Η φύση τής Τραγωδίας 4

Συνέχεια από: Δευτέρα 15 Ιουλίου 2019

Η φύση τής Τραγωδίας 

Τής Susan Taubes, 
στο The Review of Metaphysics, Vol. 7 No. 2 (Dec., 1953)

Ο Αριστοφάνης, σατυρίζοντας την παρακμή τού αθηναϊκού θεάτρου, θεωρούσε το σοφιστικό πνεύμα και τον αυξανόμενο ορθολογισμό τής εποχής του, ως υπεύθυνα για την δηλητηρίαση του θεάτρου ειδικά και της κοινωνίας γενικά. Πράγματι, αναφέρεται στον Σωκράτη όταν προειδοποιεί τους νεαρούς ποιητές να αποφεύγουν τους σοφιστές, και να μη μάθουν σαν τον Ευριπίδη να αναμιγνύουν την λογική σκέψη με την τέχνη. Οι παρατηρήσεις τού Αριστοφάνη στην παρακμή τής τραγωδίας από τον Αισχύλο στον Ευριπίδη, έδωσε έναυσμα σε μια παράδοση κριτικής τής λογοτεχνίας, που αναβίωσε παθιασμένα στο κίνημα τού γερμανικού ρομαντισμού. Η ρομαντική διάγνωση τών αιτίων τής παρακμής τής τραγωδίας είναι ίσως σωστή. Οι κριτικοί όμως που εξαίρουν στην πρώιμη τραγωδία την  έκφραση τής χρυσής εποχής τής αθωότητας, πριν η ψυχή τού ανθρώπου ερημωθεί από την λογική σκέψη, αποτυγχάνουν να δουν πως οι δυνάμεις τού διαφωτισμού, για τις οποίες εκφράζουν τα παράπονα τους, έχουν τεθεί σε κίνηση ήδη από την γέννηση τού τραγικού θεάτρου. Η κρίση τού αρχαϊκού πνεύματος σηματοδοτεί την τραγική συνείδηση. Η τραγωδία είναι εν μέρει στοχασμός πάνω σε αυτή την κρίση. Ο κόσμος τού ξεριζωμένου ατομικισμού, ο σκεπτικιστικός, αν όχι κυνικός στην προοπτική του, δεν έχει θέση για την τραγωδία. Ούτε όμως και η χρυσή εποχή τού μύθου.

Η τραγωδία σηματοδοτεί συνήθως μια μεταβατική φάση τής συνείδησης. Στην Αθήνα την μετάβαση από την αρχαϊκή συνείδηση στο στοχαστικό, τόσο σκεπτικιστικό όσο και μυστικό πνεύμα. Παρομοίως, η τραγωδία τής ελισαβετειανής εποχής άνθισε υπό συνθήκες αστάθειας, αναζήτησης και επεκτεινόμενων οριζόντων, μεταξύ της διάλυσης του μεσαιωνικού κόσμου και της αποκρυστάλλωσης της πουριτανικής διάνοιας στο Paradise Lost του Milton, όπου το ανθρώπινο δράμα θεωρείται μάλλον θεοδικία παρά τραγωδία. Η διανοητική και η θρησκευτική στάση μπορεί να εκτοπίζουν το τραγικό, αυτό όμως δεν σημαίνει, όπως υποστηρίζουν ο Πλάτων και ο Hegel στην φιλοσοφική κριτική τής τραγωδίας, πως το νέο στάδιο τής συνείδησης υπερβαίνει και καταργεί την τραγική τοποθέτηση. Το αρχαϊκό, τραγικό και διανοητικό στάδιο τής συνείδησης δεν προσφέρει μια βαθμιαία «αληθινότερη» ερμηνεία τής ανθρώπινης κατάστασης. Κάθε ένα (από τα στάδια) διατυπώνει και λύνει το ερώτημα από την δική του βασική εμπειρία, και ισχύει ως προς τά δικά του δεδομένα.

Κεντρικό μοτίβο τής τραγωδίας είναι ο προμηθεϊκός αγώνας τού ανθρώπου ενάντια στους θεούς. Από τον Αισχύλο μέχρι τον Shakespeare, μια γεύση διαμαρτυρίας κυριαρχεί στην τραγική προοπτική, όσο και αν έχει μεταλλαχθεί καταλήγοντας στην σιωπή τού τελευταίου χορικού. Ο άνθρωπος διαμαρτύρεται κατά τού σύμπαντος, όπου συγκρούονται τα θεμελιώδη πάθη με τις σχέσεις εμπιστοσύνης, και δεν μπορούν να συμφιλιωθούν εν τέλει, όπου ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να διαλέξει μεταξύ κακού και κακού-ένα σύμπαν όπου τα δαιμονικά έργα συσκοτίζουν και την τελευταία καθαρή διάκριση μεταξύ σωστού και λάθους-και όπου οι θεοί συνωμοτούν εναντίον τού ανθρώπου για να τον καταστήσουν όργανο τής καταστροφής τους. Στην τραγωδία ξεσηκώνονται οι παλιοί θεοί, τού μύθου και τού τελετουργικού, τους οποίους η λογική και η μονοθεϊστική θρησκεία μόνο προσωρινά υπέταξαν, για να απειλήσουν την τάξη τού κόσμου τού ανθρώπου. Υπάρχει μια θεολογική και μια τραγική παραλλαγή τής διαμαρτυρίας τού ανθρώπου κατά τής αδικίας τών θεών, και στην κάθε περίπτωση οι προϋποθέσεις και το συμπέρασμα τού δράματος είναι διαφορετικά. Η σύγκριση τής ιστορίας τού Ιώβ και τού Προμηθέα Δεσμώτη τού Αισχύλου, θα μας δείξουν μερικές από τις πλέον χαρακτηριστικές διαφορές μεταξύ τραγικού και θρησκευτικού πνεύματος. Η διαφορά μπορεί να συγκεντρωθεί σε ένα σημείο, αντιπαραθέτοντας τα τελευταία λόγια τού Ιώβ, «γνωρίζω πως μπορείς να κάνεις όλα τα πράγματα…για τον λόγο αυτό βδελύσσομαι τον εαυτό μου και μετανοώ στην σκόνη και την στάχτη», με το «Κοίταξε με! Έσφαλα», τού Προμηθέα. Πιστεύω πως η σύγκριση αυτή ισχύει, ακόμα και αν υποθέσουμε, πως ο Προμηθέας Δεσμώτης ακολουθείται από ένα άλλο κομμάτι, όπου πιθανόν ο Προμηθέας συμφιλιώνεται με τον Δία, καθώς ένα τέτοιο «happy end» θα σήμαινε πως οι δυο αντίπαλοι συμφώνησαν-κάτι πολύ διαφορετικό από την απόλυτη υποταγή τού Ιώβ στον Παντοδύναμο.

