Η φύση τής Τραγωδίας 3

Συνέχεια από: Πέμπτη 4 Ιουλίου 2019

Η φύση τής Τραγωδίας 

Τής Susan Taubes, 
στο The Review of Metaphysics, Vol. 7 No. 2 (Dec., 1953)

Η τραγωδία, καθώς συντηρεί την μορφή δραματικής ενσωμάτωσης τών τελετουργικών και συνεχίζει να διαβεβαιώνει την εξάρτηση τού ανθρώπου από τις νοητές δυνάμεις, τοποθετεί το δράμα γύρω από τον ανθρώπινο πρωταγωνιστή, ο οποίος δεν αντιμετωπίζει πια αυτές τις δυνάμεις με ντροπιαστικό τρόμο, αλλά με αμφιβολίες και πείσμα. Όσο και να κυριαρχεί το στοιχείο τής μοίρας στην πράξη τού ανθρώπου, το τραγικό παιχνίδι τίθεται σε κίνηση από την αμφιβολία και διαμαρτυρία τού ανθρώπου, καθώς ο άνθρωπος αναλαμβάνει το βάρος τής μοίρας του με πλήρη αντίληψη τής ελευθερίας του. Δε θα υπήρχε όμως τραγωδία, χάριν της πεισματικής αποφασιστικότητας τού Οιδίποδα να αποκαλύψει την καταγωγή, παρά την ικεσία τής Ιοκάστης και τις προειδοποιήσεις τού χορού, ούτε χάριν τής αποφασιστικότητας τής Ηλέκτρας και τής Αντιγόνης, ή τής απόφασης τού Mackbeth να αναλάβει την προφητεία τής μάγισσας εναντίον τών επιταγών τής συνείδησης.

Το ξόρκι τής τελετουργικής συμμετοχής διαλύεται την στιγμή που στήνεται η σκηνή τής τραγωδίας, και γινόμαστε μάρτυρες τού θεάματος τών ανθρωπίνων πράξεων, τού ανθρώπου πού απελευθερώνεται, επινοώντας, δοκιμάζοντας και αντιπαρατασσόμενος στούς θεούς. Ο άνθρωπος βγαίνει από τον μαγικό κύκλο του τελετουργικού, ώστε να στοχαστεί την κατάστασή του ως ένα αντικειμενικό θέαμα, να ζυγίσει τις εναλλακτικές με ανθρώπινα μέτρα, και να διαπραγματευτεί την υπόθεσή του ενώπιον τών δυνάμεων που πιθανόν να υπάρχουν. Ο άνθρωπος είναι αυτός που μιλά στην τραγική σκηνή. Προηγουμένως μιλούσαν μόνο οι θεοί, ή η ομάδα επένδυε στην εξουσία των θεών. Ακόμα και οι ήρωες τού Ομήρου τείνουν απλώς να εκτελούν τα σχέδια τών θεών, κατευθείαν, χωρίς να ρωτούν. Στο δράμα όμως, για πρώτη φορά διολισθαίνει μια στιγμή παύσης, έντασης και συλλογισμού, μεταξύ τού συμβουλίου τών θεών και τών ανθρωπίνων πράξεων.  Ο τραγικός αγών, που δεν μοιάζει με την τελετουργική αντιπαράθεση μεταξύ των θεϊκών δυνάμεων, εισάγει ένα καθαρά ανθρώπινο επίπεδο τής πραγματικότητας και εμπλέκει φάσεις συλλογισμού και απόφασης που προέρχονται από την ατομική ανθρώπινη αυτονομία. Η σκηνή παρέχει μια ουδέτερη αρένα όπου οι ανεξάρτητες μονάδες αντιμετωπίζουν ελεύθερα η μια τήν άλλη. Οι θεοί μπορεί να συντρίψουν τον άνθρωπο ή να συμφωνήσουν μαζί του, αλλά δεν μπορούν να τον σκλαβώσουν εντυπωσιάζοντάς τον.

Στα θεολογικά θεατρικά έργα τού Αισχύλου, η τραγική κατάσταση τού ανθρώπου λύνεται αρμονικά μέσα στο κοσμικό πλαίσιο, το οποίο βέβαια δεν είναι πια το παραδοσιακό πλαίσιο τού μύθου ή τού τελετουργικού. Ο στοιχειωμένος μητροκτόνος λυτρώνεται από την ενοχή του και επανεντάσσεται στην κοινωνία μέσω τής θείας επέμβασης, η οποία διαβεβαιώνει τήν ανωτερότητα τού πατριαρχικού δεσμού, και υποτάσσει τούς χθόνιους δαίμονες στις αδελφές τού ελέους. Ο δεσμώτης Τιτάνας-τα σχόλια στην χαμένη τριλογία για τον Προμηθέα θα μας κατεύθυναν να το πιστέψουμε-θα συμφιλιωθεί με τον Ολύμπιο αντίπαλο του. Αν και οι τραγωδίες τού Αισχύλου προσφέρουν στιγμές ύψιστου τραγικού πάθους και διείσδυσης στο δράμα εν γένει, η τραγωδία όμως, καθαρή από τελετουργικά, οδηγεί σε μια νέα θεοδικία. Η τραγική κατάσταση δεν είναι το τέλος. Είναι απλώς μια φάση στον ευρύτερο σχεδιασμό των θεών. Αν και η θεϊκή τάξη οδηγείται στα άκρα και ο άνθρωπος τίθεται ενώπιον βίαιων εναλλακτικών, η διαμαρτυρία του συναντά την ανταπόκριση τών θεών, και η τελική σφαίρα ανοίγεται, καταλήγοντας όχι στον ανώνυμο τρόμο αλλά στην θεϊκή κατανόηση.

