Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (34)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από 22, Σεπτεμβρίου2018

                                                          VΙΙΙ

         ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΣΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ.

                                    ΘΑΥΜΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΣ

 20. Η ΙΣΙΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΠΕΠΛΑ

1. «Πνεύμα (δαιμόνιο) που αποκαλύπτει την προτομή της Φύσης»

     

Το 1814 γιορτάσθηκε στη Βαϊμάρη η επιστροφή του Αρχιδούκα Καρόλου-Αυγούστου από την Αγγλία. Ο Γκαίτε διακόσμησε τη Σχολή Ζωγραφικής της πόλης με οκτώ πίνακες που αναπαριστούσαν  τις τέχνες που ο Κάρολος-Αύγουστος είχε θέσει υπό την προστασία του. Και ανάμεσα σ’ αυτές τις συμβολικές απεικονίσεις που είχαν μορφή εμβλημάτων υπήρχε μία με τίτλο ένα «Πνεύμα που αποκαλύπτει την προτομή της Φύσης», μιας Φύσης που είχε εξ άλλου την παραδοσιακή μορφή της Ίσιδας-Αρτέμιδος. 

Στο βάθος του πίνακα εικονίζεται ένα τοπίο που έρχεται σε εμφανή αντίθεση με την πλασματική ατμόσφαιρα που περιβάλλει αυτήν την αποκαλυπτόμενη προτομή. Ο Γκαίτε διακόσμησε με τους ίδιους πίνακες το σπίτι του για την επέτειο των 68^ων γενεθλίων του Καρόλου-Αυγούστου, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1825, καθώς και για τη δική του επέτειο εισόδου στην υπηρεσία του Αρχιδούκα, στις 7 Νοεμβρίου του ίδιου έτους.

     Το ενδιαφέρον είναι ότι στην εμβληματική αυτή απεικόνιση αποδόθηκαν ερμηνείες αντιφατικές. Οι σύγχρονοί της, αναφερόμενοι στην τρέχουσα κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα αντίληψη, ερμήνευσαν τη χειρονομία της αποκάλυψης της Φύσης από το Πνεύμα ως αναφορά στην επιστημονική δραστηριότητα του Γκαίτε. Σχολιάζοντας με τους στίχους του το έμβλημα, επ’ ευκαιρία του ιωβηλαίου του Γκαίτε, ο ποιητής Gerhardt επαινεί τη συνεύρεση στον Γκαίτε της ποίησης με την επιστήμη: «Δεν είναι πλέον αρκετό για τον ποιητή να κρούει τη χρυσή του λύρα, πρέπει να διεισδύσει στη Φύση, κι έτσι τολμά να ανασύρει το μαγικό πέπλο της Ίσιδας». Η γραφική παράσταση που τοποθέτησε το 1808 ο Alexander von Humboldt στην αρχή του Δοκιμίου περί της γεωγραφίας των φυτών, αναφερόταν ήδη στην παραδοσιακή αναπαράσταση  της αποκάλυψης της Ίσιδας. Αλλά σε ό,τι αφορά τον Γκαίτε, η Ίσις είναι τελικά χωρίς πέπλο, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

     Στην πραγματικότητα ο Γκαίτε εμπνεύστηκε αυτή την εμβληματική αναπαράσταση έχοντας κατά νου κάτι πολύ διαφορετικό  από την κλασσική απεικόνιση της Επιστήμης που ανασύρει το πέπλο της Φύσης. Καταρχήν, ανάμεσα στο σύνολο των έργων τέχνης που προορίζονταν να τιμήσουν τον Κάρολο Αύγουστο, και αντιπροσώπευαν τις διάφορες τέχνες, το έμβλημα αυτό αντιστοιχούσε στη γλυπτική. Το φυλλάδιο που κυκλοφόρησε στη Βαϊμάρη το 1825, ανωνύμου συγγραφέως αλλά πιθανότατα υπό την καθοδήγηση του Γκαίτε, δίνει την ακόλουθη περιγραφή: «Ένα νεαρό αγόρι, που έχει γονατίσει σε ένδειξη σεβασμού, ανασύρει το πέπλο που καλύπτει την προτομή που συμβολίζει τη Φύση. Η προτομή από λευκό μάρμαρο υποδηλώνει άμεσα τη γλυπτική, ως την τελειότερη τέχνη αναπαράστασης του τελειότερου έργου της δημιουργίας». Επομένως η προτομή της Άρτεμης-Ίσιδας συμβολίζει ταυτόχρονα τη γλυπτική, ως την τέχνη που «αντιπροσωπεύει» με τον τελειότερη δυνατό τρόπο τη Φύση, καθώς και την ίδια τη Φύση που πλάθει μορφές.

