ΤΑΜΙΩΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ (12)

Συνέχεια από Παρασκευή, 21 Αυγούστου 2020

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ

« ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΣ »,

ΑΙΤΙΕΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 
Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ

6) Τα σημεία τών καιρών (συνέχεια)

ζ) Η εξαφάνιση τού « κατέχοντος »

Αναφέρεται στην Β΄ προς Θεσσαλονικείς επιστολή του αποστόλου Παύλου. « Καί νῦν τό κατέχον οἴδατε εἰς τό ἀποκαλυφθῆναι αὐτόν ἐν τῷ ἑαυτοῦ καιρῷ. Τό γάρ μυστήριον ἤδη ἐνεργεῖται τῆς ἀνομίας. Μόνον ὁ κατέχων ἄρτι ἕως ἐκ μέσου γένηται. Καί τότε ἀποκαλυφθήσεται ὁ ἄνομος »388.

Ο « κατέχων » λοιπόν παρουσιάζεται σαν να είναι κάποιος που εμποδίζει την έλευση του Αντιχρίστου. Σαν να θέλει μεν ο Αντίχριστος να έλθει και τώρα, αν είναι δυνατόν, αλλά τον εμποδίζει « ο κατέχων » ή « το κατέχον »389. Διάφορες ερμηνείες δόθηκαν για το ποιός, ή τί, τελικά, είναι ο « κατέχων » ή το « κατέχον ».

Σύμφωνα με την πρώτη ερμηνεία είναι ο Θεός ή ο « Θείος όρος ». Η Θεία απόφαση. Υποστηρίζεται από τους Θεοδώρητο Κύρου και Μέγα Φώτιο390. Σε τελική ανάλυση ο ίδιος ο Θεός είναι Αυτός που εμποδίζει τον διάβολο να ενεργήσει αυτό που θα ήθελε να έχει ήδη πραγματοποιήσει, δηλαδή την παρουσία τού Αντιχρίστου. Τον εμποδίζει γιατί δεν έχει έλθει ακόμη ο καιρός. Αναφέρεται και απ’ τον Άγιο Θεοφύλακτο Βουλγαρίας που, όμως, προτιμά άλλη ερμηνεία στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια391. Ο Θεοδώρητος συνδυάζει αυτήν την ερμηνεία με το σημείο της κήρυξης του ευαγγελίου σε όλα τα έθνη392.

Σύμφωνα με την δεύτερη ερμηνεία το κατέχον είναι η « χάρις του Πνεύματος ». Αναφέρεται απ’ τους ιερό Χρυσόστομο, Θεοδώρητο Κύρου και Άγιο Θεοφύλακτο Βουλγαρίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν την άποψη ο « κατέχων » είναι η Χάρις του Πνεύματος που, όσο αυτή βρίσκεται στον κόσμο, ο διάβολος δεν δύναται να έρθει.

Ο Θεοδώρητος αναφέρει πως κάποιοι διετύπωσαν αυτήν την ερμηνεία393 αλλά ο ίδιος, τελικά, δεν την προσυπογράφει. Μάλιστα, κάνει και μια σημαντική παρατήρηση. Έτσι, κατά τον Θεοδώρητο, ακόμη και στα έσχατα δεν είναι δυνατόν να απομακρυνθεί « παντελῶς » η Χάρις του Πνεύματος. Διότι, είναι αδύνατον να νικήσουν τις μηχανές του διαβόλου αυτοί που δεν έχουν την βοήθεια του Αγίου Πνεύματος394.

Ο Άγιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας γράφει πως σύμφωνα μ’ αυτήν την ερμηνεία μόνο όταν το Πνεύμα του Θεού απομακρυνθεί απ’ τον κόσμο εξ αιτίας της κακίας των ανθρώπων, τότε θα βρει χώρο ο Αντίχριστος για να έρθει. Χρησιμοποιεί, μάλιστα, την έκφραση « χώραν ἕξει » που δηλώνει τόπο. Σαν να λέει πως δεν μπορούν να είναι στον ίδιο τόπο το Άγιο Πνεύμα και ο Αντίχριστος μαζί395.

Τελικά, όμως, και ο Άγιος Θεοφύλακτος απορρίπτει αυτήν την ερμηνεία επικαλούμενος δύο επιχειρήματα. Πρώτον, αν ο Παύλος αναφερόταν στην Θεία Χάρη δεν θα μιλούσε με ασάφεια αλλά φανερά, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι η έλευση του Αντιχρίστου εμποδίζεται από την Θεία Χάρη. Και, δεύτερον, η Θεία Χάρη εκφράζεται με τα χαρίσματα. Αν επρόκειτο να εμφανιστεί ο Αντίχριστος όταν χάνονταν τα χαρίσματα, τότε αυτός θα έπρεπε να έχει ήδη εμφανιστεί, διότι αυτά έχουν από παλιά χαθεί396.

Σύμφωνα με την τρίτη ερμηνεία το κατέχον είναι η Ρωμαϊκή βασιλεία. Υποστηρίζεται από τους Αγίους Ιππόλυτο, Ιωάννη Χρυσόστομο, Θεοφύλακτο Βουλγαρίας, Ιωάννη τον Δαμασκηνό και Νικόδημο τον Αγιορείτη397. Σύμφωνα μ’ αυτήν την άποψη, όταν βγει η Ρωμαϊκή εξουσία από τη μέση, τότε θα έρθει ο Aντίχριστος.

Σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο, όσο υπάρχει ο φόβος της Ρωμαϊκής εξουσίας, κανείς δεν θα υποταχθεί γρήγορα, ενώ, όταν αυτή καταλυθεί, και επικρατήσουν συνθήκες αναρχίας, τότε, ο Αντίχριστος θα επιτεθεί καί θα επιχειρήσει να αρπάξει την εξουσία των ανθρώπων και του Θεού398. Η διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα ανοίξει τον δρόμο να περάσει ο Αντίχριστος.

Σύμφωνα με τους Αγίους Ιωάννη Χρυσόστομο και Θεοφύλακτο Βουλγαρίας αυτή η ερμηνεία εξηγεί και γιατί ο Παύλος μίλησε αινιγματικά, « συνεσκιασμένως », σχετικά με αυτό το θέμα και δεν είπε ξεκάθαρα ποιό είναι το εμπόδιο που θα πρέπει να φύγει για να έλθει ο Αντίχριστος. Διότι δεν ήθελε να δημιουργεί χωρίς λόγο μάταιες έχθρες και ανόητους κινδύνους. Διότι, αν είχε πει ξεκάθαρα ότι η Ρωμαϊκή αρχή θα καταλυθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα, αμέσως, οι Ρωμαϊκές αρχές θα φόνευαν τον ίδιο σαν καταστροφέα αλλά και όλους τους πιστούς, διότι τάχα θα χαίρονταν για την κατάλυση της Ρωμαϊκής εξουσίας399.

Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί πως αυτή η ερμηνεία, συνήθως, συνδέεται με την προφητεία του εβδόμου κεφαλαίου του Δανιήλ, όπου περιγράφεται ο κατακερματισμός της τελευταίας, δηλαδή, της Ρωμαϊκής βασιλείας και η εν συνεχεία έλευση του Αντιχρίστου.

