχαία ανακάλυψη του πτώματος οδήγησε στη σύλληψη όλων των μελών εκτός από τον Nechaev.

Η δίκη των νετσαγιεφιστών, ωστόσο, ήταν καταστροφή για το κράτος. Καθώς ο ένας μετά τον άλλο από τους κατηγορούμενους απέρριπτε τη μοναρχία και προασπιζόταν τους ανθρωπιστικούς σκοπούς της οργάνωσής τους, η δημόσια γνώμη άρχισε να στρέφεται υπέρ τους. Η κατηγορούσα αρχή για να μεταστρέψει την κοινή γνώμη έπρεπε να προσκομίσει ως απόδειξη την Κατήχηση. Ένας αξιωματούχος της αστυνομίας που ήταν παρών στη δίκη αναγνώρισε τα σφάλματα του κράτους:

Η δίκη αντιπροσωπεύει ένα ορόσημο στη ζωή του ρωσικού λαού [...]. Την παρούσα στιγμή δύσκολα θα βρείτε κάποιο μέρος στην απέραντη πατρική γη μας όπου τα μανιφέστα του Nechaev δεν θα διαβάζονται από τις αμόρφωτες μάζες, οι οποίες, όπως είναι φυσικό, επικεντρώνουν την προσοχή τους σε όσα σημεία μνημονεύονται τα βάσανα του λαού και αναφέρονται οι υπεύθυνοι γι' αυτά. Θα πρέπει κανείς να είναι πολύ κοντόφθαλμος για να πιστεύει ότι κάποιος αμόρφωτος άνθρωπος ο οποίος νομίζει ότι καταπιέζεται δεν θα αισθανθεί συμπάθεια για όσους ανθρώπους προσποιούνται πως τον προστατεύουν και φροντίζουν για τα συμφέροντά του. [...] Η δίκη ενθάρρυνε τη συζήτηση ανάμεσα σε ανθρώπους οι οποίοι ποτέ δεν είχαν δείξει ενδιαφέρον για την πολιτική, και πολλοί διαπίστωσαν με μεγάλη λύπη πόσο βαθιές ρίζες έχουν στη νεολαία μας κοινωνικές θεωρίες εχθρικές προς τον νόμο και την τάξη.

Η ανικανότητα του κράτους μετέτρεψε, λοιπόν, την τρομοκρατική θρησκεία της άρνησης του Nechaev σε κοσμοϊστορική δύναμη. Ο ίδιος ο Nechaev συνελήφθη στην Ελβετία, παραδόθηκε στη Ρωσία και φυλακίστηκε. Εφαρμόζοντας τις αρχές του μέσα στη φυλακή, επηρέασε τους δεσμοφύλακές του, ήλθε σε επαφή με την παράνομη επαναστατική οργάνωσή του και ανέλαβε τον ουσιαστικό έλεγχο της φυλακής. Ενώ σχεδίαζε να δραπετεύσει και να απαγάγει τον τσάρο και την οικογένειά του, τα σχέδιά του αποκαλύφθηκαν τυχαία, οι δεσμοφύλακες φυλακίστηκαν και ο Nechaev στάλθηκε σε αυστηρή απομόνωση και πέθανε.

Το όραμα του Nechaev για τον επαναστάτη δεν φόβισε μόνο τους συντηρητικούς και τους φιλελεύθερους αλλά και την πλειονότητα των επαναστατών. Οι λαϊκιστές τον θεωρούσαν τέρας, αλλά και ο Bakunin αγανάκτησε όταν είδε τις ιδέες τους να εφαρμόζονται με όλη την εγγενή ανοικτιρμοσύνη τους. Το άμεσο αποτέλεσμα της διάδοσης αυτών των ιδεών ήταν να ενισχυθούν τα αντιμηδενιστικά αισθήματα στη Ρωσία. Η διανόηση, που γενικώς ήταν ευνοϊκά διακείμενη απέναντι στους μηδενιστικούς σκοπούς, άρχισε να αντιμετωπίζει το κίνημα με αύξουσα καχυποψία. Αυτό ήταν ιδιαίτερα φανερό στη λογοτεχνία. Στην «Πανούκλα» ο Avenarius χαρακτηρίζει τον μηδενισμό τρέλα. Ο Dostoevski στο Έγκλημα και τιμωρία βάζει τον Ρασκόλνικοφ να ονειρεύεται κάποια παρόμοια μάστιγα που κάνει τον λαό να τρελαίνεται. Στο έργο του Οι Δαιμονισμένοι οι μηδενιστές παρουσιάζονται φορτισμένοι με κακά πνεύματα και στη Δίνη του Pisemsky εξεικονίζονται ως άνθρωποι που διακατέχονται από ανεξέλεγκτα πάθη. Τα αντιμηδενιστικά μυθιστορήματα κατά κανόνα προσπάθησαν να αποδείξουν ότι τα μηδενιστικά ιδεώδη αποτυγχάνουν στην πράξη και ότι οι μηδενιστές δεν κατανοούν πραγματικά την κοινωνία. Αυτό απεικονίζεται θαυμάσια στον μηδενιστή ήρωα Πολογιάροφ, ο οποίος παρακινεί μια ομάδα αγοριών να φωνάξει «Rez' publika!», που σημαίνει συνάμα «Δημοκρατία!» και «Σφάξτε το κοινό!». Αυτά τα αντιμηδενιστικά συναισθήματα, ωστόσο, δεν συμβάδιζαν με την ανάπτυξη της παράνομης επαναστατικής δραστηριότητας.