     Ο ίδιος ο Γκαίτε αποκάλυψε το νόημα που απέδιδε σε αυτή τη μορφή. Συνέθεσε μια συλλογή ποιημάτων αφιερωμένων σε καθέναν από τους οκτώ πίνακες που αναφέραμε με τον τίτλο: Die Kunst («Η τέχνη»). Στο Πνεύμα που ανασύρει το πέπλο της Φύσης αφιέρωσε γύρω στον Μάρτιο του 1826 τρία τετράστιχα που μας αποκαλύπτουν την πραγματική του αντίληψη για την έννοια του μυστικού της φύσης και την αλληγορία του πέπλου της Ίσιδας. Λίγο αργότερα επέλεξε ένα από  αυτά τα τετράστιχα και το ενέταξε σε μιαν άλλη συλλογή ποιημάτων με τον τίτλο Xennies apprivoisées (Εξευγενισμένες  προσφορές ή δώρα φιλοξενίας), της οποίας το περιεχόμενο αποκαλύπτει ικανοποιητικά το νόημα που ο ίδιος απέδιδε σ’ αυτές τις μορφές και σ’ αυτά τα τετράστιχα. Παραθέτω πρώτα τα τρία τετράστιχα:

      Σεβάσου το μυστήριο,

      Μην αφήσεις το βλέμμα σου να πλανηθεί στη λαγνεία.

      Η Φύση-Σφίγγα, τερατώδης ύπαρξη,

      Θα σε τρομοκρατήσει με τους αναρίθμητους μαστούς της.

      Μην αναζητήσεις μυστική μύηση.

      Άφησε αυτό που κείται, κάτω από το πέπλο.

      Αν θέλεις να ζήσεις, φτωχέ μου άμυαλε,

      Κοίταξε μόνο πίσω σου, προς τον ελεύθερο χώρο.

      Αν η διαίσθησή σου κατορθώσει

      Να διεισδύσει πρώτα στο εσωτερικό,

      Και ύστερα να επανέλθει προς το εξωτερικό,

      Θα έχει τότε διδαχθεί με τον καλύτερο τρόπο.

   Το δεύτερο τετράστιχο αναπαράγεται στο βιβλίο VI των Xennies apprivoisées, μετά από δύο στροφές που επικρίνουν, η πρώτη τη θεωρία των χρωμάτων του Νεύτωνα και η δεύτερη τους ιστορικούς του συμβολισμούς των μύθων, όπως ο Creuzer:

         Εάν εσείς, απεχθείς διεκδικητές,

         Δεν σωπάσετε την κακόφωνη λύρα σας,

         Λυπάμαι κατάκαρδα.

         Η Ίσις δεν έχει πέπλο,

         Ο άνθρωπος είναι που έχει καταρράκτη.

         Στα σύμβολα που ερμηνεύει η ιστορία,

         Παράφρονας είναι όποιος δίνει σημασία.

         Ακολουθεί μιαν άγονη πορεία χωρίς τέλος

         Και αφήνει να του ξεγλιστρήσει ο πλούτος του κόσμου.

         Μην αναζητάς μύηση μυστική.

        Άφησε αυτό που κείται, κάτω από το πέπλο.

        Αν θέλεις να ζήσεις, φτωχέ μου άμυαλε,

        Κοίταξε μόνο πίσω σου, προς τον ελεύθερο χώρο. 

   Η πρώτη στροφή μοιάζει σκοτεινή. Οι διεκδικητές είναι πιθανόν οι επιστήμονες, που θέλησαν να αποκαλύψουν την Ίσιδα δια του πειραματισμού, όπως ο Νεύτωνας, αλλά χαρακτηρίζονται απεχθείς διότι δεν είναι ικανοί να τη διακρίνουν, όπως αποδεικνύουν οι επόμενοι στίχοι για την ΄Ισιδα χωρίς πέπλο. Στον Πρώτο Φάουστ, ο Γκαίτε κατακρίνει με πάθος τους πειραματισμούς, την τεχνητή παρατήρηση και την αξίωση να ανασυρθεί το πέπλο της Φύσης.