Σύμφωνα, τέλος, με την τέταρτη ερμηνεία το κατέχον είναι η ειδωλολατρεία. Υποστηρίζεται από τον Θεοδώρητο Κύρου, που την συνδέει με το σημείο της κήρυξης του ευαγγελίου σε όλα τα έθνη. Πρώτα θα σβήσει η πλάνη που επικρατεί και θα λήξει η απάτη των ειδώλων και μετά θα έρθει ο Αντίχριστος400. Ο Θεοδώρητος αποδέχεται και την άποψη που ερμηνεύει το κατέχον ως τον « Θείο όρο ». Στη ουσία συνδυάζει τις δύο ερμηνείες. Όταν αποφασίσει ο Θεός, θα καταργηθεί η πλάνη των ειδώλων και θα έλθει ο Αντίχριστος. Ο Θεοδώρητος εκφράζει την άποψη ότι ο Παύλος έγραψε αυτή τη φράση γνωρίζοντας το λόγο του Κυρίου ότι πρώτα θα πρέπει να κηρυχθεί το Ευαγγέλιο σε όλα τα έθνη και βλέποντας την ειδωλολατρεία να επικρατεί401. Αυτή η θέση αναφέρεται και από τον Άγιο Θεοφύλακτο402.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι Πατέρες παρά το ότι δηλώνουν συνήθως την προτίμησή τους σε κάποια συγκεκριμένη ερμηνεία αναφέρουν και τις υπόλοιπες ερμηνείες ως πιθανές. Συχνά, συνδυάζουν δύο διαφορετικές μεταξύ τους ερμηνείες.

η) Η πτώση τής Ρωμαϊκής Βασιλείας

Το σημείο της πτώσης της Ρωμαϊκής Βασιλείας βασίζεται κυρίως στις οράσεις που περιγράφονται στο δεύτερο και έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου του Δανιήλ403. Σ’ αυτές τις προφητικές οράσεις περιγράφονται οι τέσσερις βασιλείες που θα κυριαρχήσουν στην οικουμένη. Στην πρώτη όραση η ανθρώπινη ιστορία απ΄ την εποχή του Δανιήλ και μετά περιγράφεται σαν ένα άγαλμα με κεφάλι από χρυσό, στήθος και χέρια από άργυρο, κοιλιά και μηρούς από χαλκό, κνήμες από σίδερο και πόδια από σίδερο και πηλό. Στην δεύτερη όραση οι τέσσερις βασιλείες παριστώνται σαν τέσσερα θηρία. Το πρώτο ήταν σαν λέαινα με φτερά αετού, το δεύτερο σαν άρκτος, το τρίτο σαν πάρδαλη με τεσσερα φτερά πτηνού και το τέταρτο, το φοβερότερο απ’ όλα, διέφερε καταπληκτικά απ’ τα προηγούμενα, είχε σιδερένια δόντια, χάλκινα νύχια και καταπατούσε με τα πόδια του τα υπόλοιπα θηρία. Το θηρίο αυτό είχε δέκα κέρατα. Σε κάποια στιγμή ένα μικρό κέρας φύτρωσε ανάμεσα στα άλλα, και, αμέσως, τρία κέρατα που βρίσκονταν μπροστά του ξερριζώθηκαν.

Σύμφωνα με την πατερική παράδοση αυτές οι τέσσερις βασιλείες είναι η Βαβυλωνιακή, η Μηδοπερσική, η Μακεδονική και η Ρωμαϊκή. Άλλωστε, ο ίδιος ο Δανιήλ ταυτίζει την πρώτη βασιλεία με την Βαβυλωνιακή του Ναβουχοδονόσορα404. Η γνώση της Ιστορίας καθορίζει και τις υπόλοιπες τρεις. Στο τέλος της τέταρτης, της Ρωμαϊκής Βασιλείας, θα εμφανιστεί ο Αντίχριστος και θα ακολουθήσει η αιώνια Βασιλεία του Θεού405.

Η Ρωμαϊκή Βασιλεία, που μας ενδιαφέρει και περισσότερο, περιγράφεται στην πρώτη όραση ως οι σιδηρές κνήμες και τα πόδια από σίδερο και πηλό του αγάλματος. Η τέταρτη βασιλεία παρουσιάζεται ως μη ομοιογενής αλλά « διηρημένη ». Ένα μέρος της θα είναι ισχυρό και το άλλο θα είναι εύθραυστο. Και όπως ο πηλός δεν αναμειγνύεται με τον άργυρο, έτσι και η τέταρτη βασιλεία προς το τέλος της δεν θα είναι ενωμένη. Στην δεύτερη όραση η Ρωμαϊκή Βασιλεία περιγράφεται σαν ένα φοβερό θηρίο που διαφέρει καταπληκτικά απ’ τα προηγούμενα τρία. Τονίζεται ότι αυτή η βασιλεία « « ὑπερέξει πάσας τάς βασιλείας και καταφάγεται πᾶσαν τήν γῆν καί συμπατήσει αὐτήν και κατακόψει »406. Σύμφωνα με τους Αγίους Ιππόλυτο και Θεοδώρητο Κύρου το τέταρτο θηρίο δεν έχει συγκεκριμένο όνομα επειδή η Ρωμαϊκή Βασιλεία είναι μια πολυεθνική βασιλεία, μια βασιλεία που περιλαμβάνει πολλά έθνη και έχει πολλές μορφές407. Θεωρείται πως προς το τέλος αυτής της βασιλείας θα υπάρχουν σ’ αυτήν δέκα βασιλείς, και θα εμφανιστεί ως ενδέκατος φοβερός βασιλεύς ο Αντίχριστος408. Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο στο τέλος των καιρών θα εμφανιστούν εθνικές δημοκρατίες που μάλιστα θα βρίσκονται σε ασυμφωνία μεταξύ τους409. Κατά τον ιερό Αυγουστίνο ο αριθμός « 10 » είναι συμβολικός και δηλώνει την παγκοσμιότητα όλων των βασιλέων όλης της γης410.

Αξίζει, να σημειωθεί πως διακεκριμένοι Ορθόδοξοι ερμηνευτές της Τουρκοκρατίας εκφράζονται σαν να μην έχει καταλυθεί η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης π.χ. στην ερμηνεία του για το « κατέχον » της Β΄ προς Θεσσαλονικείς, προτείνει ως σωστότερη ερμηνεία αυτήν του Ιερού Χρυσοστόμου που ταύτιζε το « κατέχον » με την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία411. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία ο Δαμασκηνός ο Στουδίτης γράφει στον Θησαυρό του πως τα δέκα δάχτυλα του αγάλματος και τα δέκα κέρατα του τετάρτου θηρίου των οράσεων του Δανιήλ είναι 10 βασιλείες Ρωμαίων που, όταν περάσουν, θα έρθει ο Αντίχριστος412. Ο Νικηφόρος Θεοτόκης σημειώνει σε επιστολή του πως η Ορθόδοξος Βασιλεία « φρικώδῃ ἐλέῳ Θεοῦ » βρίσκεται στους Οθωμανούς413.

Στην σύγχρονη βιβλιογραφία σχετικά με το ζήτημα της κατάργησης της Ρωμαϊκής Βασιλείας έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις. Κατ’ αρχήν θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως η Ρωμαϊκή Βασιλεία χωρίστηκε σε δύο βασιλείες, στην Δυτική Ρωμαϊκή Βασιλεία, με κέντρο την Παλαιά Ρώμη και την Ανατολική Ρωμαϊκή Βασιλεία με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Ο χωρισμός της Ρωμαϊκής Βασιλείας σε δύο βασιλείες συνδέθηκε από κάποιους με τα δύο σιδερένια πόδια του αγάλματος της προφητείας του Δανιήλ414.