Το τέλος τής τραγικής πράξης, δεν είναι βέβαια στην ουσία της η συμφιλίωση τών αντιθέτων. Ένα «άχαρο» τέλος είναι το πιο κατάλληλο για την τραγωδία, όπως το απαίτησε και ο Αριστοτέλης. Ο τονισμός τής καταστροφής μπορεί να υπηρετήσει ως το χαρακτηριστικό σημάδι τής τραγικής κατάστασης: μια κατάσταση, που από την φύση της αποκλείει κάποια λύση, η οποία περικλείει και απομονώνει τον ήρωα εντός των ορίων του και δεν του επιτρέπει να βγει από αυτά. Η ιδανική τραγική κατάσταση οδηγεί την τραγική κίνηση αναπόφευκτα, από το επίπεδο τής πράξης στο επίπεδο τού πόνου και τελικά στο επίπεδο τής γνώσης. Το πρόβλημα που η τραγωδία θέτει δεν μπορεί να λυθεί στο επίπεδο τής πράξης, αλλά σχετίζεται με μεγάλη ακρίβεια προς την αιτιώδη σύνδεση των διαφόρων επιπέδων πράξης, πόνου και γνώσης (Kenneth Burke, A Grammar of Motives, pp. 38 ff.).

Ένας κατάλληλος ορισμός τής «τραγωδίας» είναι τόσο δύσκολος διότι η τραγική κατάσταση είναι ουσιαστικά ασταθής, είναι μια δυναμική ένταση μεταξύ εναλλακτικών καταστάσεων-θέσεων. Και ενώ δεν πρέπει να περιορίζουμε την τραγωδία στα πολύ λίγα έργα που επιτυγχάνουν ή σχεδόν επιτυγχάνουν αυτήν την ιδανική ισορροπία, πρέπει να πάρουμε το ιδανικό ως σημείο εκκίνησής μας, για την κατανόηση και αξιολόγηση τών έργων, όπου η πλάστιγγα τείνει να αγγίξει την μία ή την άλλη κατάσταση-θέση.

Στις τραγωδίες του Αισχύλου ο άνθρωπος έχει ήδη αναδυθεί ως ελεύθερος παράγοντας, βυθισμένος στην αντίφαση, αμφιβολία τής θεϊκής τάξης και διαμαρτυρόμενος ενάντια στην αδικία. Αλλά η ανθρώπινη δυσχέρεια λύνεται εντός της θεϊκής αρμονίας. Το παλιό έδαφος τού τελετουργικού καθίσταται σκηνή για τα ανθρώπινα πάθη και τόπος κοινωνικής και  θρησκευτικής κριτικής, όπου οι παλιοί θεοί και οι παλιές συμβάσεις προκαλούνται από νέες δυνάμεις.  Η δραματική κίνηση που ξεκίνησε στο αρχαϊκό θέατρο οδηγεί στο κλασικό θέατρο τού Σοφοκλή και τελικά στο νατουραλιστικό θέατρο τού διαφωτισμένου σκεπτικισμού. Στα έργα τού Ευριπίδη υπάρχει ακόμα η σκιά τού κοσμικού πλαισίου αναφοράς, η θεϊκή τάξη όμως έχει συρρικνωθεί, οι θεοί τείνουν να παρουσιάζονται αλληγορικά και η μάχη μεταξύ τών αντιπαρατιθέμενων παθών και ενδιαφερόντων τών ατόμων τείνει να καταλάβει την σκηνή.

Το νέο είδος συλλογιστικής συνείδησης, η ανάδυση τής οποίας στην αρχαία κοσμική τάξη δημιούργησε την περίσταση για το τραγικό θέατρο, πολύ σύντομα ξεπέρασε το τραγικό πλαίσιο. Το πνεύμα της ελεύθερης αναζήτησης, όταν τεθεί σε κίνηση, σπεύδει να διερωτηθεί για τις τελικές προϋποθέσεις του μυθικού πλαισίου, και να προκαλέσει (αμφισβητήσει) έτσι την τραγική κατάσταση, η οποία με το ένα πόδι βρίσκεται ακόμα στην παλιά τάξη. Ο φιλόσοφος εμφανίζεται για να τολμήσει τον πόλεμο κατά των τραγικών ποιητών.

συνεχίζεται