         «Μυστηριώδης στο άπλετο φως, η Φύση δεν επιτρέπει να της  αφαιρέσουν το πέπλο, και ό,τι δεν επιθυμεί να αποκαλυφθεί στον πνεύμα σου, δεν μπορεί να την υποχρεώσεις να το κάνει χρησιμοποιώντας μοχλούς και έλικες».

    Ο Γκαίτε κατέκρινε ειδικά τον Νεύτωνα, που με τους πειραματισμούς του υποχρέωνε τις ακτίνες φωτός να διέλθουν μέσα από πρίσματα, γεγονός που κατά την αντίληψή του επιδρούσε αρνητικά στα φωτεινά φαινόμενα. Και σε μιαν από τις στροφές που ακολουθούν, κατήγγειλε και πάλι τον Νεύτωνα λέγοντας: «Είναι αδιανόητο να επιχειρούμε να διασπάσουμε την ενότητα του αιωνίου φωτός». Και γενικά κατηγορούσε τους πειραματιστές, επειδή προσπαθούν να αποκαλύψουν με βίαια και μηχανικά μέσα εκείνα που καλύπτονται πίσω από τα φαινόμενα, πίσω από τη μορφή των πραγμάτων.

     Αλλά η συλλογή αυτή των μικρών ποιημάτων με τίτλο Xennies apprivoisées είχε και άλλους αποδέκτες. Σε ένα χειρόγραφό του, το Ποίημα «Μην αναζητάς μύηση μυστική» περιλαμβάνει την υποσημείωση «Στον Συμβολιστή», και το ποίημα που προηγείται αρχίζει με τις λέξεις «Τα ιστορικά σύμβολα…». Υπάρχει δηλαδή μια αναφορά στους συμβολιστές της σχολής του Georg Friedrich Creuzer, τους οποίους οι Γκαίτε μέμφεται για τους ίδιους λόγους που κατηγορούσε και τους πειραματιστές. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Μεφιστοφελής σε ένα από τα παραλειπόμενα του Δεύτερου Φάουστ, σχετικά με τη γέννηση του Ευφορίωνος:

   «Μερικοί πιστεύουν ότι δεν θα πρέπει να την ερμηνεύουμε [= την ιστορία του Ευφορίωνος] άμεσα και πρωτόγονα. Ότι κάτι κρύβεται από πίσω. Και ευχαρίστως θα παραδέχονταν την ύπαρξη μυστηρίων και ίσως ακόμη και απατηλών γεγονότων, κάτι το ινδουιστικό ή αιγυπτιακό. Και ότι αυτός που αναμοχλεύει και ανακατατάσσει όλα αυτά μαζί, που αρέσκεται να αναποδογυρίζει τις ετυμολογίες είναι ο κατάλληλος ερμηνευτής. Θα το πούμε κι αυτό, μια και η βαθύτερη επιθυμία μας είναι να παραμείνουμε πιστοί στη νέα συμβολική».

     «Κάτι κρύβεται από πίσω». Αυτή είναι η πεποίθηση των πειραματιστών και των συμβολιστών. Οι πρώτοι εφαρμόζουν την ερμηνευτική μιας φύσης που προσπαθεί να αποκαλύψει αυτά που κρύβονται πίσω από τα φαινόμενα, οι δεύτεροι προτείνουν κι αυτοί μιαν ερμηνευτική, αυτήν του μύθου, προσπαθώντας να ανιχνεύσουν το κρυφό νόημα των μυθικών παραστάσεων, αναζητώντας πίσω από τους μύθους ένα ινδικό ή αιγυπτιακό ιστορικό υπόβαθρο.