Η πόλη της Ρώμης αλώθηκε το 476. Πολλοί ερευνητές τοποθετούν τότε το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Και ταυτίζουν τα δέκα δάχτυλα του αγάλματος της όρασης του Δανιήλ με διάφορα ευρωπαϊκά έθνη, όπως π.χ. με τους Ούνους, τους Φράγκους, τους Βουργουνδούς και άλλους415. Ωστόσο, η Δυτική Ρωμαϊκή Βασιλεία δεν εξαφανίστηκε απ’ την Ιστορία. Ο Καρλομάγνος το 800 μ.Χ. ανακηρύχτηκε Αυτοκράτωρ Ρωμαίων. Ο Παπισμός, σαν φορεύς θρησκευτικής, πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας έδρασε για αρκετούς ακόμη αιώνες, ενώ η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στα πράγματα της Ευρώπης με αυτό το όνομα μέχρι το 1806. Άλλωστε, η λέξη « Κάιζερ » προέρχεται απ’ την λατινική αντίστοιχη « Καίσαρ »416.

Απ’ την άλλη η Νέα Ρώμη, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης συνέχισε να υπάρχει μέχρι, τουλάχιστον, το 1453. Από εκεί και ύστερα, πολλοί διεκδίκησαν τα σκήπτρα της διαδοχής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πιο γνωστή είναι η θεωρία της Ρωσίας ως τρίτης Ρώμης με τον Τσάρο – μεταφορά στα ρωσικά της λέξης « Καίσαρ » – ως νέο Αυτοκράτορα να υπερασπίζεται την Ορθόδοξη πίστη417. Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε κατά την εποχή του Ιβάν του Γ΄, ο οποίος παντρεύτηκε την Σοφία, ανηψιά του Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου. Ανάλογες Σερβικές και Βουλγαρικές φιλοδοξίες εκδηλώθηκαν αλλά δεν αναπτύχθηκαν γιατί αυτές οι περιοχές υποτάχθηκαν, τελικά, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία προβλήθηκε και αυτή ως η συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας418.

Βέβαια, έχουν προταθεί και ευρύτερες ερμηνείες. Έτσι, έχει υποστηριχθεί πως η Ρωμαϊκή Βασιλεία επιβιώνει μέσα απ’ την πολιτιστική της κληρονομιά, ως σύστημα και δίκαιο419. Ότι είναι ζωντανή μέσα απ’ την θρησκευτική, πολιτιστική και πολιτική της επίδραση στο σύγχρονο κόσμο. Ότι η Ρωμαϊκή Βασιλεία είναι ο παπισμός που θα αναβιώσει420. Επίσης, υπάρχει η άποψη ότι θα συμβεί στο μέλλον μια αναβίωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για να ακολουθήσει στη συνέχεια ο κατακερματισμός της σε δέκα τμήματα421. Ο Νewman θεωρούσε πως η παρακμή του πολιτικού σχήματος της Αυτοκρατορίας ήταν σημείο των καιρών422. Και είναι γεγονός πως όλες οι αυτοκρατορίες διαλύθηκαν μέσα στους δύο τελευταίους αιώνες.

Σημειώσεις

388. Β΄ Θεσ. 2,7.

389. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 529 CD, Θεοφυλάκτου « Εξήγησις εις την Β΄ προς Θες/νικείς », 6, P.G. 124, 1341 Α, « Κατέχον ἐστί τό κωλύον, τό ἐμποδίζον ». Την ίδια άποψη είχε και ο Θεόδωρος Μοψουεστίας. Βλ. Θεοδώρου Μοψουεστίας, Σχόλια εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 66, 933 D – 936 A, « Λέγει δέ τό κατέχον, ὡς ἄν τοῦ διαβόλου μέν ἐθέλοντος καί ἥδη τοῦτο ποιῆσαι, τοῦ Θεοῦ δέ κατέχοντος… ».

390. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, ΣΤ΄, P.G. 82, 665 Α, « Οὐδέτερον τούτων οἶμαι φάναι τόν θεῖον Ἀπόστολον, ἀλλα τό παρ᾿ ἑτέρων εἰρημένον ἀληθές εἶναι ὑπολαμβάνω. Ἐδοκίμασεν γάρ ὁ τῶν ὅλων Θεός παρά τόν τῆς συντελείας αὐτόν ὁφθῆναι καιρόν. Ὁ τοῦ Θεοῦ τοίνυν αὐτόν ὅρος νῦν ἐπέχει φανῆναι », και Φωτίου, Εις τήν Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, Pauluskommentar aud der griechischen kirche aus katenenhandschriften gessamelt, Munster 1933, σελ. 636 και Ε.Π.Ε. 14, σελ. 524. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. και Θεοδώρου Μοψουεστίας, Σχόλια εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, P.G. 66, 933 D – 936 AΒ, « Λέγει δέ τό κατέχον, ὡςέ ἄν τοῦ διαβόλου μέν ἐθέλοντος καί ἥδη τοῦτο ποιῆσαι, τοῦ Θεοῦ δέ κατέχοντος αὐτόν τέως διά τό καιρόν ὁρίσαι τῇ συντελεία τοῦ αἰῶνος, καθ᾿ ὅν ὀφθῆναι συγχωρεῖ κἀκεῖνον. Τοῦτο κατέχων ὁ Ἀπόστολος ὀνομάζει τοῦ Θεοῦ τόν ὅρον, ὅθεν καί ἐπήγαγεν, Εἰς τό ἀποκαλυφθῆναι αὐτόν τῷ ἑαυτοῦ καιρῷ. Προσεκτέον ὅτι ἀποκάλυψιν τοῦ Ἀντιχρίστου ἐκάλεσε τήν φανέρωσιν, ἐν τε τοῖς ἀνωτέροις ἀποκαλυφθῆ ὁ ἄνθρωπος εἰπών κἀνταῦθα ἀποκαλυφθήσεται ὁ ἄνομος, ὡς ἄν τοῦ διαβόλου πάντοτε μέν ἀπό τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας μελετῶντος αὐτό ἐπί τῇ τῶν ἀνθρώπων βλάβη καί ἤδη γε αὐτό καί ποιήσαντος ἄν, εἰ μή κατά τήν ἀπόρρητον αὐτοῦ βουλήν κατεῖχεν αὐτόν ὁ Θεός, ἐργασομένου δέ τότε καί οἴσοντος γε εἰς φανερόν το πάλαι δοκοῦν αὐτῷ, ὅταν συγχωρηθῇ τήν οἰκείαν γνώμην ἐκβαλεῖν εἰς ἕργον ».

391. Βλ. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 124, 1344 Α, « Ἄλλοι δέ, « Κατέχων », ὠνόμασαν τόν τοῦ Θεοῦ ὅρον. Ὅταν, γάρ, φασί, πληρωθῆ ὁ τοῦ Θεοῦ ὅρος, ὁ νῦν κατέχων τήν τοῦ Ἀντιχρίστου παρουσίαν, καί ἐπιστῆ ὁ ὡρισμένος αὐτῶ καιρός, τότε ἀποκαλυφθήσεται ».

392. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, ΣΤ΄, P.G. 82, 665 Α, « Οἶμαι δέ καί ἐτέραν ἔχειν διάνοιαν τό ρητόν. Μεμαθηκώς γάρ ὁ θεῖος Ἀπόστολος εἰρηκέναι τόν Κύριον, ὡς κηρυχθῆναι δεῖ τό Εὐαγγέλιον εἰς πάντα τά ἔθνη, καί τότε γίνεσθαι τό τέλος. Ὁρῶν δέ κρατοῦσαν ἔτι τῶν εἰδώλων τήν θεραπείαν, τῇ Δεσποτικῇ διδασκαλία ἐπόμενος, ἔφη πρότερον καταλυθήσεσθαι τῆς δεισιδαιμονίας τό κράτος, καί πανταχοῦ διαλάμψειν τό σωτήριον κήρυγμα, καί τότε φανήσεσθαι τόν τῆς ἀληθείας ἀντίπαλον ».

393. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 529 CD, « Ἤδη ἄν ὤφθη, φησίν, εἴπερ αὐτόν μή ἡ θεία διεκώλυσε χάρις, καί τῷ ἀρμοδίω τήν ἐκείνου παρουσίαν ἀπεκλήρου καιρῷ.… Μόνον ὁ κατέχων … Ὁ θεῖος αὐτόν, φησίν, ὅρος ἐπέχει φανῆναι. Δεῖ γάρ, κατά τήν Θείαν πρόρρησιν, εἰς πάντα τά ἔθνη κηρυχθῆναι τό Εὐαγγέλιον, εἶθ᾿ οὔτως ἐκεῖνον ὀφθῆναι ».

394. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, ΣΤ΄, P.G. 83, 664 CD, « Τινές τό κατέχον ενόησαν τήν χάριν τοῦ Πνεύματος. Κατεχούσης γάρ, φησί, τῆς τοῦ Πνεύματος χάριτος, ἑκεῖνος οὐ παραγίνεται. Ἀλλ᾿ οὐχ οἶον τε παύσασθαι παντελῶς τήν χάριν τοῦ Πνεύματος. Πῶς γάρ ἔνεστι τῶν ἐκείνου περιγενέσθαι μηχανημάτων τούς τῆς πνευματικῆς ἐπικουρίας ἐστερημένους; ».

395. Βλ. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις τήν Β προς Θες/νικείς, P.G. 124, 1344 Α « Εἴρηται δέ ὅτι καί Πνεῦμα τό ἅγιον εἴπόν τινες εἶναι τό κατέχον. Ὅταν γάρ τοῦτο διά τήν τῶν ἀνθρώπων κακίαν ἐκ μέσου γένηται καί ἀποστῇ, τηνικαῦτα χώραν ἕξει ὁ ἄνομος ἀποκαλυφθῆναι ».

396. Βλ. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις τήν Β προς Θες/νικείς, P.G. 124, 1341 Β, « Ὅτι δέ οὐ περί τῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος χάριτος λέγει, δῆλον. Πρῶτον μέν γάρ οὐκ ἄν εἶπεν ἀσαφῶς, ἀλλά φανερῶς, ὅτι καί νῦν αὐτόν κατέχει ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις, τουτέστι τά χαρίσματα. Ἔπειτα, εἰ γε τῶν χαρισμάτων ἐκλιπόντων ἔμελλε παραγενέσθαι, ἔδει αὐτόν ἤδη φανῆναι. Πάλαι γάρ ταῦτα ἐκλέλοιπε. Ὅρα δέ, ὅτι οὐκ εἶπεν ὅτι ταχέως ἔσται, ἀλλ᾿ “ Εἰς το ἀποκαλυφθῆναι “, φησίν, “ αὐτόν ἐν τῷ αὐτοῦ καιρῷ “. Καί πάλιν γάρ τόν καιρόν ἄδηλον εἴασε ». Προφανώς αναφέρεται σε χαρίσματα όπως της γλωσολαλιάς, που έχουν ατονήσει. Βέβαια, ποτέ δεν εξέλιπον τελείως τα χαρίσματα.

397. Ιππολύτου, Εις τον Δανιήλ Δ΄, ΧΧΙ, σελ. 87, Ιωάννου Δαμασκηνού, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, P.G. 95, 924 και Ε.Π.Ε. 12, σελ. 182, « τήν Ρωμαίων βασιλείαν φησί. Ταύτης γάρ πληρουμένης ὁ Ἀντίχριστος ἔρχεται »Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 115-117.

398. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία Δ΄ εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Α΄, P.G. 62,486 και Ε.Π.Ε. 9, σελ. 68, « Τουτέστιν, ἡ ἀρχή ἡ Ρωμαϊκή ὅταν ἀρθῇ ἐκ μέσου, τότε ἐκεῖνος ἥξει. Καί εἰκότως. Ἕως γάρ ἄν ὁ ταύτης ᾖ τῆς ἀρχῆς φόβος, οὐδείς ταχέως ὑποταγήσεται, ὅταν δέ αὕτη καταλυθῇ, ἐπιθήσεται τῇ ἀναρχία, καί τήν τῷν ἀνθρώπων καί τήν τοῦ Θεοῦ ἐπιχειρήσει ἁρπάσαι ἀρχήν…Καί ταῦτα μετά πολλῆς τῆς σαφηνείας ὁ Δανιήλ ἡμῖν παρακατίθεται ». Βλ. και Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, ΣΤ΄, P.G. 82, 664 CD « Τινές τό κατέχον τήν Ῥωμαϊκήν ἐνόησαν βασιλείαν… Ἀλλ᾿ οὐδέ τήν Ῥωμαϊκήν βασιλείαν ἑτέρα διαδέξεται βασιλεία. Διά γάρ τοῦ τετάρτου θηρίου καί ὁ θειότατος Δανιήλ τήν Ῥωμαϊκήν ἠνίξατο βασιλείαν. Ἐν δέ τούτω τό μικρόν κέρας ἐβλάστησε το ποιοῦν πόλεμον μετά τῶν ἁγίων. Αὐτός δέ οὗτος ἐστι, περί οὗ τά προρρηθέντα εἴπεν ὁ θεῖος Ἀπόστολος ».

399. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλια Δ΄, Α΄, P.G. 62, 487 και Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις την Β προς Θες/νικείς, P.G. 124, 1341 Β, « Εἰ μή γάρ αὕτη καταλυθῆ, οὐκ ἄν σχοίη πάροδον ὁ Ἀντίχριστος ποιῆσαι ἅ βούλεται. Διά τοῦτο καί συνεσκιασμένως εἶπεν ὁ Παῦλος. Οὐδέ γάρ ἠβούλετο ματαίας ἔχθρας ἀναδέχεσθαι, καί ἀνοήτους κινδύνους. Εἰ γάρ εἶπεν, ὅτι μικρόν ὕστερον καταλυθήσεται ἡ Ρωμαίων ἀρχή, εὐθέως ἄν αὐτόν κατώρυξαν ὡς λυμεῶνα, καί τούς ἄλλους πιστούς συν ἀυτῷ, ὡς τῇ καταλύσει τῆς τηλικαύτης ἀρχῆς ἐπιχαίροντας ».

400. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ, Ζ΄, ΚΣΤ΄, P.G. 81, 1432 CD-1433 Α, « Σβεσθήσεται γάρ ἡ κατέχουσα πλάνη καί λήξει ἡ τῶν εἰδώλων εξαπάτη, καί τότε ἀποκαλυφθήσεται ὁ ἄνομος. Τοῦτο δέ καί ὁ Κύριος ἔφη… Δεῖ γάρ πρότερον σβεσθῆναι τήν κατέχουσαν πλάνην καί κρατυνθῆναι τῶν Εὐαγγελίων τό κήρυγμα, εἷθ᾿ οὕτως ἀποκαλυφθῆναι ἄνθρωπον ».

401. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, ΣΤ΄, P.G. 82, 665 Α, « Οἶμαι δέ καί ἐτέραν ἔχειν διάνοιαν τό ρητόν. Μεμαθηκώς γάρ ὁ θεῖος Ἀπόστολος εἰρηκέναι τόν Κύριον, ὡς κηρυχθῆναι δεῖ τό Εὐαγγέλιον εἰς πάντα τά ἔθνη, καί τότε γίνεσθαι τό τέλος. Ὁρῶν δέ κρατοῦσαν ἔτι τῶν εἰδώλων τήν θεραπείαν, τῇ Δεσποτικῇ διδασκαλία ἐπόμενος, ἔφη πρότερον καταλυθήσεσθαι τῆς δεισιδαιμονίας τό κράτος, καί πανταχοῦ διαλάμψειν τό σωτήριον κήρυγμα, καί τότε φανήσεσθαι τόν τῆς ἀληθείας ἀντίπαλον ».