Ο Ιώβ είναι απλώς ένας παθητικά βασανιζόμενος, ένα αθώο θύμα του θεϊκού σχεδίου. Το βάσανό του δεν είναι συνέπεια κάποιας πράξης του, κάποιου εγκλήματος ή παρακοής, που έπραξε εκούσια ή ακούσια. Είναι ένας άνθρωπος πονεμένος καθώς δεν γνωρίζει το τι, ο οποίος δεν έχει κάποια εκκρεμότητα με τον Θεό, ούτε κάποια αντιπαράθεση μαζί Του, ο οποίος όμως έχοντας την συνείδηση τής αθωότητας του, απλώς διερωτάται για την δικαιοσύνη και θα ήθελε να γνωρίζει τον λόγο τής ακατανόητης δυστυχίας που τον βρήκε. Στο βιβλικό πλαίσιο, ακόμα και η τόσο ταπεινή παράκληση τού Ιώβ να ακούσει (τον λόγο τού βασάνου του), εμφανίζεται ως τρομερά αναιδής. Ο Ιώβ ζητά δικαιοσύνη, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν αμφισβητεί την παντοδυναμία τού Θεού ούτε θέτει το θέλημά του ενάντια στο θέλημα τού Θεού: «Ακόμα και αν με σκοτώσει, θα τον εμπιστεύομαι.»

Αρκετά διαφορετική είναι η στάση του Προμηθέα απέναντι στον Δία. Στην σκηνή τού Αισχύλου, ο πρωταγωνιστής που αντιπροσωπεύει την ανθρωπότητα, αντιμετωπίζει τον ουρανό με περιφρόνηση και έρχεται σε αντιπαράθεση με τον πιο ισχυρό από τους θεούς. Ο Προμηθέας διάλεξε την μερίδα τού ανθρώπου ενάντια στον θεό, κλέβει την φωτιά από τον ουρανό για να βοηθήσει την ανθρωπότητα και γίνεται ήρωας, πρώτα δια τής παράβασης και κατόπιν υποφέροντας την τιμωρία του αλύγιστος, πεισματάρης, απαιτώντας να δει την μοίρα που είναι κρυμμένη ακόμα και από τον Δια. Στην βιβλική ιστορία, η τελική εμφάνιση τού Θεού μέσα στον ανεμοστρόβιλο πείθει με την αποτυχία της να εξηγήσει οτιδήποτε, δηλαδή πείθει απλώς με την δύναμή της που τα κατατροπώνει όλα. Επιβεβαιώνει ότι υποτέθηκε στην συζήτηση: ο Παντοδύναμος βρίσκεται πέραν τής ανθρώπινης δικαιοσύνης, και ο δημιουργός και κυβερνήτης τού σύμπαντος δεν μπορεί να δικαιολογείται ενώπιον των πλασμάτων Του. Η ιστορία του Ιώβ λαμβάνει χώρα εντός ενός σιδερένιου θεολογικού πλαισίου, η πραγματικότητα του οποίου δεν τίθεται ποτέ υπό ερώτημα. Το αντίθετο, τονίζεται διαρκώς. Ο πειρασμός τού Ιώβ είναι εν τέλει μια δοκιμασία αντοχής. Ο Θεός επιθέτει καταστροφή επί καταστροφής σε ένα αθώο άνθρωπο απλώς για να δοκιμάσει την πίστη του. Ο Ιώβ αντέχει την δοκιμασία και επιβραβεύεται διπλά στο τέλος. Ο αγώνας τού Προμηθέα αντιθέτως, εκτυλίσσεται κάτω από ένα ουδέτερο ουρανό. Δεν υπάρχει κάποιο αναθεωρητικό δικαστήριο, οι αγωνιζόμενοι αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο σε μια ανοικτή αρένα, δεσμευόμενοι μόνο από μια απρόσωπη δύναμη τής μοίρας. Ο ουδέτερος ορίζοντας είναι στην πραγματικότητα η προϋπόθεση τού τραγικού αγώνα. Το τραγικό δράμα προκύπτει όταν οι παίκτες αντιμετωπίζουν, ο καθένας μόνος του, ο ένας τον άλλο, και η σύγκρουση τους δεν μπορεί πια να κρατηθεί στα όρια οποιουδήποτε συστήματος προδιαγεγραμμένης αρμονίας.

Συνεχίζεται