     Δεν θα πρέπει να μας ξαφνιάζει αυτή η απρόσμενη προσέγγιση των επιστημόνων του πειραματισμού και των ερμηνευτών της μυθολογίας. Ας θυμηθούμε ότι για τον Πορφύριο η Φύση περιβάλλεται τόσο από ζωντανές μορφές όσο και από μύθους. Αυτό που ο Γκαίτε αρνείται και στις δύο περιπτώσεις είναι η διάκριση ανάμεσα σε ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό περιεχόμενο, την αξίωση της αποκάλυψης αυτού που βρίσκεται πίσω από το μυθικό σύμβολο ή τη φυσική μορφή. Συμβολιστές και πειραματιστές παραβλέπουν αυτό που είναι ζωντανό: τον «ελεύθερο χώρο», το Πνεύμα που ανασύρει το πέπλο της Ίσιδας, τον «πλούτο του κόσμου», όσους προσπαθούν να ερμηνεύσουν τους μύθους και τα σύμβολα δια της ιστορίας. Πιστεύουν ότι η μορφή καλύπτεται από πέπλα και ότι κάτι διαφορετικό κρύβεται από πίσω. Αναζητούν κάτι άλλο πίσω από αυτό που πιστεύουν ότι είναι ένα πέπλο, διότι δεν κατανοούν αυτό που βρίσκεται μπροστά στα μάτια τους, ότι η φυσική ή η μυθική μορφή που βλέπουν έχει καθαυτή λόγο ύπαρξης και ότι δεν χρειάζεται να προσπαθήσουν να την κατανοήσουν μέσα από κάτι διαφορετικό: το πέπλο καλύπτει το δικό τους βλέμμα και όχι την Ίσιδα. Για να τη δουν, θα πρέπει απλώς να κοιτάξουν. Γιατί βρίσκεται μπροστά τους χωρίς πέπλα. Φαντάζει ολόκληρη μέσα στο θάμβος της παρουσίας της.

     Ας ξαναδιαβάσουμε τώρα τα τετράστιχα που αφιέρωσε ο Γκαίτε στο Πνεύμα που αποκαλύπτει την προτομή της Φύσης. Θα παρατηρήσουμε ότι αλληλοσυμπληρώνονται. Το πρώτο τετράστιχο για παράδειγμα, προειδοποιεί το παιδί που ανασηκώνει το πέπλο του αγάλματος της Ίσιδας ότι η τερατώδης μορφή της θα το τρομάξει. Το δεύτερο τετράστιχο, επαναλαμβάνοντας την απειλή του θανάτου που επισύρει η ιερόσυλη  αποκάλυψη της θεάς, καλεί το παιδί, αν επιθυμεί να ζήσει, να στραφεί προς ό,τι βρίσκεται πίσω του, δηλαδή, σύμφωνα με την εικόνα η οποία συνοδεύει το ποίημα, προς το τοπίο των δέντρων και των βουνών που βρίσκεται στο βάθος του πίνακα. Εκφράζει δηλαδή εδώ ένα είδος κριτικής του τρόπου που ερμηνεύτηκε κατά την παράδοση η αποκάλυψη του αγάλματος της Άρτεμης-Ίσιδας. Η φύση έχει κίνηση και ζωντάνια, δεν είναι ένα ακίνητο άγαλμα. Ο πειραματιστής, όπως λέει ο Μεφιστοφελής στον φοιτητή, προσπαθώντας να κατανοήσει αυτό που έχει ζωή, αποδιώχνει την πνευματική διάσταση και έτσι απομένουν μόνο κάποια ψήγματα. Αποστρέφοντας το βλέμμα του το παιδί θα μπορέσει να διακρίνει τη Φύση, όχι πλέον σαν μια «παγερή» μορφή αλλά ως ζωντανή παρουσία: τη Φύση σε εξέλιξη. Δεν θα πρέπει να αναζητήσουμε τη Φύση αλλού από εκεί που πραγματικά βρίσκεται. Δεν θα πρέπει να αναζητούμε κάτι νεκρό πέρα από τη ζωντανή παρουσία.