402. Βλ. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις την Β προς Θες/νικείς, P.G. 124, 1341 D 1344 A, « Τινές δε τό, Κατέχων, τήν εἰδωλολατρείαν ἐνόησαν. Ὅταν, γάρ, φασίν, ἡ κατέχουσα πλάνη παύσεται, καί ἡ εἰδωλολατρεία σβεσθῇ, τότε ὁ Ἀντίχριστος ἐπιστήσεται, ὥς καί ὁ Κύριος εἴπε… ».

403. Βλ. Δαν. 2, 31-45 και 7,1-28.

404. Βλ. Δαν. 2,38.

405. Bλ. Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, XXV, σελ. 205, Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΓ΄, P.G. 33, 885-888 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 138, Εφραίμ Σύρου, Λόγος ασκητικός, Εκδόσεις Το περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 130, « Εἰς γάρ τό τέλος τῆς τῶν Ῥωμαίων βασιλείας δεῖ τά πάντα πληρωθῆναι », Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ, P.G. 81, 1297. 1308. 1413 κ.εξ., Ιερωνύμου, 634. 666, P.L. 25, 504. 529-530, Iωάννου Χρυσοστόμου, Εις τον Δανιήλ, Β΄, P.G. 56, 206, Αυγουστίνου, Η πολιτεία του Θεού, ΚΓ΄, σελ. 133, « Τινές ἐνόμισαν ὅτι τέσσαρα ταῦτα βασίλεια εἶναι τά τῶν Ἀσσυρίων, τῶν Περσῶν, τῶν Μακεδόνων καί τῶν Ῥωμαίων, ἐκεῖνοι δέ οἵτινες ἐπιθυμοῦν να μάθουν ἐπί ποίων τεκμηρίων στηρίζονται, δύνανται να συμβουλευθῶσι τά σχόλια τοῦ ἱερέως Ἱερωνύμου περί Δανιήλ, γραφέντα με ἐπιμέλειαν καί σοφίαν. Ἀλλά, ἐάν δεν εἶναι κανείς τόσο καθυστερημένος, δεν θα θέσῃ ἐν ἀμφιβόλῳ τά ὑπό τοῦ Δανιήλ λεγόμενα τόσον σαφῶς, δηλαδή ὅτι ἡ τυραννία τοῦ Ἀντιχρίστου ἐναντίον τῶν πιστῶν, καίτοι μακρᾶς διαρκείας, θα προηγηθῇ τῆς τελευταίας κρίσεως καί τῆς αἰωνίου βασιλείας τῶν ἁγίων », Συμεώνος του Μεταφραστού, Υπόμνημα εις τον μέγαν προφήτην Δανιήλ και τους Αγίους τρεις Παίδας, ΙΗ΄, P.G. 115, 392. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Ανδρέα Καισαρείας, Ε.Α., 333. Πολλά σχετικά πατερικά κείμενα παραθέτει και ο H.H. Rowley στο έργο του Darius the Mede and the four world empires in the book of Daniel, Cardiff, University of Wales, 1959.

405. Βλ. Δαν. 2,38.

406. Δαν. 7,23.

407. Βλ. Ιππολύτου Εις τον Δανιήλ, Δ΄, VII, σελ. 79, « ἐπειδή γάρ οἱ Βαβυλώνιοι ἕν ἔθνος ὑπῆρχον… ὁμοίως δέ καί οἱ Πέρσαι… νυνί δέ τό νῦν κρατοῦν θηρίον οὐκ ἔστιν ἕν ἔθνος, ἀλλ’ ἐκ πασῶν τῶν γλωσσῶν καί ἐκ παντός γένους ἀνθρώπων συνάγει ἑαυτῷ καί παρασκευάζει δύναμιν εἰς παράταξιν πολέμου, οἱ πάντες μέν Ῥωμαῖοι καλούμενοι, μή ὄντες δέ οἱ πάντες ἐκ μιᾶς χώρας… », Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ Ζ΄, Ζ΄, P.G. 81, 1420, « ὄνομα δέ αὐτῷ οὐ τίθησιν, ἐπειδή ἐκ πλειόνων ἐθνῶν ἡ Ῥωμαίων συγκροτηθεῖσα πόλις τῆς οἰκουμένης ἐκράτησε. Πρῶτον μέν βασιλευομένη, εἶτα ὁτέ μέν δημοκρατουμένη, ὁτέ δέ εἰς τήν προτέραν ἐπανελθοῦσα βασιλείαν. Φοβερόν δέ λέγει τό θηρίον καί ἔκθαμβον περισσῶς ἐπειδή τῶν ἄλλων ἁπασῶν βασιλειῶν δυνατωτέρα, αὕτη ἡ βασιλεία γεγένηται ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Ζωναρά Ιωάννου, Επιτομή ιστοριών, Ioannis Zonarae epitome historiarum, Teubner, Leipzig, 1868, σελ. 194, « πολυειδής γάρ ἡ τῶν Ῥωμαίων ἀρχή ».

408. Βλ. Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 32, Α-ΣΤ΄, Ε.Π.Ε. σελ. 342-349, Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, XXVII, « Τούτων οὖν ἐσομένων καί τῶν δέκα δακτύλων τῆς εἰκόνος εἰς δημοκρατίας χωρησάντων, καί τῶν δέκα κεράτων τοῦ θηρίου εἰς δέκα βασιλεῖς μερισθέντων, … », Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ Ζ΄, Ζ΄, P.G. 81, 1420, « Σημαίνει ἐνταῦθα, ὅτι περί τό τέλος τῆς βασιλείας δέκα κατά ταυτόν ἀναστήσονται βασιλεῖς, ὧν οἱ μέν ἔσονται δυνατοί, οἱ δέ λίαν ἀσθενεῖς », Ιερωνύμου, Εις τον Δανιήλ, 667, P.L. 25, 531. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Ιωάννου Ζωναρά, ο.π. σελ. 195, « καί κέρατα δ’ εἶναι τῷ θηρίῳ δέκα φησίν, ὑπεμφαίνων ὡς εἰς πολλάς ἡγεμονίας ἐπ’ ἐσχάτων ἡ βασιλεία διαιρεθήσεται ».

409. Βλ. Ιππολύτου, Εις τον Δανιήλ Β΄, XII, σελ. 42, « ἵνα δειχθῶσιν αἱ κατά τό …. δημοκρατίαι αἱ μέλλουσαι γίγνεσθαι, διαιρούμεναι εἰς τούς δέκα δακτύλους τῆς εἰκόνος, ἐν οἷς ἔσται ὁ σίδηρος αναμεμιγμένος τῷ ὀστράκω », και Δ΄, VII, σελ. 78, « ἵνα διά μέν τῶν δέκα δακτύλων σημανθῇ τά δέκα κέρατα, διά δέ τοῦ ὀστράκου καί τοῦ σιδήρου ἡ τούτων ἀσυμφωνία, ὡς συμμιγεῖς μέν ἔσονται ἐν σπέρμασιν ἀνθρώπων, οὐκ ἔσονται δέ κολλώμενοι οὗτος μετά τούτου. Καθάπερ γάρ ὁ σίδηρος οὐκ ἀναμίγνυται μετά τοῦ ὀστράκου, οὕτως οὐδέ τότε οἱ ἄνθρωποι ἀλλήλοις ὁμονοεῖν δυνήσονται, ἄλλων ἀλλαχῇ ἀτάκτως φερομένων, καί ἑαυτοῖς τό βασίλειον κατά ἔθνη διαιρουμένων ».

410. Βλ. Αυγουστίνου, Η πολιτεία του Θεού, Κ΄, ΚΓ΄, σελ. 133, « Συχνά, με τόν αριθμόν χίλια, εκατόν, επτά και άλλους ακόμη η Γραφή εννοεί την ολότητα ». Βλ. και στην έκδοση CCEL, NPNF, Series I, vol. 2, σελ. 443. Αξίζει, πάντως, να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο πως ο Newman που προτιμά την κυριολεκτική ερμηνεία των αριθμών απορρίπτει την άποψη πως η προφητεία του Δανιήλ αποτελεί “ vaticinium ex eventu ” με το επιχείρημα πως ποτέ δεν συνέβη διαίρεση της Αυτοκρατορίας σε δέκα τμήματα. Βλ. Νewman, The patristic idea of Antichrist, ο.π., σελ. 31, « some infidels overcome by the truth of them, could only take refuge in the unworthy, and, at the same time, most unreasonable and untenable supposition, that they were written after the events which they profess to foretell. But we have had no such exact fulfillment in history of the ten kings. Therefore we must suppose that it is yet to come ».

411. Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, ο.π., σελ. 115-117.

412. Βλ. Θησαυρός Δαμασκηνού, Λόγος ΚΓ΄, Περί της Β΄ Παρουσίας του Χριστού, σελ. 348.

413. Βλ. επιστολή του Νικηφόρου Θεοτόκη προς τον Θεοδώρητο τον εξ Ιωαννίνων στο άρθρο του Θεοδωρήτου Βατοπεδινού, « Η εν τέλει του ΙΗ αιώνος συζήτησις περί της ερμηνείας της Ιεράς Αποκαλύψεως », Εκκλησιαστική Αλήθεια 9 ( 1888-1889), σελ. 349, « … τοῖς δέ πιστοῖς τοῖς ὑπό τόν τοῦ θηρίου ζυγόν παντοίων κακῶν ἐποίσει τό πόνημα ἄφευκτον τόν κίνδυνον. Τί γάρ ἐροῦσιν, ἤ τί πράξουσιν οἱ τούτους κρατοῦντες, ἀκούσαντες ὅσα κατά τούτων οἱ ὐπ’ αὐτούς ( οὐδέν γάρ ἐστι κεκαλυμμένον, ὅ οὐκ ἀποκαλυφθήσεται καί κρυπτόν ὅ οὐ γνωσθήσεται ) λέγουσι καί γράφουσιν, ὅσα τε κατά τοῦ κράτους αὐτῶν προφητεύουσι καί εὔχονται, ὅσον τε τήν ὀρθόδοξον βασιλείαν, τήν φρικώδῃ ἐλέῳ Θεοῦ οὖσαν αὐτοῖς, ὑπερυψοῦσί τε καί ὑπεραίρουσιν; ».

414. Βλ. π.χ. Back Roland and Bach Michael, What is the antichrist islam connection?, USA 2007, σελ. 24-5.

415. Βλ. Smith Uriah, The prophecies of Daniel and the Revelation, U.S.A., 2004, σελ. 58-9.

416. Ο Φρειδερίκος ο Γ΄ ονόμαζε τον εαυτό Καίσαρα, αφού ήταν απόγονος του Καρλομάγνου, που είχε στεφθεί Καίσαρας το 800 απ’ τον Πάπα Λέοντα τον Γ΄.

417. Βλ. Ostogorsky George, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Ζ΄ Έκδοση, Αθήνα 2002, τομ. Γ΄, σελ. 276, « η Ρωσία ανέλαβε τον ηγετικό ρόλο στην Χριστιανική Ανατολή. Αφού η Κωνσταντινούπολη ήταν η Νέα Ρώμη, η Μόσχα γινόταν τώρα η “ τρίτη Ρώμη ” ». Βλ. και Kroumbaher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1900, τ. 3ος, σελ. 521, Αργυρίου Αστερίου, « Εσχατολογική Γραμματεία καί σκέψη κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας », Θεολογία 59 ( 1988 ), σελ. 318-319 και Αλεξάνδρου Καριώτογλου, Ισλάμ και Χριστιανική χρησμολογία, Από τον μύθο στην πραγματικότητα, Αρμός, Αθήνα 2000, σελ. 139-147. Ενδιαφέρουσα είναι και η θέση του Μιχαήλ Αζκούλ, ο οποίος με βάση την θεωρία περί της Μόσχας ως « τρίτης Ρώμης », διατυπώνει την άποψη ότι η πτώση των Ρωμανώφ, της τελευταίας Χριστιανικής βασιλείας, σηματοδοτεί την είσοδο της ανθρωπότητας στην περίοδο των εσχάτων χρόνων ( Βλ. Αζκούλ Μιχαήλ, « Αντιχριστιανισμός, ο νέος αθεϊσμός », εκδόσεις Πέτρου Μπότση, Αθήνα 1985, σελ. 117-126 ).

418. Όσο και αν ακούγεται περίεργο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορεί να θεωρηθεί ως η συνέχεια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα μ’ αυτήν την άποψη το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν συνέβη το 1453 αλλά τους 19ο και 20ο αιώνα. Πολλά σχετικά επιχειρήματα μπορούν να αναφερθούν. Κατ’ αρχήν, οι ισχυρισμοί των ίδιων των Τούρκων. Ο ίδιος ο Μωάμεθ, γιος Χριστιανής, ονόμασε τον εαυτό του Καίσαρα Ρωμαίων, Kaiser-i-rum, και απαιτούσε να αποκαλείται με αυτό τον τίτλο ( Βλ. Nicolle D., Ιστορικός Άτλας του Ισλάμ, Εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα 2004, σελ. 172-3 ). Θεωρώντας τον εαυτό του ως τον μόνο νόμιμο διάδοχο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατέβαλε συστηματική προσπάθεια να εξοντώσει κάθε Ρωμιό με βασιλικό αίμα που θα μπορούσε να διεκδικήσει το θρόνο. Ο πάπας Πίος ο Β΄ αντέτεινε στους ισχυρισμούς του πως οι αξιώσεις του θα είχαν αντίκρυσμα μόνο αν ασπαζόταν τον Χριστιανισμό ( Βλ. Inalcik Halil, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Η κλασική εποχή, 1300-1600, Μετάφραση Μιχάλης Κοκολάκης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 3η έκδοση, Αθήνα α.χ. σελ., 53 και Babinger Franz, Mehmedder, Eroberer und seine Zeit, Μόναχο 1953, σελ. 212-3 ). Στον Μωάμεθ αποδίδονται τα ακόλουθα λόγια: « Η παγκόσμια αυτοκρατορία πρέπει να είναι μία, να έχει μια πίστη και μια κυριαρχία. Για την επίτευξη αυτής της ενότητας δεν υπάρχει μέρος καταλληλότερο από την Κωνσταντινούπολη » ( Bλ. Inalcik Halil, ο.π., σελ. 103-4 ). Χαρακτηριστικά είναι και τα λόγια του Γεωργίου του Τραπεζουντίου προς τον Μωάμεθ: « Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι είστε ο αυτοκράτωρ των Ρωμαίων. Όποιος κατέχει νόμιμα την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, είναι αυτοκράτωρ και η Κωνσταντινούπολη είναι η πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας » ( Nicolle D., Ιστορικός Άτλας του Ισλάμ, Εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα 2004, σελ. 173 ). Μια παρόμοια θέση συναντάται και στο χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων, όπου γράφεται: « Τότε έκαμε ο σουλτάν Μεχεμέτης να τόνε λέγουνε χογκιάρ, ήγουν αυτοκράτωρ καίσαρα » ( Ζώρα Γεωργίου, Χρονικόν των Τούρκων Σουλτάνων [ κατά τον Βαρβερινό ελληνικόν κώδικα 111 ], Αθήναι, 1958, σελ. 94. Βλ. και Babinger Franz, ο.π., σελ. 226 και Kinross Lord, Οι οθωμανικοί χρόνοι, η άνοδος και η πτώση της Τουρκικής Αυτοκρατορίας, Μετάφραση-Έκδοση Σπύρου Ονησιφόρου, Λευκωσία 1980, σελ. 93, 132-133 ). Ο Μωάμεθ πίστευε πως στο πρόσωπό του είχαν ενωθεί η ισλαμική, η Τουρκική και η Ρωμαϊκή παράδοση της Οικουμενικής κυριαρχίας ( Βλ. σχετικά και Babinger Franz, ο.π., σελ. 226 ). Φιλοδοξία του ήταν να καταλάβει και την Παλαιά Ρώμη για να επανενώσει την Ανατολική με την Δυτική Αυτοκρατορία για πρώτη φορά μετά το 751. Γι’ αυτό και κατέλαβε το Οτράντο της Ιταλίας το 1480. Βέβαια, η εξέγερση του Σκεντέρμπεη ανέκοψε την πορεία του και ένα χρόνο αργότερα, οι Ιταλοί ανακατέλαβαν το Οτράντο. Πάντως, τον τίτλο του Kaiser-i-rum, που υιοθέτησε ο Μωάμεθ, χρησιμοποιούσαν οι Οθωμανοί Σουλτάνοι και στις διπλωματικές τους επαφές με άλλους μουσουλμάνους ηγέτες ( Βλ. Αrnold Toynbee, The Ottoman Empire' s place in world history, « The Ottoman state and its place in world history », Belgium, 1974, Kemal H Karpat and contributors, σελ. 23-4 ). Και όταν ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής νίκησε τον Κάρολο τον Ε΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τον ανάγκασε να υπογράψει συνθήκη που καθόριζε να μην ονομάζεται Αυτοκράτορας αλλά μόνο Βασιλιάς της Ισπανίας, ώστε αυτός να θεωρείται ο μόνος διάδοχος της Αυτοκρατορίας ( Βλ. Turnbull, Stephen, The Ottoman Empire 1326 – 1699, New York: Osprey Publishing 2003, σελ. 54 ). Κατά τον Philip Mansel, « απ’ το 1453 ο Μωάμεθ ο Β΄, όπως και οι διάδοχοί του, θεωρούσε τον εαυτό του κληρονόμο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και μοναδικό πραγματικό αυτοκράτορα στην Ευρώπη … » ( Philip Mansel, Κωνσταντινούπολη, η περιπόθητη πόλη [ 1453-1924 ], Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1999, σελ. 26-7).