     «Αν θέλεις να ζήσεις, φτωχέ μου άμυαλε». Η αρχαία Ίσις είχε πει: «Κανένας θνητός δεν ανέσυρε το πέπλο μου». Όποιος επομένως τολμά να ανασηκώσει τι πέπλο της θεάς απειλείται με θάνατο. Κατά τον Γκαίτε όμως πρόκειται για κάποιου είδους πνευματικό θάνατο. Ο αποδεχόμενος ότι η Φύση κρύβεται πίσω από ένα πέπλο κινδυνεύει να αιχμαλωτιστεί από την ιδέα αυτού που πιθανόν κρύβεται πίσω από το πέπλο, και κυρίως να απολιθωθεί ο ίδιος, να μην είναι πλέον σε θέση να διακρίνει την εξέλιξη τής εν κινήσει Φύσεως. «Σεβάσου το μυστήριο» σημαίνει αποδέξου τη Φύση όπως είναι, χωρίς να τη βιάζεις με πειραματισμούς, που αλλοιώνουν τον φυσικό ρυθμό λειτουργίας της και την οδηγούν σε τεχνητές και παρά φύση καταστάσεις. Για τον Γκαίτε το μόνο ικανό εργαλείο για τη γνώση της φύσης είναι οι αισθήσεις του ανθρώπου, η αντίληψη που καθοδηγείται από τη λογική, και κυρίως η αισθητική αντίληψη της φύσης. Κατ’ αυτόν, όπως είδαμε, ο ικανότερος ερμηνευτής της φύσης είναι η τέχνη.

2. Η επιστημονική μέθοδος του Γκαίτε

     
Η αποδοχή τού μυστικού τής φύσης και η εικόνα τού πέπλου της Ίσιδας προϋπέθεταν τη διάκριση ανάμεσα σε μιαν εξωτερική εμφάνιση και μια πραγματικότητα που κρύβεται πίσω απ’ αυτήν. Γι’ αυτό και ο Γκαίτε αρνήθηκε την αντίθεση ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό περιεχόμενο που εκφράζουν οι στίχοι του Ελβετού ποιητή Haller:

      Κανένα δημιουργημένο πνεύμα δεν μπορεί να εισχωρήσει

      Στο εσωτερικό της φύσης.

     Ευτυχής είναι αυτός στον οποίον δέχεται να δείξει

     Έστω και το εξωτερικό της περίβλημα.

    Η παραδοχή ότι η Φύση αρνείται να αποκαλυφθεί, σημαίνει για τον Γκαίτε, ότι θα πρέπει είτε να υποταχθεί ο ίδιος στην άγνοια, είτε να αποδεχτεί τη βία του πειραματιστή. Έτσι απορρίπτει ριζικά τους ισχυρισμούς του Haller:

       Η φύση προσφέρει τα πάντα με καλοσύνη και γενναιοδωρία.

       Δεν έχει ούτε πυρήνα

       ούτε κάλυμμα.

       Είναι ολόκληρη, ταυτόχρονα.

    Αυτή η γενναιοδωρία και η καλοσύνη είναι ακριβώς το αντίθετο από τη συμπεριφορά μιας Φύσης που αρνείται να αποκαλυφθεί, που «αγαπά να κρύβεται». Αυτή η στάση αντιστοιχεί ακριβώς στην αντίληψη μιας Ίσιδας χωρίς πέπλο. Δεν υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στο φαινόμενο και σ’ αυτό που κρύβεται μέσα στο φαινόμενο.

     Γιατί λοιπόν τότε στο τελευταίο τετράστιχο του ποιήματος για το «Πνεύμα που αποκαλύπτει την προτομή της Φύσης» υπάρχει μια αντίθεση ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό;

      Αν η διαίσθησή σου κατορθώσει

      Να διεισδύσει πρώτα στο εσωτερικό,

      Και ύστερα να επανέλθει προς το εξωτερικό,

      Θα έχει τότε διδαχθεί με τον καλύτερο τρόπο.