Αυτή τη θέση διατυπώνει και ο κορυφαίος ιστορικός Arnold Toynbee που χαρακτηρίζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και θεωρεί πως η Ρωμαϊκή Βασιλεία έζησε μέσω της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι τον εικοστό αιώνα. Ο Toynbee γράφει: « It is illuminating historically to think of the Ottoman Empire as being the fifth revival of the Roman Empire in the Near and middle East, and not to date the extinction of the Roman Empire in 1453, the year in which the Emperor Constantine XI lost his life in the forlorn hope of trying to save Istanbull from falling to Mehmet the Ottoman Conqueror. In the Ottoman Empire, the Roman Empire lived on till 1922, when Vahid-ed-Din, the last Ottoman Qaysar-i-Rum, got away from Istanbul on board a British warship. This is not just a play on words. The Ottoman Empire was the Roman Empire' s successor in the meaningful sense that it inherited a Roman practice, that had enabled the Romans, first to build up their Empire, and then to revive it again and again …The Ottoman Empire was Romanlike in extending its first class citizenship widely and in enlisting ability, wherever it could find it, for the public service » ( Βλ. Αrnold Toynbee, ο.π., σελ. 23-4 ). Βέβαια, δεν συμμερίζονται όλοι οι Βυζαντινολόγοι τις απόψεις του Toynbee. Και στους κυκλους των ιστορικών αυτές οι θέσεις δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες. Υπάρχουν όμως, και, μάλιστα, στηρίζονται από σοβαρά επιχειρήματα. Ο John W. Barker, στο σχόλιό του στο κείμενο του Toynbee σημειώνει πως άλλοι Βυζαντινολόγοι δεν αποδέχονται την θέση του διάσημου ιστορικού σχετικά με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως παράταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δέχονται πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε κληρονόμος και διάδοχος της Βυζαντινής Κληρονομιάς όχι κυριολεκτικά αλλά μεταφορικά, σε άλλο επίπεδο ( Βλέπε John W. Barker, Comment, The Ottoman state and its place in world history, Belgium, 1974, Kemal H Karpat and contributors, σελ. 28-34 ).

Κατά τη γνώμη μας, πολύ σωστά, τονίζονται οι διαφορές της Οθωμανικής απ’ την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αν συγκρίνουμε τις δύο αυτοκρατορίες με ιστορικούς όρους, η τεράστια διαφορά της μιας απ’ την άλλη είναι εμφανής. Άλλωστε, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μια βάρβαρη αυτοκρατορία που καταπίεζε φρικτά τους υποτελείς σ’ αυτήν λαούς. Ήταν μια αντίχριστη αυτοκρατορία. Ωστόσο, ο προφήτης βλέπει τα πράγματα διαφορετικά απ’ ότι τα βλέπει ο ιστορικός. Εμείς αναφέρουμε τις απόψεις ιστορικών που βλέπουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως συνέχεια της άλλης, για να δείξουμε πως, αν ιστορικοί διατυπώνουν μια τέτοια θέση, δεν είναι υπερβολικό να διατυπωθεί μια παρόμοια άποψη στα πλαίσια της ερμηνείας του Προφήτη Δανιήλ. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει, οπωσδήποτε, να διακρίνουμε μεταξύ της προφητικής και της ιστορικής ερμηνείας των γεγονότων. Αλλά, ούτως ή άλλως, εμείς δεν εξετάζουμε τα πράγματα μόνο απ’ την ιστορική τους σκοπιά. Ερευνούμε και την προφητική τους διάσταση. Δεν κάνουμε ιστορία, θεολόγοι είμαστε. Οι ιστορικοί διακρίνουν την Ρωμαϊκή απ’ την Βυζαντινή Αυτοκρατορία για λόγους μεθοδολογικούς, παρά το ότι η δεύτερη είναι η συνέχεια της πρώτης. Στην προφητεία του Δανιήλ, όμως, αυτές οι δύο εποχές θεωρούνται ως μία. Ας δούμε, λοιπόν, τα πράγματα πιο προσεκτικά. Με τη Νέα Ρώμη μια λατινική ειδωλολατρική αυτοκρατορία με πρωτεύουσα τη Ρώμη μετατρέπεται σε μια Ελληνική Χριστιανική Αυτοκρατορία με νέα πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη. Και, όμως, είναι η ίδια Βασιλεία, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και το 1453, όταν μια Ελληνική Χριστιανική Αυτοκρατορία μετατρέπεται σε μια Οθωμανική Μουσουλμανική Αυτοκρατορία. Γιατί να μην θεωρηθεί σαν συνέχεια της Ρώμης, όταν μάλιστα αυτοπροσδιορίζεται ως τέτοια; Θα μπορούσε κάποιος να αντείπει πως η μετάβαση έγινε με βίαιο τρόπο, με πόλεμο. Αλλά κάτι παρόμοιο συνέβη και με την Μηδοπερσική Αυτοκρατορία. Η Μηδεία τον 7ο και 6ο αιώνα κατείχε την Περσία. Πρωτεύουσα της Μηδείας ήταν τα Εκβάτανα. Και οι Πέρσες ήταν υποτελείς στους Μήδους υπό τον Αστυάγη, μέχρι το 559 π.Χ.. Το 559 ο Κύρος επαναστατεί κατά του Αστυάγη, τον ανατρέπει και δημιουργεί την μεγάλη Περσική Αυτοκρατορία. Προσθέτει την Μηδεία στις κτήσεις του το 550 μ.Χ.. Και η μετάβαση, λοιπόν, απ’ την Μηδική στην ΜηδοΠερσική Βασιλεία έγινε με επανάσταση του Πέρση Κύρου εναντίον του εκ μητρός παππού του, του Μήδου Βασιλιά. Και, όμως, η Μηδοπερσική Βασιλεία θεωρείται σαν μια Αυτοκρατορία ( Βλ. σχετικά και Α. Τ. Olmstead, Ιστορία της Περσικής Αυτοκρατορίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2002, σελ. 89-90. Βλ. επίσης Gunneweg H. J. Antonius, H ιστορία του Ισραήλ έως την εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, Μετάφραση Ιωάννη Χ. Μούρτζιου, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 274-277 και Beitzel J. Barry [ Γενική Επιμέλεια ], Βιβλικά, Ο άτλας της Βίβλου, Ένα ταξίδι στην ιστορία και τον πολιτισμό των λαών και χωρών της Βίβλου, Εκδόσεις Κεντικελένη, Αθήνα 2007, σελ. 340-1 ).

Άλλωστε, η Οθωμανική Αυτοκρατορία διατηρεί την ίδια πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη. Διατηρούνται κάποιες βασικές διοικητικές δομές. Κυρίαρχη γλώσσα είναι η Ελληνική. Υπάρχουν οι ίδιοι πληθυσμοί. Ο ίδιος, ο ελληνικός πολιτισμός. Αυτό επισημαίνεται και από τον Ostogorsky, ο οποίος, βέβαια, τελικά, προβάλλει περισσότερο την θεωρία της Ρωσίας ως τρίτης Ρώμης. Ο Οstogorsky σημειώνει: « Έτσι, ιδρύθηκε πάλι μια νέα Αυτοκρατορία, που εκτεινόταν απ’ τη Μεσοποταμία ως την Αδριατική με φυσικό της κέντρο την Κωνσταντινούπολη. Ήταν η Τουρκική αυτοκρατορία, που ορθώθηκε στα ερείπια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και που έμελλε να επανενώσει μια φορά ακόμη τις παλαιές Βυζαντινές χώρες σε ένα κράτος για πολλούς αιώνες. Το Βυζάντιο αλώθηκε το 1453, οι πνευματικές, όμως, και πολιτικές του παραδόσεις επέζησαν και συνέχισαν να επιδρούν τόσο στα παλαιά όρια της Αυτοκρατορίας, γονιμοποιώντας την κρατική και πολιτιστική ζωή των Ευρωπαϊκών λαών… Η Χριστιανική Θρησκεία για τους Έλληνες και Νότιους και Ανατολικούς Σλάβους παρέμεινε το Άγιο των αγίων τους … » ( Ostogorsky George, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Ζ΄ Έκδοση, Αθήνα, 2002, τομ. Γ΄, σελ 275). Επίσης παραμένει και η ίδια θρησκεία, η Χριστιανική για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Το οθωμανικό καθεστώς μιμείται το Βυζαντινό πρότυπο και ενσωματώνει Βυζαντινούς θεσμούς. Το μπλε τζαμί είναι χαρακτηριστικό δείγμα της επίδρασης του Βυζαντινού πολιτισμού. Δικαιολογημένα, επομένως, η Οθωμανική Βασιλεία μπορεί να χαρακτηριστεί ως συνέχεια – mutatis mutandis – της Ρωμαϊκής Βασιλείας.

Υπάρχουν, όμως, και άλλα στοιχεία που μας ωθούν προς αυτήν την ερμηνεία. Κατ’ αρχήν η προφητεία του Δανιήλ αναφέρεται στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου. Αυτή η περιοχή θεωρείται το κέντρο του κόσμου ( Μεσόγειος - Μέσον γης ). Σ’ αυτήν την περιοχή υπήρξαν οι τρεις πρώτες βασιλείες. Σ’ αυτήν, λογικά, θα πρέπει να υπάρχει και η τέταρτη. Η Γερμανική Αγία Αυτοκρατορία, ή η Ρωσική Βασιλεία, δεν θα ταίριαζαν σ’ αυτό το σχήμα της προφητείας. Αντίθετα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατείχε αυτές τις περιοχές που αναφέραμε. Και ήταν μια πολυεθνική αυτοκρατορία. Ένα άλλο στοιχείο είναι πως με την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δημιουργούνται πολλά εθνικά κράτη που φέρνουν στο νου τα δέκα κέρατα του τέταρτου θηρίου ή δέκα δάχτυλα του αγάλματος, τις δέκα « εθνικές δημοκρατίες » που αναφέρει ο Ιππόλυτος. Με την κατάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το πολιτικό σχήμα της Αυτοκρατορίας, που συγκεντρώνει πολλά έθνη κάτω από μια κεντρική ηγεσία, δίνει τη θέση του στο αντίστοιχο των εθνικών κρατών. Η μία κεντρική αυτοκρατορική εξουσία κομματιάζεται σε πολλά μικρά εθνικά κράτη. Και αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία της Μέσης Ανατολής και της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου. Οι αριθμοί « 10 » και « 3 », συχνά, στην Αγία Γραφή, έχουν συμβολικό περιεχόμενο, δηλώνοντας το πλήθος και το μέρος αντίστοιχα. Με αυτήν, λοιπόν, την ερμηνεία επιτυγχάνεται εναρμόνιση μεταξύ των ιστορικών δεδομένων που έχουμε και των προφητικών αναφορών του Δανιήλ. Εμείς, πάντως, πρέπει να τονίσουμε πως δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς θα εκπληρωθεί η προφητεία του Δανιήλ. Καταθέτουμε με κάθε επιφύλαξη μια άποψη, μια ερμηνεία, μια εκδοχή που εναρμονίζει τα ιστορικά δεδομένα με την προφητεία του Δανιήλ. Ωστόσο, η εξέλιξη των γεγονότων στο μέλλον μπορεί να μας διαψεύσει. Η προφητεία του Δανιήλ μπορεί να εκπληρωθεί με όρους διαφορετικούς απ’ τους δικούς μας. Το μόνο σίγουρο είναι πως η προφητεία θα εκπληρωθεί. Μια προφητεία μπορεί να εκπληρωθεί με πολλούς τρόπους. Απομένει να δούμε τον τρόπο εκπλήρωσης.

419. Βλ. Ψαρουδάκη Νικολάου, « Αντίχριστος 666 καί ΕΚΑΜ », εκδόσεις Μήνυμα, Αθήνα 1987, σελ. 50.

420. Βλ. Walton H. John, The four kingdoms of Daniel, Journal of the Evangelical Theological Society, 29.1, ( 1986 ), σελ. 25-36.

421. Βλ. Δελήμπαση Α.Δ., Η εποχή του Αντιχρίστου, Η αποστασία, η παρουσία του Αντιχρίστου καί η κατάλυσις αυτού, Αθήνα 1974, σελ.175-8.

422. Πρβλ. και Νewman, The patristic idea of Antichrist, No 83 of Tracts for the times, by members of the University of Oxford, vol. v, 1838-40, London, 1840, σελ. 50, « The shadows begin to move – the old forms of empire which have lasted ever since Christ was with us, heave and tremble before our eyes end nod to their fall ». Ο συγγραφέας τονίζει πως η παλιά Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ζει αλλά είναι σαν κάποιον που βρίσκεται στην επιθανάτια κλίνη, το ίδιο και η Μωαμεθανική Αυτοκρατορία.