Πώς είναι δυνατόν να διεισδύσει στο εσωτερικό και να επανέλθει στο εξωτερικό; Ο Γκαίτε διατυπώνει αυτή την αντίληψη όχι επειδή υιοθετεί την κίνηση της εμπειρικής γνώσης, που ξεκινώντας από τα εξωτερικά φαινόμενα προσπαθεί να ανακαλύψει κάποιο είδος εσωτερικού μηχανισμού, αλλά την κίνηση της διαισθητικής γνώσης, που υιοθετεί την κίνηση της γένεσης, της εξέλιξης, της φύσης με την ελληνική έννοια του όρου, τη διαμορφωτική ορμή, τις nisus formativus (διαμορφωτικές προσπάθειες) που κατευθύνονται ακριβώς από το εσωτερικό προς το εξωτερικό. Η μορφή δεν είναι Gestalt (σχήμα), μια ακίνητη αναπαράσταση, αλλά Bildung (διαμόρφωση), δημιουργία και εξέλιξη. Ο ίδιος ο Γκαίτε μάς αποκαλύπτει ότι αυτό που επικροτεί στην Κριτική της ικανότητας του κρίνειν του Καντ  είναι η αναλογία που αναδύεται ανάμεσα στη ζωή της τέχνης και τη ζωή της φύσης, «ο ιδιαίτερος τρόπος που έχουν και οι δύο να ενεργούν από τα έσω προς τα έξω». Η θεωρία περί της ζωντανής διαίσθησης της φύσεως διαθέτει κάτι από τη  μπεργκσονική αντίληψη, «το οποίο δεν δύναται να γίνει αντιληπτό παρά μόνο σε κατάσταση ευκινησίας και ευκαμψίας». Η επιστημονική μέθοδος του Γκαίτε εξαρτάται από την προσεκτική παρατήρηση της διαμορφωτικής κίνησης. Είναι κυρίως μορφολογία. Κατ’ αρχήν είναι αναγκαίο να παρατηρήσει κανείς προσεκτικά κάθε ιδιαίτερη μορφή. Στη συνέχεια θα πρέπει να προσπαθήσει να αντιληφθεί τη συσχέτιση των μορφών με άλλες μορφές, να διακρίνει την αλληλουχία, την ακολουθία της γενεσιουργού αλληλεπίδρασής τους, να τις παρατηρήσει στη μεταμορφωτική διαδικασία τους, πώς γεννώνται οι μεν από τις δε, και κυρίως – το σημαντικότερο για τον Γκαίτε – να ανακαλύψει την απλή και ουσιώδη μορφή, την Urform (αρχετυπική) μορφή, από την οποία απορρέουν όλες οι μεταμορφώσεις. Έτσι μας αποκαλύπτεται ότι η μορφοποίηση του φυτού προκύπτει από τη μεταμόρφωση του φύλου, η μορφοποίηση των οστών του κρανίου από τη μεταμόρφωση των σπονδύλων, η μορφοποίηση των χρωμάτων είναι μεταμόρφωση του φωτός όταν έρχεται σε επαφή με το σκοτάδι, διασχίζοντας μιαν αδιαφανή επιφάνεια. Το φαινόμενο που αποτελεί την αιτία της μεταμόρφωσης ο Γκαίτε το αποκαλεί Urphänomen, αρχετυπικό φαινόμενο, διότι αφ’ ενός δεν υπάρχει τίποτε που να το ξεπερνά στον κόσμο των φαινομένων και αφ’ ετέρου διότι αποτελεί σημείο αναφοράς για την ερμηνεία και των πλέον απλούστερων φαινομένων της καθημερινότητας. Χάρη σ’ αυτήν τη μέθοδο ο Γκαίτε έλπιζε να ανακαλύψει το ιδανικό πρότυπο,  για παράδειγμα το αρχετυπικό φυτό, το οποίο θα μας επέτρεπε να προχωρήσουμε στην κατασκευή όλων των άλλων φυτών. Έτσι η αισθητική αντίληψη της φύσης μεταμορφώνεται σε μιαν αντίληψη διανοητική, η οποία ανακαλύπτει το αρχικό φαινόμενο που διακρίνεται  μέσα στο αισθητό φαινόμενο. Όπως δηλώνει ο Γκαίτε στην εισαγωγή  της Θεωρίας των χρωμάτων, παρατηρώντας με προσοχή τον κόσμο μπορούμε ήδη να συλλάβουμε μια θεωρία. «Το γαλάζιο του ουρανού μάς αποκαλύπτει τον βασικό νόμο της χρωματικής κλίμακας. Είναι άσκοπο να ψάχνουμε κάτι πίσω από τα φαινόμενα. Αυτά τα ίδια συνιστούν τη θεωρία».

(συνεχίζεται) 

ΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΤΣΑΡΟΥΧΗ.